تولەگەندى ولتىرگەن كۇدىكتى كىم؟

6864
Adyrna.kz Telegram

اۆتوردان:

ادەبيەت پەن ونەرگە ەش قاتىسى جوق كولدەنەڭنەن كەزدەيسوقتا كيلىككەن الدەكىمدەر شەدەۆر مۇرامىز – «قىز جىبەك» جىرىندا باياندالعان جايتتاردى «تەرىستەپ»، جوقتى بارداي، اقساقتى تىڭداي ەتكەن وتىرىكتەرىن باسىلىم بەتتەرىندە ۇزدىكسىز ناسيحاتتاعان-دى. بۇعان كوپشىلىكتىڭ سەنىپ قالعانى دا راس. بىراق قاراپايىم حالىققا نەندەي كىنا ارتاسىڭ تاريح پەن ادەبيەت سالاسىندا بالەن جىل نان تاۋىپ، سورپا-سۋىن ايىرىپ جۇرگەندەردىڭ وزدەرى اسىل مەن جاسىقتى، اقيقات پەن جالعاندى ايىرا الماي اداسقاندا... 

      ارينە، ايتىلعان بۇل شىندىقتىڭ اۋىر قابىلدانارى انىق. وسى وتىرىككە قۇدايداي سەنىپ، كەزىندە قوسىلا شاپقان كەيبىرەۋلەر ابىرويى توگىلگەندەي سەزىنىپ، جالعان نامىسقا باسىپ بايبالام سالۋى دا بەك مۇمكىن. بىراق ساناسى بيىك، پاراساتتى ادام اقيقاتقا قاي كەزدە دە باس يەرى كۇمانسىز...

      ايگىلى ەپوستىڭ جاڭا ۆاريانتىن جاساماققا نيەتتەنگەن ويسىز بىرەۋلەردىڭ شاتپاقتاعان «جىرى» ءبارىبىر ءسوز ونەرىنىڭ حاس ۇلگىسىندە قالىپتالعان «قىز جىبەكتىڭ» كلاسسيكالىق نۇسقاسىنا ەش تەڭەسە الماس ەدى!

      بۇرىنعىلار ايتىپ كەتكەن ەكەن:

                                                  «كەسەك-كەسەك داۋ، جانجال،

                                                  كەرى كەتكەننىڭ اۋىلىندا.

                                                  كەسەك-كەسەك وتىرىك،

                                                  كەرى كەتكەننىڭ اۋىزىندا»، – دەپ.

سونداي كەرى كەتكەن ۇياتسىزداردىڭ ەلگە جايىپ، كۇللى جۇرتتى يلاندىرماق بولعان ارسىز وتىرىكتەرىمەن تانىسىن دەپ سىني زەرتتەۋ ماقالامىزدى كوپتىڭ نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز!

 تولەگەندى ولتىرگەن كۇدىكتى كىم؟

  «قىز جىبەك» جىرىنىڭ جۇسىپبەك قوجا نۇسقاسى – كەستەلى ءسوزدىڭ جاۋھارى!

      «قىز جىبەك» جىرى جايلى ەل ىشىنە تاراپ كەتكەن الىپ-قاشپا سوزدەر ءبىراز جىلدان بەرى تىيىلماي قۇندى مۇرامىزعا قيانات جاسالىنىپ كەلەدى. قاۋزاماق ماسەلەمىز وسىنىڭ توڭىرەگى. سونىمەن...

      م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك. جۇماشاي راقىش «قىز جىبەك» ەپوسى تۋرالى ءبۇي دەگەن ەكەن: «قىز جىبەك» عاشىقتىق جىرىنىڭ 16 نۇسقاسى بار. ونىڭ ىشىندە جۇسىپبەك شايحىسلامۇلى مەن مۇساباي جىراۋ نۇسقاسى عىلىمي كوپشىلىككە تانىمال. «قىز جىبەك» جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن بەلگىسىز نوعاي ازاماتى قازاندا «چيركوۆا» باسپاحاناسىندا 1894 جىلى جاريالاعان. وسى ءماتىن 1895, 1896, 1899 جىلدارى ەش وزگەرىسسىز قايتا باسىلادى. جۇسىپبەك شايحىسلامۇلى وسى نۇسقانى ءبىرشاما وزگەرتىپ، 1900 جىلى «قازان ۋنيۆەرسيتەتى» باسپاحاناسىنان، 1903 جىلى اعايىندى «كاريموۆتەر» باسپاحاناسىنان، 1905, 1909 جىلدارى «ۋنيۆەرسيتەت» باسپاحاناسىنان، 1910 جىلى «دومبروۆسكي» باسپاحاناسىنان، 1911 جىلى «ساباح» باسپاحاناسىنان (9-باسىلۋى دەپ كورسەتىلگەن) جاريالادى. ج. شايحىسلامۇلى «جۇرتقا ءوزىم شىعارىپ جايىپ ەدىم، قايتادان تۇزەتىپ جازدىم» دەپ اتاپ كورسەتەدى. جىردىڭ عىلىمي باسىلىمىن دايىنداعان ماليكە عۇماروۆا تەكستولوگيالىق جيناقتا «قازان» باسىلىمدارىن سالىستىرا كەلىپ، ەكەۋىنىڭ نەگىزى ءبىر ەكەنىن انىقتايدى، جۇسىپبەك شايحىسلامۇلى جىردى ايتۋشىلاردىڭ ءبىرى دەگەن تۇجىرىمعا كەلەدى» (قاراڭىز: قۇدايبەرگەنوۆ ن. «قىز جىبەك» جىرىنىڭ 16 نۇسقاسى بار. adebiportal.kz).

      ناقتى دەرەككوزدەرىندە: «جۇسىپبەك شايحىسلامۇلى (1857-1937) – اقىن، اۋىز ادەبيەتىن  جيناۋشى.  وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى، ارىس  اۋدانى، قوجاتوعاي  اۋلىندا،  قوجا  اۋلەتىندە  دۇنيەگە  كەلگەن. ناعاشىلارى ۇلى ءجۇز، البان رۋىنان. جاسىندا  مۇسىلمانشا وقىپ، ءبىلىم العان. جۇسىپبەك قوجا جەتىسۋدا تۇرىپ، ەل اراسىنان جىر-داستانداردى، ايتىستاردى ت.ب. جيناپ، رەداكتسيالاپ، قازان قالاسىنداعى حۇسايىنوۆتار باسپاسىنا جىبەرىپ وتىرعان. ونىڭ قازاق  فولكلورى شىعارمالارىن جيناپ، باستىرۋداعى  ەڭبەگى ەرەكشە. ءومىرىنىڭ  سوڭعى  جىلدارىن شىعىس تۇركىستاننىڭ  ىلە ايماعىندا وتكىزىپ، سوندا قايتىس بولدى»، – دەلىنگەن.

      داراق تۇلعا، كلاسسيك مۇحتار اۋەزوۆ: «قىز جىبەك اڭگىمەسىنىڭ نەگىزى ەسكى زامانداعى ەل ادەبيەتىنىڭ ەرتەگى سياقتى قارا اڭگىمەسىنەن الىنعان. بەرى كەلگەندە، ولەڭ ولشەۋىنە سالىپ، سۋرەتتى اڭگىمەگە اينالدىرىپ، پوەما قىلىپ شىعارعان جۇسىپبەك قوجا»، – دەپ كەسىپ ايتادى (قاراڭىز: ادەبيەت تاريحى: جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنالعان. – الماتى: انا ءتىلى، 1991 جىل، 138-بەت). راسىندا سولاي دەمەكپىز. باعزى زاماندا ەل ىشىنە كەڭ تاراعان جىبەك پەن تولەگەن تۋراسىنداعى اۋىز ەكى اڭگىمەلەردى، جىر تۇرىندەگى حيكايانى ۇستىن ەتىپ، قايتا قالىپتاعان. بايانداۋ ءتىلى جيناقى. سۇلۋ ءسوزدىڭ حاس ۇلگىسى. مازمۇندى. بەرەر تانىمى كەڭ.

      پىكىرىمىزگە دالەل قىپ جۇسىپبەك قوجانىڭ بىرەر ءسوز كەستەلەرىن كەلتىرە كەتەيىك. اقتىق ساعاتىندا تولەگەننىڭ اۋزىنا مىناداي سوزدەردى سالادى:

                                                       «اۋەلەپ ۇشقان التى قاز،

                                                         ەتىڭ شەكەر، سورپاڭ باز،

                                                         اتايىن دەسەم وعىم از.

                                                         قونار بولساڭ، جانۋار،

                                                         مىنە مايدان، مىنە ساز.

                                                         ولمەگەن قۇلعا قۇداي-ا،

                                                         بولىپ قاپتى ەندى جاز.

                                                         اكەمدى ايتىپ قايتەيىن،

                                                         شەشەمدى ايتىپ قايتەيىن،

                                                         مەن كەتكەن سوڭ، داريعا،

                                                         كوكەشىم دەپ سانسىزباي

                                                         ەركەلەپ كىمگە قىلار ناز؟!

                                                         اۋەلەپ ۇشقان التى قاز،

                                                         جەرگە ءتۇسىپ قونبايسىڭ.

                                                         سىزدەر ءتىرى، مەن ءولى

                                                         «جاتىرسىڭ ناعىپ» دەمەيسىڭ.

                                                         قاسىرەت، قايعى ءحالىمدى

                                                         نەگە كەلىپ بىلمەيسىڭ؟

                                                         تىلسىز ماقۇلىق جانۋار،

                                                         بىرگە كەلگەن جولداسىم،

                                                         قاسىما نەگە كەلمەيسىڭ؟

                                                         مۇنان بىلاي كەتكەندە،

                                                         تەڭىزگە تامان جەتكەندە،

                                                         توبەگە شىقسا، بەلىم دەپ،

                                                         ويعا تۇسسە، تىزەم دەپ،

                                                         قارتايعان اكەم بازارباي

                                                         الدىڭنان شىعىپ جانۋار

                                                         «قاراعىم مەنىڭ تولەگەن

                                                         كوردىڭ بە» دەسە نە دەيسىڭ؟!

