Avtordan:
Ádebıet pen ónerge esh qatysy joq kóldeneńnen kezdeısoqta kılikken áldekimder shedevr muramyz – «Qyz Jibek» jyrynda baıandalǵan jaıttardy «teristep», joqty bardaı, aqsaqty tyńdaı etken ótirikterin basylym betterinde úzdiksiz nasıhattaǵan-dy. Buǵan kópshiliktiń senip qalǵany da ras. Biraq qarapaıym halyqqa nendeı kiná artasyń tarıh pen ádebıet salasynda bálen jyl nan taýyp, sorpa-sýyn aıyryp júrgenderdiń ózderi asyl men jasyqty, aqıqat pen jalǵandy aıyra almaı adasqanda...
Árıne, aıtylǵan bul shyndyqtyń aýyr qabyldanary anyq. Osy ótirikke qudaıdaı senip, kezinde qosyla shapqan keıbireýler abyroıy tógilgendeı sezinip, jalǵan namysqa basyp baıbalam salýy da bek múmkin. Biraq sanasy bıik, parasatty adam aqıqatqa qaı kezde de bas ıeri kúmánsiz...
Áıgili epostyń jańa varıantyn jasamaqqa nıettengen oısyz bireýlerdiń shatpaqtaǵan «jyry» báribir sóz óneriniń has úlgisinde qalyptalǵan «Qyz Jibektiń» klassıkalyq nusqasyna esh teńese almas edi!
Burynǵylar aıtyp ketken eken:
«Kesek-kesek daý, janjal,
Keri ketkenniń aýylynda.
Kesek-kesek ótirik,
Keri ketkenniń aýyzynda», – dep.
Sondaı keri ketken uıatsyzdardyń elge jaıyp, kúlli jurtty ılandyrmaq bolǵan arsyz ótirikterimen tanysyn dep synı zertteý maqalamyzdy kóptiń nazaryna usynyp otyrmyz!
TÓLEGENDI ÓLTIRGEN KÚDIKTI KIM?
«Qyz Jibek» jyrynyń Júsipbek qoja nusqasy – kesteli sózdiń jaýhary!
«Qyz Jibek» jyry jaıly el ishine tarap ketken alyp-qashpa sózder biraz jyldan beri tyıylmaı qundy muramyzǵa qııanat jasalynyp keledi. Qaýzamaq máselemiz osynyń tóńiregi. Sonymen...
M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, f.ǵ.k. Jumashaı Raqysh «Qyz Jibek» eposy týraly búı degen eken: «Qyz Jibek» ǵashyqtyq jyrynyń 16 nusqasy bar. Onyń ishinde Júsipbek Shaıhyslamuly men Musabaı jyraý nusqasy ǵylymı kópshilikke tanymal. «Qyz Jibek» jyrynyń bir nusqasyn belgisiz noǵaı azamaty Qazanda «Chırkova» baspahanasynda 1894 jyly jarııalaǵan. Osy mátin 1895, 1896, 1899 jyldary esh ózgerissiz qaıta basylady. Júsipbek Shaıhyslamuly osy nusqany birshama ózgertip, 1900 jyly «Qazan ýnıversıteti» baspahanasynan, 1903 jyly aǵaıyndy «Karımovter» baspahanasynan, 1905, 1909 jyldary «Ýnıversıtet» baspahanasynan, 1910 jyly «Dombrovskıı» baspahanasynan, 1911 jyly «Sabah» baspahanasynan (9-basylýy dep kórsetilgen) jarııalady. J. Shaıhyslamuly «Jurtqa ózim shyǵaryp jaıyp edim, qaıtadan túzetip jazdym» dep atap kórsetedi. Jyrdyń ǵylymı basylymyn daıyndaǵan Málıke Ǵumarova tekstologııalyq jınaqta «Qazan» basylymdaryn salystyra kelip, ekeýiniń negizi bir ekenin anyqtaıdy, Júsipbek Shaıhyslamuly jyrdy aıtýshylardyń biri degen tujyrymǵa keledi» (Qarańyz: Qudaıbergenov N. «Qyz Jibek» jyrynyń 16 nusqasy bar. adebiportal.kz).