                                                         ونان ارمەن وتكەندە،

                                                         ۇيگە تامان جەتكەندە،

                                                         جايا دەسە، جال بەرگەن،

                                                         شەكەر دەسە، بال بەرگەن،

                                                         مايعا سالىپ نان بەرگەن،

                                                         ار الۋان ءدام بەرگەن،

                                                         الاقانداپ وسىرگەن،

                                                         ەركەلىك قىلسام، كەشىرگەن،

                                                         الپىس جاسار سورلى شەشەم

                                                         الدىڭنان شىعىپ جانۋار،

                                                         «قۇلىنىم مەنىڭ تولەگەن

                                                         كوردىڭ بە» دەسە نە دەيسىڭ؟!

                                                         ونان ارمەن وتكەندە،

                                                         مالعا تامان جەتكەندە،

                                                         قارعا ءجۇندى قاتتاسىم،

                                                         ۇيرەك ءجۇندى وتتاسىم!

                                                         تالاسىپ ەمشەك ەمىسكەن،

                                                         تاي-قۇنانداي تەبىسكەن،

                                                         بىر توسەكتە جاتىسقان،

                                                         كوپ قىزىققا باتىسقان،

                                                         اسىق ويناپ الىسقان،

                                                         ولگەنىن اعا كورە الماي،

                                                         قولىنان سۋسىن بەرە الماي،

                                                         ارىزداسپاي، قوشتاسپاي،

                                                         اجالىم جەتتى الىستان.

                                                         جالعىز ءىنىم، باۋىرىم،

                                                         قاناتىمدا قياعىم،

                                                         تابانىمدا تۇياعىم،

                                                         جىلجىماس جەردەن اۋىرىم،

                                                         الدىڭنان شىعىپ سانسىزباي

                                                         «كوكەشىم مەنىڭ تولەگەن

                                                         كوردىڭ بە» دەسە نە دەيسىڭ؟!

                                                         ساۋىتىنىڭ كوزى سەتىلىپ،

                                                         سەتىنەي كەتتى دەگەيسىڭ.

                                                         باراتۇعىن جەرىنە

                                                         جەتپەي كەتتى دەگەيسىڭ.

                                                         التىندى ساۋىت، شوجە كوز

                                                         تۇيمەدەن كەتتى دەگەيسىڭ.

                                                         ولى ەكەنىن بىلمەيمىز،

                                                         تىرى ەكەنىن بىلمەيمىز،

                                                         قوسوبانىڭ جونىندا

                                                         قوسا كەتتى دەگەيسىڭ.

                                                         ماڭدايىنان اققان قان

                                                         جوسا كەتتى دەگەيسىڭ.

                                                         التىندى جابدىق كوك جورعا ات

                                                         بىر قاراقشى قولىندا

                                                         بوسقا كەتتى دەگەيسىڭ.

                                                         قوسوبانىڭ جونىندا،

                                                         قۇس قونباس قۇلا جاپاندا

                                                         جىلاي-جىلاي ءبىر جالعىز

                                                         دۇنيەدەن ءوتتى دەگەيسىڭ...»

      كەستەلى ءسوزدىڭ جاۋھارى! تولەگەننىڭ التى قازعا شاققان بۇل مۇڭى دۇنيەنىڭ بايانسىز عاپىل ەكەنىن تاعى ءبىر ەسكە سالىپ وتەدى. مۇنداي ايشىقتى ورالىمدار جىردىڭ ءون بويىندا ءالسىن-ءالسىن بوي كوتەرىپ، ساۋلەلەندىرىپ وتىرادى... جۇسىپبەك قوجانىڭ جەتىلدىرىپ، باسقاشا اجارلاعان، ەموتسيالىق اسەرى وتە كۇشتى وسى تۇستارىن كەيىنگى جىرشىلار ءوز نۇسقالارىنا ۇلگى قىلعان. دوسپامبەت پەن شالكيىزدى، قازتۋعاندى ت.ب. قايتالاعان بۇقار مەن ماحامبەت، شەرنياز، نەمەسە ماحامبەتتى ونەگە ەتكەن بازار جىراۋ ءتارىزدى.

      «بابالار ءسوزى» سەرياسىمەن جارىق كورگەن «عاشىقتىق جىرلار» اتاۋىمەن 53-تومعا ەنگەن (استانا، «فوليانت» باسپاسى، 2009 جىل) مۇساباي جىراۋ، جۇسىپبەك قوجا، شەگە جانە قارشىعا اقىندار جىرلادى دەلىنەتىن «قىز جىبەكتىڭ» ەڭ نەگىزگى ءارى تاڭداۋلى نۇسقالارىن ءوزارا سالىستىرا قاراعاندا، قيسساعا وزەك بولعان تولەگەن مەن جىبەكتىڭ اراسىنداعى عاشىقتىق وقيعانى بايانداۋدا ءار ايتۋشى ارقيلى ادىسپەن، وزىندىك تىلدىك مادەنيەتىمەن، دۇنيەتانىمىمەن، قيال ۇشقىرلىعىمەن كەلگەنىن اڭداۋعا بولادى. ارينە، مۇنىڭ ءبارىن تالداپ وتىرۋ – تاپ قازىرگى مىندەتىمىزگە جاتپايدى. بولەك تارازىلايتىن تاقىرىپ بۇل

      «قىز جىبەكتىڭ» بيعوجين قايتا «جىرلاعان» كۇلدىكومەش نۇسقاسى

     ۋاقىت الماي تاقىرىبىمىزعا قاتىستى ماسەلەگە بىردەن كوشەيىك. بۇدان وتىز جىل بۇرىن س. قارامەندين دەيتىننىڭ «قازاق ادەبيەتى» باسىلىمىندا (19. 07. 1991 جىل) «بەكەجان دا – ءبىر ارىس» اتالاتىن «ماقالاسى» جاريا كورگەن-تۇعىن. كەيىن كوپشىلىك ىشىندە «بەكەجاندى ولتىرگەن كەسكەنتەرەك ەكەن»، «بەكەجان قاباق رۋىنان ەكەن»، «قىز جىبەك قاباق رۋىنان ەكەن»، «جىردى جۇسىپبەك قوجا بۇرمالاعان ەكەن» دەگەن ت.ب. ەش دايەگى جوق اڭگىمە جەلدەي ەسىپ جۇرە بەردى.

      قايسىبىرەۋلەردىڭ دۋىلداتىپ، دالەل قىپ، قايتا-قايتا جىلتىڭداتىپ ۇسىنا بەرەتىن سول س. قارامەنديننىڭ «بەكەجان دا – ءبىر ارىس» اتالاتىن «ماقالاسىنداعى» «سەگىز سەرى» شىعاردى دەپ ۇسىنعان «جىر» جولدارىنا شولۋ جاسايىق. ءبۇي دەيدى:

                                                «باسشىسى جيىرما التىعا جاسى كەلگەن، (13)

                                                تارتاتىن جىلقى، تۇيە تۇرىكپەننەن، (11)

                                                زايىبى ساليحا اتتى ەستەك  قىزى، (12)

                                                مەزگىلسىز اجال جەتىپ  بىلتىر ولگەن. (11)

                                                جەتىم قالعان ءۇش  ۇل، ءبىر  قىز بالاسىن. (11)

                                                نەمەرە اراسىنا مۇلدە  بەرگەن. (11)

                                                ايەلى ولگەننەن سوڭ بويداق بولىپ، (11)

                                                بەكەجان سول سەبەپتى  سالت باس جۇرگەن. (11)

                                                ەر بولىپ جاس كەزىنەن  شىققان اتى، (11)

                                                ىشىندە التى شەكتى  بولەك زاتى. (11)

                                                بولەكتىڭ قاباعىنان  شىقسا-داعى، (11)

                                                بولماپتى بەكەجاننىڭ كوڭىل شاتى...». (11)

      مىنە، سايدا سانى، قۇمدا ءىزى جوق «سەگىز سەرى» شىعاردى دەپ قايسىبىرەۋلەردىڭ كولبەڭدەتىپ قايتا-قايتا كۋالىككە تارتا بەرەتىن «قىز جىبەك» «جىرىنىڭ» سيقى وسىنداي! كۇلدىبادام بىردەڭە. باسقاسىن ءسوز ەتپەي-اق قويايىقشى، تىم بولماسا قۇر جىلتىر ءسوز بولسا دا بۋىن ساندارى بىركەلكى بولىپ، ۇيقاسى وڭىپ تۇرسا ەكەن. ول دا جوق. س. قارامەندين دارىپتەپ وتىرعان بۇل «نۇسقاداعى» شۋماقتار: «باسشىسى (نىڭ) جاسى جيىرما التىعا كەلگەن. تۇرىكپەنەن جىلقى، تۇيە تارتاتىن. ساليحا اتتى زايىبى – ەستەك ء(تىڭ) قىزى. بىلتىر مەزگىلسىز اجال جەتىپ ولگەن. نەمەرە اعاسىنا جەتىم قالعان ءۇش ۇل، ءبىر قىز بالاسىن مۇلدە بەرگەن. ايەلى ولگەن سوڭ سول سەبەپتى بەكەجان بويداق بولىپ، سالت باس جۇرگەن. ىشىندە التى شەكتى ء(نىڭ) بولەك زاتى، اتى جاس كەزىنەن ەر بولىپ شىققان. بولەكتىڭ قاباعىنان شىقسا-داعى بەكەجاننىڭ كوڭىل شاتى بولماپتى»، – دەگەن ءوزارا ەش بايلانىسى جوق ماعىناسىز بوس سوزدەرمەن «ولەڭگە» اينالدىرىلعان. مىنە، قازاق پوەزياسىنداعى سوڭعى تىڭ ءادىس، سونى ۇلگى قارامەندين مەن بيعوجين ۇسىنعان!

      قىسقاسى، س. قارامەندين ايعاق قىپ وتىرعان «قىز جىبەكتىڭ» «سەگىز سەرى» شىعاردى دەيتىن «نۇسقاسى» تياناقتى وي مازمۇنىنان تولىق جۇرداي. ارينە، ولەڭ شارتتارى مەن تالاپتارىنان مۇلدە بەيحابار، مىڭ قايتالاساڭ دا ۇقپايتىندارعا بۇل «پوەزيا» بولعانمەن كوزى قاراقتى، ءسوز مادەنيەتىن تانيتىن ەستى قاۋىم ءۇشىن شالدىر-شاتپاق نارسە. اتالعان «جىر» شۋماقتارىندا ولشەم مۇلدە ساقتالىنباعان. اكادەميك زاكي احمەتوۆ ايتادى: «قازاق پوەزياسىندا ولەڭ بۋىن سانىن تۇراقتى مولشەردە ساقتاۋ ارقىلى جاسالادى»،– دەپ (قاراڭىز: قازاق سسر. قىسقاشا ەنتسيكلوپەديا، 4-توم. الماتى، 1989 جىل، 483-484 بەتتەر). ال پروفەسسور بيسەنباي كەنجەباەۆ بىلاي دەيدى: «قارا ولەڭنىڭ ءار تارماعى 11 بۋىندى، 3 بۋناقتى بولادى; ونىڭ ءبىر بۋناعى ءۇش بۋىندى، قالعان ەكى بۋناعى ءتورت-ءتورت بۋىندى بولادى. ال، تارماق ىشىندە بۋناقتار ورنى جىلجىمالى، اۋىسپالى كەلەدى» (قاراڭىز: ادەبيەت بەلەستەرى. الماتى، «جازۋشى»، 1986, 80-بەت) ءبىز كورىپ وتىرمىز: س. قارامەندين ۇسىنعان «جىرداعى» شۋماقتاردىڭ بۋىن سانى تۇراقتى ەمەس: ءبىر تارماعى 13, ەندى ءبىر تارماعى 12, تاعى ءبىر تارماعى 11 بۋىن بوپ كەلگەن.

      «قىز جىبەكتىڭ» «اۋەلگى نۇسقاسىن» جاريا ەتۋشى «سەگىزتانۋشىلار» «قوجابەرگەن جىراۋدىڭ «ەلىم-اي» اتتى جىرىندا «اقتابان – شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» زامانىنداعى بەكەجان بالالارى تۋرالى، ولاردىڭ كىمنەن شىققانى، قانداي بولعانى باياندالادى» دەپ تاعى ءبىر مىنا موجانتوپاي شۋماقتاردى دالەل قىلادى:

                                              «قاتىستى كىشى جۇزدەن تايلاق مەرگەن، (11)

                                              سۇلاتتى كوزدەگەنىن اتقان  جەردەن. (11)

                                              ءبىر مەرگەن ساڭىراق اتتى جارالاندى (12)

                                              ەكەۋى دە كىشى جۇزدە شەكتى  ەكەن، (12)

                                              قالماققا اۋەل باستا  كەكتى ەكەن. (11)

                                              اعاسى تايلاق مەرگەن بايراق، قايراق (11)

                                              ولار دا جۇرەك جۇتقان بەتتى ەكەن. (11)

                                              بالاسى بەكەجاننىڭ مەرگەن تايلاق (11)

                                              ساداقپەن جۇز  قالماقتى اتتى بايلاپ (11)

                                              اعاسى ونىڭ قايراق عاسكەر جيناپ (11)

                                              دۇشپانعا قارسى اتتاندى  قارۋ سايلاپ...» (12)

      مۇنى دا ولەڭ دەپ ايتۋعا ءتىپتى كەلمەيدى. كوركەمدىكتەن مۇلدە ادا. بۇل «قيسسانىڭ» «ەسكىلىكتى» ەكەنىن «ايعاقتاپ»، اراسىندا تىلدىك قورىمىزعا فونەتيكالىق وزگەرىسكە ۇشىراپ ەنگەن اراپتىڭ «اسكەر» ءسوزىن «عاسكەر» دەگەن ايتىلۋىمەن اۋىستىرىپ قويۋدى دا ۇمىتپاپتى. پىكىرىمىزگە وزەك بوپ وتىرعان بۇل شۋماقتار دا «كىشى جۇزدەن تايلاق مەرگەن قاتىستى، كوزدەگەنىن اتقان جەردەن سۇلاتتى. ساڭىراق اتتى ءبىر مەرگەن جارالاندى، ەكەۋى دە كىشى جۇزدە شەكتى ەكەن. اۋەلى باستا قالماققا كەكتى ەكەن. اعاسى تايلاق، مەرگەن بايراق، قايراق، ولار دا بەتتى، جۇرەك جۇتقان ەكەن. بەكەجاننىڭ بالاسى تايلاق مەرگەن ءجۇز قالماقتى بايلاپ، ساداقپەن اتتى. ونىڭ اعاسى قايراق قارۋ سايلاپ، عاسكەر جيناپ، دۇشپانعا قارسى اتتاندى» دەلىنگەن بوستەكى سوزدەرمەن «ولەڭگە» اينالدىرىلعان.

      قىسقاسى، «سەگىزتانۋشىلار» بەكەجان  شەكتى، ونىڭ ىشىندە قاباق رۋىنان دەپ كۋالىك بەرەدى.  تاعى ءبىر «دەرەكتەرىندە» 1667 جىلى تۋىپ، 1730 جىلى قايتىس بولعان دەيدى. حوش، سولاي ەكەن دەيىك. اعايىندى تىلەۋ مەن قاباقتان تالاي بيلەر، باتىرلار شىققان. سولاردىڭ بارلىعىنىڭ دا اتتارى اتالىپ، تۇستەرى تۇستەلىپ تاريحتا تاڭبالانىپ قالعان. ءتىپتى وسى تۇستاعى وزگە دە تايپالار باتىرلارىنىڭ ەسىمدەرى ورىس-قازاق ارحيۆتەرىندە تايعا تاڭبا باسقانداي مورلەنگەن. ولاي بولسا، ابىلقايىر حان، موڭكە بي، كوتىبار باتىر ت.ب. زامانىندا عۇمىر كەشكەن «حاس باتىر» بەكەجان بۇلاردىڭ قاتارىنا، رۋلىق شەجىرەگە قالايشا ىلىكپەي، اتاۋسىز قالعان «سەگىزتانۋشىلار» كوتەرمەلەپ، جاريا ەتكەنگە شەيىن؟!

      اقيقاتىندا «ەلىم-اي» «داستانى» – «قوجابەرگەن جىراۋدىكى» ەمەس، قاراتاي بيعوجيننىڭ ءوز شالدىر-شاتپاعى! ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ  فالسيفيكاتسيا «سەگىز سەرى باھرامۇلىنا»  بايلانىستى  شىعارعان  شەشىمىندە وسى ءشۇبالى «كوشەبە –  كەرەي قوجابەرگەن جىراۋ»  «شىعارمالارى» تۋراسىندا دا مىناداي تۇجىرىم جاسالعان: «ءتىپتى، كۇماندى ءماتىن بولعاندىقتان...  قولجازبا قورىنا وتكەن... قوجابەرگەن شىعارماشىلىعى دا ينستيتۋت عالىمدارى (م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى. – ب.ك.) ازىرلەپ، «مادەني مۇرا» اياسىندا جارىق كورىپ جاتقان «قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ» 10 تومدىق جيناعىنا ەنگىزىلگەن جوق. ...ول سەگىز سەرىنىڭ اتاسى بولدى ما نەمەسە وسى ۋاقىتقا دەيىن حالىق ءانى سانالىپ كەلگەن «ەلىم-اي» ءانىن شىعاردى ما، جوق پا؟ ول جاعى كۇماندى، تەك XX عاسىردىڭ 70-جىلدارىنان باستاپ شىعا باستاعان، ءتۇپ-توركىنى بەلگىسىز، ماتىندەرى ءبىرشاما بۇرمالانعان، ساپاسى، كوركەمدىك دەڭگەيى سىن كوتەرمەيتىن كوپ تولعاۋ-داستانداردى قوجابەرگەن جىراۋ شىعاردى دەۋگە كەلمەيدى. وعان دالەل دە، دەرەك تە جەتىسپەيدى. «ەلىم-اي» قازاقتىڭ حالىق ءانى بولىپ، ەل باسىنان وتكەن قارالى كەزەڭنىڭ سيمۆولى، ەسكەرتكىشى بولىپ قالا بەرەدى» (قاراڭىز: «انا ءتىلى». №5, 1. 02. 2007 جىل; «قازاق ادەبيەتى». №5, 2. 02. 2007 جىل).

      ءبىز دە مۇنى جان-جاقتى تالداپ، «ەلىم-اي» «داستانى» – بىلىق پەن شىلىق»، «ەلىم-اي» «داستانى» – قويىرتپاق!» دەگەن اتاۋلارمەن بىرنەشە سايتتارعا جاريا قىلعانبىز، ىقىلاس تانىتۋشىلارعا كەز-كەلگەن ۋاقىتتا وقىپ، تانىسۋىنا ەش كەدەرگى جوق.

      تاريحتا قوجابەرگەن ەسىمدى ءباھادۇر وتكەن. كەرەيدىڭ اباعىنان، شۇبارايعىر. ۇنەمى ابىلاي حاننىڭ قاسىندا جۇرگەن. حVIII عاسىرداعى بۇلعاقتا. وعان ايعاق – ۇرپاقتارىندا ساقتالىنعان ول تۇتىنعان سوعىس قۇرالدارى، ورىس، موڭعول، قىتاي مەملەكەتتەرى ارحيۆتەرىنەن ەسىمى تاڭبالانعان قۇجاتتاردىڭ تابىلۋى (قاراڭىز: ءا.تاراقوۆ. ابىلايدىڭ اق تۋى.// «ەگەمەن قازاقستان». 30.07. 2008 جىل; ا.تويشانۇلى. قوجابەرگەن باتىردىڭ اق تۋى.// «دالا مەن قالا». 22.04. 2013 جىل; ج. ارتىقباەۆ. قولدان قاھارمان جاساۋدىڭ حالىققا پايداسى قانشا؟// «حالىق ءسوزى». 10.04. 2013 جىل). سوندىقتان مۇنى ق. بيعوجيننىڭ ويىنان شىعارعان «قوجابەرگەن» «جىراۋىمەن» شاتاستىرماۋ كەرەك!