Naqty derekkózderinde: «Júsipbek Shaıhyslamuly (1857-1937) – aqyn, aýyz ádebıetin jınaýshy. Ońtústik Qazaqstan oblysy, Arys aýdany, Qojatoǵaı aýlynda, qoja áýletinde dúnıege kelgen. Naǵashylary uly júz, alban rýynan. Jasynda musylmansha oqyp, bilim alǵan. Júsipbek qoja Jetisýda turyp, el arasynan jyr-dastandardy, aıtystardy t.b. jınap, redakııalap, Qazan qalasyndaǵy Husaıynovtar baspasyna jiberip otyrǵan. Onyń qazaq folklory shyǵarmalaryn jınap, bastyrýdaǵy eńbegi erekshe. Ómiriniń sońǵy jyldaryn Shyǵys Túrkistannyń Ile aımaǵynda ótkizip, sonda qaıtys boldy», – delingen.
Daraq tulǵa, klassık Muhtar Áýezov: «Qyz Jibek áńgimesiniń negizi eski zamandaǵy el ádebıetiniń ertegi sııaqty qara áńgimesinen alynǵan. Beri kelgende, óleń ólsheýine salyp, sýretti áńgimege aınaldyryp, poema qylyp shyǵarǵan Júsipbek qoja», – dep kesip aıtady (Qarańyz: Ádebıet tarıhy: Joǵary oqý oryndarynyń stýdentterine arnalǵan. – Almaty: Ana tili, 1991 jyl, 138-bet). Rasynda solaı demekpiz. Baǵzy zamanda el ishine keń taraǵan Jibek pen Tólegen týrasyndaǵy aýyz eki áńgimelerdi, jyr túrindegi hıkaıany ustyn etip, qaıta qalyptaǵan. Baıandaý tili jınaqy. Sulý sózdiń has úlgisi. Mazmundy. Berer tanymy keń.
Pikirimizge dálel qyp Júsipbek qojanyń birer sóz kestelerin keltire keteıik. Aqtyq saǵatynda Tólegenniń aýzyna mynadaı sózderdi salady:
«Áýelep ushqan alty qaz,
Etiń sheker, sorpań baz,
Ataıyn desem oǵym az.
Qonar bolsań, janýar,
Mine maıdan, mine saz.
Ólmegen qulǵa Qudaı-a,
Bolyp qapty endi jaz.
Ákemdi aıtyp qaıteıin,
Sheshemdi aıtyp qaıteıin,
Men ketken soń, darıǵa,
Kókeshim dep Sansyzbaı
Erkelep kimge qylar naz?!
Áýelep ushqan alty qaz,
Jerge túsip qonbaısyń.
Sizder tiri, men óli
«Jatyrsyń naǵyp» demeısiń.
Qasiret, qaıǵy halimdi
Nege kelip bilmeısiń?
Tilsiz maqulyq janýar,
Birge kelgen joldasym,
Qasyma nege kelmeısiń?
Munan bylaı ketkende,
Teńizge taman jetkende,
Tóbege shyqsa, belim dep,
Oıǵa tússe, tizem dep,
Qartaıǵan ákem Bazarbaı
Aldyńnan shyǵyp janýar
«Qaraǵym meniń Tólegen
Kórdiń be» dese ne deısiń?!
Onan ármen ótkende,
Úıge taman jetkende,
Jaıa dese, jal bergen,
Sheker dese, bal bergen,
Maıǵa salyp nan bergen,
Ár alýan dám bergen,
Alaqandap ósirgen,
Erkelik qylsam, keshirgen,
Alpys jasar sorly sheshem
Aldyńnan shyǵyp janýar,
«Qulynym meniń Tólegen
Kórdiń be» dese ne deısiń?!
Onan ármen ótkende,
Malǵa taman jetkende,
Qarǵa júndi qattasym,
Úırek júndi ottasym!
Talasyp emshek emisken,
Taı-qunandaı tebisken,
Bir tósekte jatysqan,
Kóp qyzyqqa batysqan,
Asyq oınap alysqan,
Ólgenin aǵa kóre almaı,
Qolynan sýsyn bere almaı,
Aryzdaspaı, qoshtaspaı,
Ajalym jetti alystan.
Jalǵyz inim, baýyrym,
Qanatymda qııaǵym,
Tabanymda tuıaǵym,
Jyljymas jerden aýyrym,
Aldyńnan shyǵyp Sansyzbaı
«Kókeshim meniń Tólegen
Kórdiń be» dese ne deısiń?!
Saýytynyń kózi setilip,
Setineı ketti degeısiń.
Baratuǵyn jerine
Jetpeı ketti degeısiń.