      مىنە، ءسوز ۇعاتىن، كوكىرەگى وياۋ اعايىن، كۋا بوپ وتىرسىزدار، اسىل مەن جاسىقتى، التىن مەن مىستى ايىرا المايتىندار س. قارامەنديننىڭ ناسيحاتتاپ وتىرعان شالدىر-شاتپاعىن جۇسىپبەك قوجانىڭ الگىندە كەلتىرگەن شەدەۆر نۇسقاسىنان ارتىق سانايدى.

      ءبىر قىزىعى، «تولەگەندى ولتىرگەن كەسكەنتەرەك ەدى، بەكەجان مەن قىز جىبەك اعالى-قارىنداس ەدى، جۇسىپبەك قوجا جىردى بۇرمالاپ جىبەرگەن» دەگەن ەش دايەگى جوق بوستەكى، جالالى سوزدەردى قوشتاپ، داڭ قىلىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنىڭ قولىندا «قىز جىبەكتىڭ» «سەگىز سەرى» «شىعارعان» تۇتاس «نۇسقاسى» جوق. ءبارىنىڭ جالاۋلاتاتىنى، توتى قۇسشا قايتالاپ ايتا بەرەتىنى ق. بيعوجيننىڭ ءۇزىپ-جۇلىپ ءار گازەتكە جاريالاعان قويىرتپاقتارى، سونسوڭ س. قارمەنديننىڭ «بەكەجان دا – ءبىر ارىس» اتالاتىن وتىرىككە قۇرىلعان «ماقالاسى».

      بۇدان تۇيگەنمىز، قازىرگىلەردىڭ ءسوز ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىسىندە تۇزىلگەن جۇسىپبەك نۇسقاسىنداعى «قىز جىبەك» جىرىنىڭ ءباسىن ۇعا الماۋى، اسپەتتەپ باعالاي الماۋى – تانىم-ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ قۇلدىراپ كەتكەنىنەن.    

 

                 

                «قىز جىبەكتىڭ» بيعوجين «نۇسقاسىنا» عالىمدار بەرگەن سىنى

      ۇعا م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر يستيتۋتى قورىنا «سەگىز سەرى» شىعارعان اۋەلگى «نۇسقاسى» دەپ قاراتاي بيعوجين دەگەن 1977 جىلى «قىز جىبەك» اتالاتىن قولجازبانى تاپسىرعان (قاراڭىز: قوسان س. «ادەبي – اردىڭ ءىسى // «انا ءتىلى» گازەتى، 03. 14. 2002 جىل). جاقسىنى كورمەككە دەپ عالىمدار سارالاپ، وقىپ كورمەي مە سونان، بىراق الگى «جىر» توبە شاشتارىن تىك تۇرعىزىپتى. ەندى سول زەرتتەۋشىلەردىڭ ءوز سوزدەرىنە كەزەك بەرەيىك.

      م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى قورىندا ساقتاۋلى تۇرعان جازبادا (853-بۋما) بەلگىلى عالىم م. عۇماروۆا بىلاي دەپ تاڭبالاپتى: «بيعوجين قاراتاي تاپسىرعان «كەرەي سەگىز سەرى باھرامۇلى شاقشاقوۆ جىرلاعان «قىز جىبەك» قيساسىنىڭ نۇسقاسى» دەپ اتالاتىن قولجازبانى وقىپ شىقتىم. كولەمى – 314 بەت، 7558 جول. ق. بيعوجيننىڭ ايتۋى بويىنشا بۇل جىردى وعان ايتىپ بەرگەن شايحىباسار قوجبانوۆ دەگەن. ول ادام تۋرالى ەشقانداي مالىمەت جوق.

      ...بۇل جاريالانىپ جۇرگەن «قىز جىبەك» قيسساسىنىڭ جانە وپەراسىنىڭ مازمۇنىن الىپ جازىلعان جاڭا «تۋىندى». قيسسانىڭ ءماتىنى بويىنشا، ونىڭ سيۋجەتىن پايدالانا وتىرىپ، جىردىڭ ەپيزودتارىن قۇنسىز ۇيقاستارمەن، كەيدە ون جولدا ءبىر كەزدەسەتىن ۇيقاس بوس سوزدەرمەن، كەيدە باسقا جىرلاردىڭ سول سياقتى سيۋجەتتەرىن الىپ، ورىنسىز تولىقتىرعان. مىسالى، سانسىزباي تولەگەندى ىزدەپ شىعاردا اكەسىنەن كەلىپ باتا الادى. اكەسى تولەگەندى سيپاتتاعاندا: «بوتا كوزدى تولەگەن، ەلدەن الىس قايدا ەكەن؟...» – دەپ ۇزاق جوقتايدى. «بوزجىگىت» جىرىنداعى قاراشاشتىڭ جوقتاۋىن وسى جەرگە اكەپ قوسقان. تاعى سول سياقتى قوسىندىلار كوپ...

      ...بايبىشەنى اقجۇنىسكە تەڭەيدى. تولەگەننىڭ بەس شەشەسى (نەگە بەسەۋ؟) تولەگەن جولعا شىعاردا بالاسىن عاشىقتاردىڭ سۇيىكتىسى – ءلايلى-ءماجۇن، ءجۇسىپ-زىليحا، بوزجىگىت-قاراشاش، تاھير-زۋھرا، زەينە-عايىپ، فارحات-شىرىن، باھرام-گۇلاندام، زارلىق-قۇرالاي، ءبيبىفاتيما; باتىرلاردىڭ پىرلەرى – مۇحامەد-حانافيا، سەيىتباتتال، ومار، وسپان، عالي ارىستانعا تاپسىرادى. تولەگەننىڭ اناسى عاشىقتار مەن باتىرلاردان XVII عاسىردىڭ وزىندە-اق، ەنتسيكلوپەديالىق ءبىلىمى بار ادام بولسا كەرەك. ال، قاھارماندارىنىڭ اتى اتالاتىن جىرلار قازاق جەرىنە XIX عاسىردا عانا بەلگىلى بولدى عوي جانە ونىڭ ءبارى بىردەي بەلگىلى ەمەس. كەسكەنتەرەك ءبىر تويدا قىز جىبەكپەن جولىعىپ، ايتىسىپ، تولەگەندى ولتىرگەنىن حابارلايدى. ايتىس ۇزاق، ءارى وتە ناشار. مىسالى:

                                           «...ەستىپ ەك بەكەجانداي اعاڭىزدان،

                                           قىز جىبەك كوپ ۇزاماي كۇيلەيدى دەپ»، – دەگەن جولداردى وقىعاندا توبە شاشىڭ تىك تۇرادى...

      جىر جاريالاۋعا دا، زەرتتەۋگە دە كەلمەيدى... كەيىننەن قۇراستىرىلعان ادەمى جىردىڭ تەكستىن بۇزباق بولعان ارەكەت. مۇنداي جىرلارمەن فوندىنى تولىقتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. م. عۇماروۆا. 15. 03. 1977 ج.» (قاراڭىز: قوسان س. «ادەبي – اردىڭ ءىسى // «انا ءتىلى» گازەتى، 03. 14. 2002 جىل).

      م. عۇماروۆانىڭ وسى رەتسەنزياسىنا بايلانىستى قولجازبا ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تەكستولوگ-مامان و. نۇرماعامبەتوۆا بىلاي دەپ ءبولىمنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى تەلجان قاناعاتوۆقا نۇسقاۋ-حات جازعان: «تەلەكە! بيعوجين قاراتايدان كەلىپ تۇسكەن كەرەي سەگىز سەرى باھرامۇلى شاقشاقوۆ جىرلادى دەيتىن «قىز جىبەك» قيسساسىنىڭ نۇسقاسىن وزىنە قايتارىپ جىبەرۋ كەرەك. ەگەر فوندىدا قالدىراتىن بولساق، وندا تەكستىمەن بىرگە ءبولىمنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى (م. عۇماروۆا.-ب.ك.) جازعان مىنا رەتسەنزيانى قوسىپ قويىڭىز. و. نۇرماعامبەتوۆا. 15. 03. 77 ج.» (قاراڭىز: قوسان س. «ادەبي – اردىڭ ءىسى // «انا ءتىلى» گازەتى، 03. 14. 2002 جىل).

      ماليكە عۇمارقىزى عۇماروۆا – فولكلورتانۋشى-عالىم، تەكستولوگيا مامانى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ قانديداتى. قازۇپۋ-دى بىتىرگەن. 1941-42 جىلدارى ورتا مەكتەپتە مۇعالىم، 1942-43 جىلدارى قازاق كينوستۋدياسىندا اسسيستەنت، رەجيسسەر، 1943-87 جىلدارى قر FA ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى تەكستولوگيا-قولجازبا ءبولىمىنىڭ كىشى، اعا عىلىمي قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس ىستەگەن.

     زەرتتەۋشىلەر «سەگىز سەرىنىڭ»، انىعىندا قاراتاي بيعوجين شاتپاقتاعان «جىردىڭ» «قىز جىبەكتىڭ» بۇرمالانعان «نۇسقاسى» ەكەنىن وسىلايشا كوزگە شۇقىپ، تالداپ بەرگەن.  

     عالىمدار تەك پىكىرلەر جازىپ قانا قويماعان، «اۋىز ادەبيەتىنىڭ جيناۋشىسىنا» ەندى ءدۇدامال، قۇنسىز نارسەلەردى اكەلە بەرمەۋىن قاتاڭ ەسكەرتكەن، مۇنى م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا جازعان حاتىندا ق. بيعوجيننىڭ ءوزى دە بىلاي دەپ تولىق مويىنداپتى: «تەلمۇحامەد اعا: – وسى جيناپ جۇرگەن اقىندارىڭنىڭ ەندىگى مۇرالارى قابىلدانبايدى، ونى توقتات! – دەگەن بولاتىن» ء(اوي. 853-بۋما، 21-بەت) (قاراڭىز: قوسان س. «ادەبي – اردىڭ ءىسى // «انا ءتىلى» گازەتى، 03. 14. 2002 جىل).