Altyndy saýyt, shóje kóz
Túımeden ketti degeısiń.
Óli ekenin bilmeımiz,
Tiri ekenin bilmeımiz,
Qosobanyń jonynda
Qosa ketti degeısiń.
Mańdaıynan aqqan qan
Josa ketti degeısiń.
Altyndy jabdyq kók jorǵa at
Bir qaraqshy qolynda
Bosqa ketti degeısiń.
Qosobanyń jonynda,
Qus qonbas qula japanda
Jylaı-jylaı bir jalǵyz
Dúnıeden ótti degeısiń...»
Kesteli sózdiń jaýhary! Tólegenniń alty qazǵa shaqqan bul muńy dúnıeniń baıansyz ǵapyl ekenin taǵy bir eske salyp ótedi. Mundaı aıshyqty oralymdar jyrdyń ón boıynda álsin-álsin boı kóterip, sáýlelendirip otyrady... Júsipbek qojanyń jetildirip, basqasha ajarlaǵan, emoııalyq áseri óte kúshti osy tustaryn keıingi jyrshylar óz nusqalaryna úlgi qylǵan. Dospambet pen Shalkıizdi, Qaztýǵandy t.b. qaıtalaǵan Buqar men Mahambet, Shernııaz, nemese Mahambetti ónege etken Bazar jyraý tárizdi.
«Babalar sózi» serııasymen jaryq kórgen «Ǵashyqtyq jyrlar» ataýymen 53-tomǵa engen (Astana, «Folıant» baspasy, 2009 jyl) Musabaı jyraý, Júsipbek qoja, Shege jáne Qarshyǵa aqyndar jyrlady delinetin «Qyz Jibektiń» eń negizgi ári tańdaýly nusqalaryn ózara salystyra qaraǵanda, qıssaǵa ózek bolǵan Tólegen men Jibektiń arasyndaǵy ǵashyqtyq oqıǵany baıandaýda ár aıtýshy árqıly ádispen, ózindik tildik mádenıetimen, dúnıetanymymen, qııal ushqyrlyǵymen kelgenin ańdaýǵa bolady. Árıne, munyń bárin taldap otyrý – tap qazirgi mindetimizge jatpaıdy. Bólek tarazylaıtyn taqyryp bul
«Qyz Jibektiń» Bıǵojın qaıta «jyrlaǵan» kúldikómesh nusqasy
Ýaqyt almaı taqyrybymyzǵa qatysty máselege birden kósheıik. Budan otyz jyl buryn S. Qaramendın deıtinniń «Qazaq ádebıeti» basylymynda (19. 07. 1991 jyl) «Bekejan da – bir arys» atalatyn «maqalasy» jarııa kórgen-tuǵyn. Keıin kópshilik ishinde «Bekejandy óltirgen Keskenterek eken», «Bekejan Qabaq rýynan eken», «Qyz Jibek Qabaq rýynan eken», «jyrdy Júsipbek qoja burmalaǵan eken» degen t.b. esh dáıegi joq áńgime jeldeı esip júre berdi.
Qaısybireýlerdiń dýyldatyp, dálel qyp, qaıta-qaıta jyltyńdatyp usyna beretin sol S. Qaramendınniń «Bekejan da – bir arys» atalatyn «maqalasyndaǵy» «Segiz seri» shyǵardy dep usynǵan «jyr» joldaryna sholý jasaıyq. Búı deıdi:
«Basshysy jıyrma altyǵa jasy kelgen, (13)
Tartatyn jylqy, túıe túrikpennen, (11)
Zaıyby Salıha atty Estek qyzy, (12)
Mezgilsiz ajal jetip byltyr ólgen. (11)
Jetim qalǵan úsh ul, bir qyz balasyn. (11)
Nemere arasyna múlde bergen. (11)
Áıeli ólgennen soń boıdaq bolyp, (11)
Bekejan sol sebepti salt bas júrgen. (11)
Er bolyp jas kezinen shyqqan aty, (11)
Ishinde alty Shekti Bólek zaty. (11)
Bólektiń Qabaǵynan shyqsa-daǵy, (11)
Bolmapty Bekejannyń kóńil shaty...». (11)
Mine, saıda sany, qumda izi joq «Segiz seri» shyǵardy dep qaısybireýlerdiń kólbeńdetip qaıta-qaıta kýálikke tarta beretin «Qyz Jibek» «jyrynyń» sıqy osyndaı! Kúldibadam birdeńe. Basqasyn sóz etpeı-aq qoıaıyqshy, tym bolmasa qur jyltyr sóz bolsa da býyn sandary birkelki bolyp, uıqasy ońyp tursa eken. Ol da joq. S. Qaramendın dáriptep otyrǵan bul «nusqadaǵy» shýmaqtar: «Basshysy (nyń) jasy jıyrma altyǵa kelgen. Túrikpenen jylqy, túıe tartatyn. Salıha atty zaıyby – Estek (tiń) qyzy. Byltyr mezgilsiz ajal jetip ólgen. Nemere aǵasyna jetim qalǵan úsh ul, bir qyz balasyn múlde bergen. Áıeli ólgen soń sol sebepti Bekejan boıdaq bolyp, salt bas júrgen. Ishinde alty Shekti (niń) Bólek zaty, aty jas kezinen er bolyp shyqqan. Bólektiń Qabaǵynan shyqsa-daǵy Bekejannyń kóńil shaty bolmapty», – degen ózara esh baılanysy joq maǵynasyz bos sózdermen «óleńge» aınaldyrylǵan. Mine, qazaq poezııasyndaǵy sońǵy tyń ádis, sony úlgi Qaramendın men Bıǵojın usynǵan!