      عالىمدار ونىڭ «جيناپ» جۇرگەن «مۇرالارىن» قابىلداۋدان باس تارتىپ، تىيىم سالعاسىن قاراتاي بيعوجين باسقا امالعا كوشەدى. ءوز جانىنان جاماپ قۇراستىرعان قويىرتپاقتارىن باسىلىمدارعا ۇزدىكسىز ۇسىنا باستايدى. ءبىرى باسپاسا ءبىرى باسار دەپ. ناتيجەسىز بولمايدى، ارەكەتى «جەمىس» بەرەدى.

 

            ق. بيعوجيننىڭ بەيادەپ ارەكەتتەرگە بارۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى

      ق. بيعوجيننىڭ شەكتەن شىققان مۇنداي ارەكەتتەرگە بارۋ سەبەبى مىنا جايلارعا بايلانىستى ەكەن: 1960-70 جىلدارى ۇعا  م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى قورىنا ەل ىشىنەن فولكلورلىق مۇرالاردى جيناپ تاپسىرۋشىلار ەڭبەگىنە مەملەكەت ارنايى قارجى بولگەن. اقشاعا قاتتى قىزىققان قاراتاي بيعوجين دە حالىق اراسىنان ەسكى زامان «تۋىندىلارىن» جيناي باستايدى. بىراق باسقا جولمەن. باسقا ادىسپەن. ول «حالىق ولەڭ-جىرلارىن» ءوزى شىعارادى جانىنان. جانكىسى جىراۋ بوپ. جاناق اقىن بوپ. ءبىرجان سال، كوكباي جاناتايۇلى، نۇرجان ناۋشابايۇلى تاعى باسقالارى بوپ. «شىعارمالارىنىڭ» كەيىپكەرى قىپ «سەگىز سەرى» دەگەندى الادى. سىر بويى مەن ىرعىز ءوڭىرى اراسىن جايلايتىن قازاقتار اراسىندا تۋعان، ءۇزىندىسى س. مۇقانوۆتىڭ «ءومىر مەكتەبى» كىتابىنا ەنگەن «ماقپال – سەگىز» اتتى داستاننان. بۇرمالاپ. «سەگىز سەرىنىڭ» «اتاسى» «قوجابەرگەن» «جىراۋ» دەگەندى جانە ويلاپ تابادى. بيعوجين وسى «اقىن بابالارىنا» ءوزى جانىنان قۇراعان الگىندە ءۇزىندى كەلتىرىلگەن كۇلدىبادام «قىز جىبەك» «جىرىن»، «ەلىم-اي» «داستانىن» تاڭادى، سولار شىعاردى دەپ. مەرزىمدى باسىلىمدار ارقىلى ناسيحاتتايدى. سونىمەن قاتار حالىق مۇرالارى ماتىندەرىنىڭ كەيبىر تۇستارىن وزگەرتىپ بۇزىپ، نەمەسە وعان شاتپاقتاپ شۋماق قوسىپ، بالەن دەگەن ولەڭنىڭ، جىردىڭ باستاپقى نۇسقاسى وسىلاي ەدى دەپ تە جىبەرىپ وتىرعان. سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا «ءتورتىنشى بيلىككە» كۇدىك كەلتىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، ولار جاريالاعان نە نارسە دە اقيقات، كەرەمەت بوپ سانالاتىن. وتىرىكتىڭ اۋەلگى ءورىس الۋى وسىلاي. جاقسى بىلەتىندەر قاراتاي بيعوجين تۋعاننان كەمتار كىسى-تۇعىن دەپ كۋالىك بەرەدى (قاراڭىز: ق. وماروۆ. جالعان ويعا جارماسقان توپ. // «قازاق ادەبيەتى» گازەتى، 29. 06. 2007 جىل). كۇنكورىس قامىنداعى مۇقتاجدىقتان ءھام مۇگەدەكتىگىنەن ول وسىنداي بەيادەپ ىستەرگە بارعان.

      ءسال توقتالا كەتەيىك، ءتىلى كوركەم، شەدەۆر «قىز جىبەك» جىرى وقيعاسىن اياۋسىز بۇرمالاپ، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان (19. 07. 1991 جىل) «بەكەجان دا – ءبىر ارىس» دەگەن «ماقالانىڭ» اۆتورى – سەيىتقالي قارامەندين دە بيعوجيننىڭ وسى تەرىس ءىسىن قولداۋشى، بىرگە ناسيحات ەتىسكەن سەرىگى-تۇعىن... ول دا بۇنىمەن شەكتەلمەگەن. ايعاق بەرە كەتەيىك، «اباي» ەنتسيكلوپەدياسىنا ەبىن تاۋىپ، ءشۇبالى مالىمەتتەرىن ەنگىزدىرگەن، ونىڭ بىرىندە بىلاي دەيدى: «اسىلبەك (ت.-ءو.ج.ب.) – ابايدىڭ زامانداسى. بوكەنشى-توبىقتى رۋىنان شىققان بولىس، بي. جاس ايىرماشىلىعىنا قاراماي، ابايمەن ءازىلى جاراسقان، كوڭىلدەس ادام بولعان. ول ابايدى جىگىت كەزىندە قايىن اتاسىنىكىنە ەرتىپ اپارىپ، اقىن سول جولى سابىرباي اقىننىڭ كەنجە قىزى قۋاندىقپەن تانىسادى. بىراق بۇل تانىستىقتىڭ ءارى قاراي جالعاسۋىنا اسىلبەك قارسى بولادى. اراعا جىگىت سالىپ، قىزعا قولى جەتكەن اباي كەلەسى كۇنى:

                                            اۋىلى جىلجىپ قونىپتى جالپاق شيگە، (12)

                                            ەكى داۋگەر جۇگىنەر ءادىل بيگە. (11)

                                            بالدىزىڭىز ۋاعداعا بەرىك ەكەن، (11)

                                            سىرعىپ بارىپ جاتىپتى شەتكەرى ۇيگە، (12) – دەپ، اسىلبەككە قىزبەن ءتىل تابىسقانىن سەزدىرەدى» (قاراڭىز: اباي. ەنيكلوپەديا. الماتى، «اتامۇرا» باسپاسى 1995 جىل، 96-بەت).

      داراق بولمىستى اقىننىڭ مىنەز-قاسيەتىنە ەش ۇيلەسىمسىز، قۇنى قارا باقىرعا تاتىمايتىن ويدان جاماپ-جاسقالعان وقيعانى، وسىنداي شاتپاقتى، ءتىل مادەنيەتى وتە بيىك كەمەڭگەر ابايعا جاپسىرۋ – ادەپسىزدىكتىڭ ەڭ سوراقى ءتۇرى!

      مۇنداي ءىس-ارەكەتتەرگە پسيحولوگيا عىلىمى بىلاي دەپ انىقتاما بەرەدى: «ادەتتە، وتىرىك ناقتى ءبىر جاعداياتتاردا جەكەلەي نە الەۋمەتتىك ارتىقشىلىقتارعا يە بولۋعا تىرىسۋدان تۋىندايدى... الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق تۇرعىدان وتىرىك ءار ۋاقىتتا قۇرال بولىپ كورىنەتىن بولسا، پسيحوپاتولوگيا سالاسىندا ول (وتىرىك ايتۋ) اينالاسىنداعىلاردى الداپ شاتاستىرۋ پروتسەسىنىڭ وزىنەن قاناعاتتانعاندىق سەزىمىنە بولەنىپ، كوڭىلى تولاتىن ميفومان-پسيحوپاتتاردىڭ ماقساتى...» (قاراڭىز: قازاق ءتىلى تەرميندەرىنىڭ سالالىق عىلىمي تۇسىندىرمە سوزدىگى: پەداگوگيكا جانە پسيحولوگيا. – الماتى: «مەكتەپ» «باسپاسى» جاق، 2002 جىل، 170-بەت)

      اقيقاتىندا «سەگىز سەرى» – ءان-جىر شىعارماق تۇرماق ومىردە بولماعان كەيىپكەر. بۇل وتىرىككە ءبىلىم مينيسترلىگى مەن ۇعا عالىمدارى نۇكتەسىن قويعان-تىن. (قاراڭىز: قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ شەشىمى (27.11.2006 جىل. № ك–1514 /. «انا ءتىلى» گازەتى. № 5. 1.02.2007; «جۇلدىز» جۋرنالى. № 3. 2007; «قازاق ادەبيەتى» گازەتى. № 5. 2.02.2007 جىل; قاراڭىز: قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسى م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عالىمدارىنان قۇرىلعان تەكسەرۋ كوميسسياسىنىڭ قورىتىندى – ساراپتاماسى (6.02.2007 جىل، № 056/35 - 0325). «قازاق ادەبيەتى» گازەتى (№ 29. 20.07.2007 جىل.) وكىنىشكە قاراي، ەلدى اداستىراتىن وسى جالعان نارسەنى ءبىر رۋدىڭ توڭىرەگىنەن اسا الماي جۇرگەن ساناسىزدار، تانىم-ءبىلىمى كەمدەر اۋىق-اۋىق قوزداتىپ قويادى.

                                   

                   «سەگىزتانۋشىلار» جالاۋلاتىپ جۇرگەن كەسكەنتەرەك كىم؟

      «قىز جىبەك» جىرىن بۇرمالاپ، وزگەرتىپ جىبەردى دەپ جۇسىپبەككە جالا جاۋىپ، قارالاۋشىلاردىڭ باسىندا بيعوجين، قارامەندين ءھام سولاردىڭ وتىرىكتەرىنە سەنەتىندەر تۇر. كلاسسيكالىق ۇلگىدە قالىپتالعان جۇسىپبەك نۇسقاسىنداعى «قىز جىبەك» ەپوسىندا تولەگەندى ولتىرگەن – انىعىندا بەكەجان! ال كەسكەنتەرەك دەگەندى ق. بيعوجين ىرعىزدىق جىرشى، اقىن مالىك ءالمۇراتوۆتىڭ «اقبيكەش» داستانىنان الىپ، ءوزىنىڭ قۇراپ جاماعان «قىز جىبەگىنە» باستى كەيىپكەردىڭ ءبىرى قىلعان. مۇنىڭ اق-قاراسىن انىقتاۋعا كوشەيىك ەندى.

      ۋيكيپەديا – اشىق ەنتسيكلوپەدياسىندا: «مالىك ءالمۇراتوۆ (1907, اقتوبە وبلىسى كومسومول اۋدانى) – اقىن، اۋىز ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارىن جيناۋشى. وقۋ-اعارتۋ مەكەمەلەرىندە، اۋداندىق حالىق تەاترىندا قىزمەت ىستەگەن. شىعارمالارى جەرگىلىكتى گازەتتەردە جاريالانعان. «اقبيكەش» داستانى، «قازاقستاننىڭ 25 جىلدىعىنا»، «جەڭىس كۇنىنە»، «ماقتانام»، ت.ب. تولعاۋ-جىرلارى بار»، – دەپ تاڭبالانعان.

      وسى مالىمەتتەردى ءسال تولىقتىرىپ، فولكلورلىق شىعارمالاردىڭ جيداشىسى رەتىندە ونىڭ تاپسىرعان مۇرالارىنىڭ ءبىرىن اتاي كەتەيىك ءوزىمىز انىق بىلەتىن. قر ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار بولىمىندە «ەرىمبەت اقىن تۋرالى ءبىر-ەكى ءسوز. №7 // ايتۋشى: اسان تولەۋوۆ; جيناۋشى مالىك ءالمۇراتوۆ» دەپ ءتۇزىلىپ، ساقتاۋلى تۇر.

      دالەلىمىز جالقى بولماسىن قولداعى تاعى ءبىر دەرەكتى ايعاققا تارتايىق، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا «بابالار ءسوزى» سەرياسىنىڭ «توپونيمدىك اڭىزدار» اتاۋىمەن جارىق كورگەن 80-تومىندا دا (استانا، 2012 جىل، 337-بەت) ول جايىندا مىناداي مالىمەتتەر ەنگەن: «204. قويلىباي قىرعىنى. ىرعىز اۋدانىنىڭ سولتۇستىك باتىسىنا تامان 200 شاقىرىمداي جەردە جانتاي وزەنىنەن شىعاتىن ءبىر سالا اڭعاردى «قويلىباي قىرعىنى» دەپ اتايدى. اڭىز ءماتىنى ءاوي-ءدىڭ قولجازبا قورىندا (ش. 339. 4-ءداپ) ساقتالعان. 1959 جىلى قورعا ءالمۇراتوۆ مالىك تاپسىرعان. اڭىز اقتوبە وبلىسىندا جازىلعان، وقۋشى داپتەرىنە كوك سيامەن، جيناۋشىنىڭ قولىمەن جازىلعان. سوڭىندا: «مەن بۇل اڭىزدى ەل اۋزىنان ەستىپ جازىپ وتىرمىن» دەپ جازعان ەسكەرتۋى بار. تومعا وسى تۇپنۇسقا نەگىزىندە ازىرلەندى».

      مالىك اقساقال 50-جىلداردىڭ باسىندا جانتايدا تۇرىپ، مەكتەپتە ۇستازدىق ەتكەن ەكەن. اڭىزدى سول كەزدە جازىپ العانى اڭعارىلادى.

      كوپشىلىككە ۇعىنىقتى بولسىن ءتۇسىندىرىپ وتەيىك: كومسومول – تىڭ يگەرۋ ناۋقانىنا بايلانىستى ىرعىزدان 1966 جىلى ءبولىنىپ شىققان اۋدان. وسى كۇنى ايتەكە بي ەسىمىمەن اتالادى. ورتالىعى – ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى اۋىل.

      مالىك اتانىڭ ناقتى تۋعان جەرى – قازىرگى اقتوبە وبلىسى ايتەكە بي اۋدانى تۇمابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى جيدەلىبۇلاق اتالاتىن مەكەن. 60-جىلدارعا دەيىن ول ىرعىز حالىق تەاترىندا، «ىرعىز» گازەتىندە، ت.ب. سالالاردا ءارتۇرلى قىزمەتتەر اتقارعان. قوبىز تارتاتىن. ەسكىلىكتى اۋەزدەردى، قورقىت كۇيلەرىن، جىر-داستانداردى ورىندايتىن. بۇعان بالا كەزىمىزدە الدەنەشە رەت كۋا بولدىق اۋىل ونەرپازدارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتەتىن مەرەكەلىك ويىن-ساۋىقتاردا. 1989 جىلى ومىردەن وزدى. مۇردەسى تۇمابۇلاق اۋىلىندا. ۇرپاقتارى ءوسىپ-ونگەن.

      مالىك ءالمۇراتوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى حاقىندا «ايتەكە بي ايماعىنىڭ ەتنومادەني مۇراسى» اتتى جيناقتا (اقتوبە، 2006 جىل، 177-237 بەتتەر) ءبىرشاما دەرەكتەر بەرىلگەن، سولارمەن بىرگە «ابات باتىر»، «اقبيكەش» پوەمالارى دا ەنگىزىلگەن.

      اۆتور «ابات باتىر» اتتى جىرىن شۇرايلى تىلمەن، ەپوستىق ۇلگىنى ۇستىن ەتە وتىرىپ، اسەرلى قىپ قالىپتاعان. شىعارماعا ىرعىز وڭىرىندەگى اتتارى نوعايلى داۋىرىنەن ساقتالىپ كەلە جاتقان سۇڭقارقيا، قوسبۇيرەك دەگەن جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى تۋعان اڭىز-اڭگىمە ارقاۋ بولعان. 1947 جىلى 24 قاراشادا ءتامامداپ، اتاقتى عالىم مالىك عابدۋللينگە جىبەرگەن. بۇل ەڭبەگى 50-جىلداردىڭ اياعىندا «قازاق ەرتەگىلەرى» اتتى جيناقتا ىقشامدالىپ بەرىلگەن. بۇدان كەيىن قازاق راديوسىنىڭ «ەردەن اتا ەرتەگىلەرى» اتالاتىن بالالار باعدارلاماسىنا دا ەنگەن، قوردا ساقتاۋلى تۇر (قاراڭىز: «قازاق راديوسى» راديو ارناسىنىڭ «التىن قورى». د – 45391. تاسپاعا جازىلعان ۋاقىتى: 26 قىركۇيەك، 1976 جىل. ءسوز اۆتورى: تاجىباەۆ سادۋاقاس. ورىنداعان: تيۋز ارتيستەرى. رەجيسسەرى: ءبيبىنۇر قايراقباەۆا). ەسكەرتە كەتەيىك، م. ءالمۇراتوۆتىڭ ءتول تۋىندىسى «ابات باتىر» پوەماسىن قاراسوزگە اينالدىرىپ، ەفير ۋاقىتىنا ىڭعايلاپ، قىسقارتىپ دايىنداعاندىقتان س. تاجىباەۆ «ءسوز اۆتورى» دەلىنىپ تۇزىلگەن.

      «ابات باتىر» پوەماسىنىڭ تاريحيلىعى، رۋحى – بالا تاربيەسىندە ءوز ۇلەسىن قوسىپ كەلە جاتقان ءماندى شىعارمانىڭ ءبىرى. ونىڭ ورىس تىلىنە دە اۋدارىلىپ، اۋديوجازباعا ءتۇسىرىلىپ، ناسيحاتتالۋى – پىكىرىمىزدى تولىق قۋاتتايدى. (قاراڭىز: اۋديوسكازكا «باتىر ابات». كازاحسكايا نارودنايا سكازكا يز البوما «كازاحسكيە ۆولشەبنىە سكازكي»، 2015 گود. يسپولنيتەل: ۆالەري زاحارەۆ. دليتەلنوست: 22 مين. 46 سەك. كاچەستۆو: تر 3, Kbps (20.8 مۆ).

      مىنە، اۋىلداسىمىز مالىك اتا وسىنداي دا وسىنداي بولعان كىسى ەدى. كەزىندە بالالىقپەن اڭعارمادىق، قادىرىن جەتە ۇقپادىق...

      جاس كەزىندە قاراتاۋ، سىر، جالپاقتاۋ وڭىرلەرىنە ءجيى ساپارلاپتى ۇرپاقتارىنىڭ ايتۋىنشا. سوندا ەلدەن ەستىگەن اڭگىمەلەرىن، كورگەندەرىن جازىپ الىپ، قايسىبىرىن كەيىن جىرعا اينالدىرعان دەيدى.

      مالىك – شومەكەيدىڭ بوزعۇل تايپاسىنان تارايتىن بالقىنىڭ جاۋقاشتىسى، سونىڭ وتارباي ءبولىمى-ءتىن. ايگىلى بازار جىراۋمەن تۋىسادى. جاقىن اتالاسى. بۇرىنعى «باسقۇدىق» سوۆحوزىنا قاراستى (قازىر تۇمابۇلاق اۋىلدىق وكرۋگى) سارىبۇلاق اۋلىندا، بالقىنىڭ وزگە بۇتاقتارىن قوسپاعاندا، وتاربايدان ورەتىن وتىز شاڭىراق بولدى. بۇل اتالىقتاردىڭ دەنى وڭتۇستىك وڭىردە، سىر، تامدى جاقتا مەكەندەيتىن-ءدى. وسىدان-اق ونىڭ اتالاس تۋىستارىن ىزدەپ بارىپ تۇرعانىن شامالاۋعا بولادى...

      قاراتاۋ سىلەمدەرىنىڭ بىرىندە «اقبيكەش مۇناراسى» دەپ اتالاتىن كونە جادىگەر-ەسكەرتكىش ورنالاسقان دەيدى قولداعى دەرەككوزدەردە. ءحىى عاسىردا سالىنعان دەپ شامالانادى. كەيدە «اقسۇمبە» دەپ تە اتالادى ەكەن. ويتكەنى، كوزگە الىستان كوككە شانشىلىپ، نايزانىڭ سۇمبەسى ءتارىزدى سۇيىرلەنگەن تۇرپاتتا شالىنادى دەيدى. (سۋرەتتە: اقبيكەش مۇناراسى) جەرگىلىكتى حالىق اراسىندا بۇل كونە زامان تۋىندىسى جايلى اڭىزدىڭ بىرنەشە ءتۇرى تاراعان. م. ءالمۇراتوۆتىڭ وڭتۇستىك ءوڭىردى ارالاپ ءجۇرىپ، سوندا ەستىگەن ەل اڭگىمەلەرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىن «اقبيكەش» جىرىنا وزەك قىلىپ، ءوز اڭداۋىمەن، ءوز قيالىمەن ورگەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس.

      جاقسى، نەگىزگى ايتپاعىمىزعا كوشەيىك. سونىمەن «اقبيكەش» پوەماسى بىلاي باستالادى:

                                                  ...قاتىگەز ەرتەرەكتە ءبىر باي وتكەن،

                                                  مالى كوپ قارتايعانشا بالا كورمەي،

                                                  زار جىلاپ پەرزەنت ءۇشىن قايعى شەككەن...

                                                  ايەلى ءبىر كۇندەرى جۇكتى بولدى،

                                                  مەزگىلى ايى جەتىپ، كۇنى تولدى.

                                                  ولشەۋلى ۋاقىتىلى كۇن بولعاننان سوڭ،

                                                  تولعاتىپ ءبىر ۇل مەنەن ءبىر قىز تۋدى.

                                                  ۇلىنىڭ اتىن قويدى كەسكەنتەرەك،

                                                  ءبىر عاجاپ بالا بولدى ءتۇرى بولەك.

                                                  مىنەزى الماسۋان الاڭعاسار،

                                                  كەتپەندەي كەڭىردەگى، مۇرنى شەلەك.

                                                  كەسكىنى ادام شوشىر الىپ كۇشتى،

                                                  اقسيعان ءتۇرى جامان سويداق ءتىستى...

                                                  اقبيكەش قويىلىپتى قىزدىڭ اتى،

                                                  اقىلدى بالا بولدى پاراساتتى.

                                                  تارتپادى اتا مەنەن اعاسىنا،

                                                  بولعانمەن ونىڭ تۋعان ءناسىلياتى...

      «اقبيكەش» داستانى 586 جول. ءبارىن بايانداپ وتىرۋ مىندەتىمىز ەمەس ءھام باسىلىم بەتىنىڭ شەكتەۋلىگىن دە ەسكەرەمىز. سوندىقتان قىسقا قايىرعاندا بىلاي: اكەسىنىڭ جىلقىسىن باعىپ جۇرگەن قارابالا ەسىمدى جالشىمەن بويجەتكەننىڭ ءسوزى جاراسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ۇناتىپ قالادى. ءبىر كۇنى باي قىزدى بىرەۋگە بەرمەككە كەلىسەدى. بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولىن ىزدەگەن قىز بەن جىگىت ءتۇن جامىلىپ ەلدەن قاشادى. قۇلمەن كەتتى دەپ نامىستاعان باي ۇلىنا «قارىنداسىڭدى قالاي دا تاۋىپ، ءولتىر! اياۋشى بولما!» دەپ ءامىر ەتەدى. ءىز كەسكەن كەسكەنتەرەك اقىرى ەكەۋىن ۇستايدى. قارىنداسىن ازاپتاپ ءولتىرىپ، جىگىتتى ءولىمشى قىپ ساباپ، اۋىلىنا اكەلەدى دە قۇدىققا تاستايدى. ءبىر قۇلىن جۇمسايدى سونان سوڭ «تىرىلەي كومىپ تاستا!» دەپ. بىراق اياۋشىلىق جاساپ، ونى قۇتقارىپ جىبەرەدى. «كومىپ تاستادىم» دەپ كەسكەنتەرەكتى الدايدى. قارابالا ەسىل جاققا ءجۇرىپ كەتەدى. سول جىلعى قىس جۇت اكەلىپ، بار مالى قىرىلىپ، بايلىقتان ءاپ-ساتتە ايرىلعان كەسكەنتەرەك تە از ۋاقىتتان سوڭ ەسىلدىڭ بويىنا كەلىپ، قايىر سۇراپ جۇرەدى. مۇنى ەستىگەن قارابالا ونى ىزدەپ تاۋىپ، ولتىرەدى. كەگىن العان جىگىت قاراتاۋدى بەتكە الادى. عاشىعى اقبيكەشتىڭ قابىرىنە كەلىپ، زار-مۇڭىن توگەدى. جىر بىلاي ءتامامدالادى:

                                         «...ادامعا وپا بەرمەس دۇنيە جالعان،

                                          كوشپەلى بىردەن بىرگە كەيىن قالعان.

                                          شىڭداعى اقبيكەشتىڭ مۇناراسىن،

                                          جۇرت ايتادى: «قارابالا سونى سالعان».

      م. ءالمۇراتوۆتىڭ وسى «اقبيكەشىندەگى»:

                                          «...قاباعى نار بۋراداي جابىلىڭقى،

                                         ومىرى ىستەمەگەن ءبىر ءجون ءىستى.

                                         قاپ-قارا شۇڭىرەيگەن ءتۇرى جامان

                                         سوقتىقپاي ەشبىرەۋگە جۇرمەس امان.

                                         مىنەزىن كورگەن كىسى شوشىعانداي،

                                          قاسىنا جۋىق جۇرمەس ەشبىر ادام.

                                         كەسكىنسىز وجىر، قارا، يمەك مۇرىن،

                                         كورۋگە ادام شوشىر ونىڭ ءتۇرىن.

                                          قاسىنا كورگەن ادام جاقىنداماي،

                                         بۇرىلىپ شوشىعاننان كەتەر قىرىن.

                                         قاتىگەز، قانىپەزەر، قارا جۇرەك

 دەپ ايتار ونى سىرتتان بىلگەن سىرىن»، – دەپ كەسكەنتەرەكتىڭ ءتۇر-سيپاتىنا جاساعان پورترەتىن ق. بيعوجين شاتپاقتاپ وزگەرتىپ، قايسىبىرەۋلەر ءولىپ-ءوشىپ، كەرەمەت كورىپ جۇرگەن «سەگىز سەرىنىڭ» «قىز جىبەگىنە» اپارىپ جاماعان. ايعاقتايىق.

      ق. بيعوجيننىڭ دوسى س. قارامەندين «بەكەجان دا – ءبىر ارىس» دەپ اتالاتىن «ماقالاسىندا» (19. 07. 1991 جىل): «سەگىز سەرىنىڭ «قىز جىبەك» جىرىندا تولەگەندى كەسكەنتەرەك دەگەن قوجا جىگىتى جولدا توسىپ، كىشى بورسىق قۇمى توڭىرەگىندەگى قوسوبا دەگەن كولدىڭ جاعاسىندا اتىپ ولتىرگەن» دەيدى دە سوزىنە مىنا شۋماقتاردى ايعاققا تارتادى:  

                                            «باس بولعان ەلدىڭ بۇزىق نادانىنا،

                                            ءماز بولعان ايلاسى مەن  امالىنا،

                                            قوجادان جول توناۋشى  سوتقار شىققان

                                            بەكەجان ايبەكۇلى زامانىندا.

                                            ەسىمى توناۋشىنىڭ كەسكەنتەرەك،

                                            تىڭداماي اتا-اناسىن جۇرگەن بولەك،

                                            ۇرلىققا بالا كەزدەن اۋەس بولعان،

                                            قان توككىش، مەيىرىمسىز قارا جۇرەك...»

      مۇنى م. ءالمۇراتوۆتىڭ شۋماقتارىمەن سالىستىرىپ، مۇقيات سۇزە قاراعاندا كوزى قاراقتى جان بىردەن ءىز كەسەدى. عالىمداردىڭ الگىندەگى: «...بۇل جاريالانىپ جۇرگەن «قىز جىبەك» قيسساسىنىڭ جانە وپەراسىنىڭ مازمۇنىن الىپ جازىلعان جاڭا «تۋىندى». قيسسانىڭ ءماتىنى بويىنشا، ونىڭ سيۋجەتىن پايدالانا وتىرىپ، جىردىڭ ەپيزودتارىن قۇنسىز ۇيقاستارمەن، كەيدە ون جولدا ءبىر كەزدەسەتىن ۇيقاس بوس سوزدەرمەن، كەيدە باسقا جىرلاردىڭ سول سياقتى سيۋجەتتەرىن الىپ، ورىنسىز تولىقتىرعان. مىسالى، سانسىزباي تولەگەندى ىزدەپ شىعاردا اكەسىنەن كەلىپ باتا الادى. اكەسى تولەگەندى سيپاتتاعاندا: «بوتا كوزدى تولەگەن، ەلدەن الىس قايدا ەكەن؟...» – دەپ ۇزاق جوقتايدى. «بوزجىگىت» جىرىنداعى قاراشاشتىڭ جوقتاۋىن وسى جەرگە اكەپ قوسقان. تاعى سول سياقتى قوسىندىلار كوپ...» – دەپ اشكەرە قىلعان سىني پىكىرلەرىنە تاعى ءبىر ۇستەمە دالەل – وسى!

      سونداي-اق، «قىز جىبەك» قيسساسىنىڭ نەگىزگى تاڭداۋلىلارى دەپ «بابالار ءسوزى» سەرياسىمەن جارىق كورگەن «عاشىقتىق جىرلار» اتاۋىمەن 53-تومعا ەنگەن (استانا، «فوليانت» باسپاسى، 2009 جىل) مۇساباي جىراۋدىڭ، جۇسىپبەك قوجانىڭ، شەگە مەن قارشىعا جىرشىلاردىڭ نۇسقالارىندا تولەگەندى ولتىرگەن بەكەجان دەپ اتالىپ كورسەتىلگەن. قالعان وزگە ۆاريانتتارىندا دا سولاي.      

      ولاي بولسا، «سەگىزتانۋشىلاردىڭ» بەكەجاننىڭ ورنىنا قويىپ جۇرگەن كەسكەنتەرەگى ۇرلانعان كەيىپكەر! شىندىعىندا ونىڭ بەينەسىن XX عاسىردا ءتول تۋىندىسى «اقبيكەشكە» شىعارماشىلىق قيالىمەن سومداپ ەنگىزگەن – م. ءالمۇراتوۆ!

      كۋا بولدىق، م. ءالمۇراتوۆتىڭ وسى ءسوز قىلىپ وتىرعان «اقبيكەش» داستانى قولجازباسىنىڭ ءبىر داناسى ۇرپاقتارىنىڭ قولىندا. ەرتەرەكتە باسىلىم بەتتەرىندە جاريالاندى دەيدى. بۇل جىرىن اۆتور ءوز قولىمەن تاڭبالاعان. سيامەن. سوڭىنا «31 قاڭتار 1946 جىل» دەپ ءتۇزىپتى. مۇنى دا ۇعا م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنا جىبەرگەن...

بەكەجاننىڭ تەگى شىنىمەن شەكتىنىڭ قاباعى ما؟

      ايتتىق، «سەگىزتانۋشىلار» بەكەجاندى شەكتىنىڭ قاباعىنان دەيدى دەپ. بىراق ولاردىڭ بۇل سوزدەرى – دايەكسىز. شەكتى-قاباق رۋىنىڭ ارعى-بەرگى شەجىرەسىن، تاريحىن مىڭ اقتارىپ، ءجۇز توڭكەرسەڭ دە بەكەجانعا قاتىستى ەش مالىمەت جوق.

      جۇسىپبەك قوجا نۇسقاسىندا («عاشىقتىق جىرلار»، 53-توم) بىلاي دەلىنەدى:

«اتاڭا لاعىنەت بەكەجان،

 ارعىننان شىققان قۋ ەكەن.

اككى بولعان سۇم ەكەن.

تولەگەننىڭ ارتىندا                         

الپىس قادام جاقىنداپ،

ءبىر قۋرايدى پانالاپ،

جەتكەن ەكەن جاعالاپ...»

دەمەك، بەكەجان – ارعىن رۋىنان! حالىق اراسىنداعى اۋىز ەكى اڭگىمەلەردە ارعىننىڭ شەكتىسىنەن دەلىنەدى (استىن سىزدىق. – ب.ك.). مۇنىڭ دا جانى بار. جىردىڭ (جۇسىپبەك نۇسقاسىندا) ءبىر تۇسىندا جىبەك قىز:

«الاشتىڭ نەسىن الىپ نە بەرمەيمىن،

  دۇنيەدە ءتىرى جۇرسەم، نە كورمەيمىن.

  ارعىندا التى شەكتى الپىس مىرزا

  ىزىنە باسىپ كەتكەن تەڭگەرمەيمىن»، – دەمەي مە.

كەلتىرىلگەن ۇزىندىدەن «شەكتى» اتاۋىنىڭ كىشى جۇزدەگى الىمدەردە عانا ەمەس، ورتا جۇزدەگى ارعىن رۋى ىشىندە دە قولدانىستا بولعانىن اڭدايمىز. راسىندا سولاي. بۇعان ارحيۆتىك مالىمەتتەر تولىق ايعاق بەرىپ تۇر.

1845 جىلى 11 قازاندا سۇلتان مۇحاممەد ءجانتورين ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى م. ۆ. لادىجەنسكيگە جازعان حابارلاماسىندا بىلاي دەپ تۇزگەن: «بەرەمدجان چيگەنەۆ، 25 لەت، سىن ۋپراۆليۋششەگو يۋگارى-چيكلينسكيم پلەمەنەم ارگىنسكوگو رودا. ارگىنسكوگو رودا، كۋچكاروۆا وتدەلەنيا. (استىن سىزدىق. – ب.ك.) لەتوم كوچۋەت مەجدۋ رەكامي توبولوم ي تۋرگاەم، ا زيموي – نا تۋرگاە...» (قاراڭىز: تسگا رك. ف. ي-4. وپ. 1. د. 2363ا. ل. 8.)

ءبىرىمجان – تاريحتان ايان شەگەن ءبيدىڭ ۇرپاعى. ارعى باباسى – ءباھادۇر ابىلقايىر حاننىڭ وڭ تىزەسىن باسقان، ساياساتىن قولداعان شاقشاق جانىبەك باتىر.

تاعى ءبىر مالىمەتتەردى كەلتىرەيىك. 1850 جىلى 15 قاڭتاردا ءىس جۇرگىزۋشى گ. پ. پولوۆوروتوۆ ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسىنىڭ توراعاسى م. ۆ. لادىجەنسكيگە بەرگەن راپورتىندا ءبۇي دەپ تاڭبالاعان: «اناك التاەۆ، پوموششنيك ۋپراۆليايۋششەگو دجۋگارى-چيكلينسكيم پلەمەنەم ارگىنسكوگو رودا، (استىن سىزدىق. – ب.ك.) پوچەتنىي بي، 74 لەت. روست سرەدنەگو، تەلوسلوجەنيا زدروۆوگو، ليتسو بەلوكۋروە، گلازا سەرىە، بورودا نەبولشايا، چەرنوۆاتايا. پريسحوديت يز كيرگيزوۆ. ارگىنسكوگو رودا، كادرىمبەتەۆا وتدەلەنيا... (استىن سىزدىق. – ب.ك.)

بيگەن يازىەۆ، حورۋنجي، بي، ۋپراۆليايۋششي تيۋمەن-چيكلينسكيم پلەمەنەم ارگىنسكوگو رودا، (استىن سىزدىق. – ب.ك.) 45 لەت. روستا سرەدنوگو، تەلوسلوجەنيا زدوروۆوگو، ليتسو سمۋگلوە، بورودا وكلاديستايا، چەرنايا. پريسحوديت يز كيرگيزوۆ. ارگىنسكوگو رودا، تازوۆا وتدەلەنيا... (استىن سىزدىق. – ب.ك.) (قاراڭىز: تسگا رك. ف. ي-4. وپ. 1. د. 2512. ل. 53.)

      ارعىنداردىڭ دا ءوز ىشىندە وسىلاي بولىنەتىنىن تەرەڭ بىلمەيتىن بيعوجين قاراتاي دەگەن «ءالىمنىڭ شەكتىسى» دەپ ويلاپ قالىپ، ەل اراسىندا ايتىلاتىن اڭگىمەلەردى بۇرمالاپ، بەكەجاننىڭ رۋىن قاباقتان تاراعان قىپ، جەل ءسوز تاراتقان. ونىسىن «سەگىز سەرى» بوپ شىعارعان كۇلدىبادام «قىز جىبەگىنە» قوسقان. سونان كەتكەن. ءبىرىنىڭ اۋزىنان ءبىرى قاعىپ الىپ، بەكەجان ءبىزدىڭ اتامىز ەكەن دەپ ماقتان كورىپ جۇرگەندەردىكى دە – بيعوجيننىڭ وسى ەرتەگىسى.

      ايتا كەتەيىك، ارعىننىڭ جوعارى شەكتىسى مەن تومەنگى شەكتىسىن تۇگەندەپ شىعۋ – نەگىزگى تاقىربىمىز ەمەس، ءبىز تەك تولەگەندى ءولتىرىپ، التىن جابدىقتى كوك جورعا اتتى ءمىنىپ كەتكەن قىلمىسكەردىڭ قايدان ەكەنىن انىقتاۋ ماقساتىندا ءىز كەسىپ، ارحيۆتىك ءىس-قاعازداردى كوتەردىك. ايعاقتاردى سارالاي كەلگەندە كەسكەنتەرەككە جالا جابىلعانى دالەلدەنىپ وتىر. ونىڭ قىلمىسى باسقا. قارىنداسى اقبيكەشكە قاتىستى. تولەگەنمەن ەش بايلانىسى جوق. بۇنى جوعارىداعى تالداۋ-ساراپتاما جان-جاقتى دالەلدەپ شىقتى.

      ۇمىتىپ بارادى ەكەم، «سەگىزتانۋشىلار» جىبەكتى دە شەكتىنىڭ قاباعىنان تارايدى دەيدى. بەكەجاننىڭ قارىنداسى دەپ سوعادى. ال مۇساباي جىراۋ قىپشاقتىڭ قىزى دەگەن ءوز نۇسقاسىندا. سىر وڭىرىندەگى ءالىم بالالارى تەگىس جىبەكتىڭ رۋى – شەكتى، ونىڭ جاقايىمى دەيدى. اكەسى سىرلىباي بي دەيدى. ابىلقايىر حان ولىمىنە قاتىستى دەرەكتەردە ەسىمى تۇزىلگەن دەيدى. قالاي دەگەندە دە سوڭعى ۆەرسيا شىندىققا ءسال دە بولسا جاناساتىن ءتارىزدى...

      «سەگىز سەرى» «شىعاردى» دەپ جارياعا جار سالىپ جۇرگەن «قىز جىبەك» «جىرىنىڭ» شىعۋ تاريحى مىنە، وسىلاي!

سونىمەن پىكىرىمىزدى وسى جەردەن شەكتەيىك. كەلەڭسىز بۇل جايتتاردان تۋعان وي-قورىتىندى مىناداي: قازاقتىڭ اسىل مۇراسى – «قىز جىبەك» ەپوسىندا ورنەكتەلگەن حالقىمىزدىڭ جاۋھار سوزدەرىن، وي ساپتاۋ ۇلگىلەرىن ت.ب. اردان اتتاعان بىرەۋلەردىڭ جەكە بەيادەپ ماقسات-مۇددەسى ءۇشىن ءوڭىن اينالدىرىپ بۇرمالاۋعا، كوركەمدىك ءباسىن ءتۇسىرىپ بۇلدىرۋگە، تەگى بەلگىسىز الدەكىمگە ەنشىلەپ باسىبايلى تاڭۋعا ەشكىمنىڭ حۇقى جوق. عاسىردان عاسىرعا ءوتىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتىپ، ۇلتتىق مادەني گەنوفوندىمىزعا قوسىلعان اسا قۇندى، باعا جەتپەس ءتول مۇرالارىمىز قر «مادەنيەت تۋرالى»، قر «اۆتورلىق قۇقىق جانە ساباقتاس قۇقىقتار تۋرالى» زاڭدارى نەگىزىندە ءتيىستى قۇزىرلى ورىندار تاراپىنان قاعاز بەتىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە شىنايى قورعاۋعا الىنۋى كەرەك!
                                                                                                 

ءبورىباي كارتەن،                                                                                                            

اقتوبە قالاسى

پىكىرلەر