Qysqasy, S. Qaramendın aıǵaq qyp otyrǵan «Qyz Jibektiń» «Segiz seri» shyǵardy deıtin «nusqasy» tııanaqty oı mazmunynan tolyq jurdaı. Árıne, óleń sharttary men talaptarynan múlde beıhabar, myń qaıtalasań da uqpaıtyndarǵa bul «poezııa» bolǵanmen kózi qaraqty, sóz mádenıetin tanıtyn esti qaýym úshin shaldyr-shatpaq nárse. Atalǵan «jyr» shýmaqtarynda ólshem múlde saqtalynbaǵan. Akademık Zákı Ahmetov aıtady: «Qazaq poezııasynda óleń býyn sanyn turaqty mólsherde saqtaý arqyly jasalady»,– dep (Qarańyz: Qazaq SSR. Qysqasha enıklopedııa, 4-tom. Almaty, 1989 jyl, 483-484 better). Al professor Bısenbaı Kenjebaev bylaı deıdi: «Qara óleńniń ár tarmaǵy 11 býyndy, 3 býnaqty bolady; onyń bir býnaǵy úsh býyndy, qalǵan eki býnaǵy tórt-tórt býyndy bolady. Al, tarmaq ishinde býnaqtar orny jyljymaly, aýyspaly keledi» (Qarańyz: Ádebıet belesteri. Almaty, «Jazýshy», 1986, 80-bet) Biz kórip otyrmyz: S. Qaramendın usynǵan «jyrdaǵy» shýmaqtardyń býyn sany turaqty emes: bir tarmaǵy 13, endi bir tarmaǵy 12, taǵy bir tarmaǵy 11 býyn bop kelgen.
«Qyz Jibektiń» «áýelgi nusqasyn» jarııa etýshi «segiztanýshylar» «Qojabergen jyraýdyń «Elim-aı» atty jyrynda «Aqtaban – shubyryndy, Alqakól sulama» zamanyndaǵy Bekejan balalary týraly, olardyń kimnen shyqqany, qandaı bolǵany baıandalady» dep taǵy bir myna mojantopaı shýmaqtardy dálel qylady:
«Qatysty Kishi júzden Taılaq mergen, (11)
Sulatty kózdegenin atqan jerden. (11)
Bir mergen Sańyraq atty jaralandy (12)
Ekeýi de kishi júzde Shekti eken, (12)
Qalmaqqa áýel basta kekti eken. (11)
Aǵasy Taılaq mergen Baıraq, Qaıraq (11)
Olar da júrek jutqan betti eken. (11)
Balasy Bekejannyń mergen Taılaq (11)
Sadaqpen júz qalmaqty atty baılap (11)
Aǵasy onyń Qaıraq ǵasker jınap (11)
Dushpanǵa qarsy attandy qarý saılap...» (12)
Muny da óleń dep aıtýǵa tipti kelmeıdi. Kórkemdikten múlde ada. Bul «qıssanyń» «eskilikti» ekenin «aıǵaqtap», arasynda tildik qorymyzǵa fonetıkalyq ózgeriske ushyrap engen araptyń «ásker» sózin «ǵasker» degen aıtylýymen aýystyryp qoıýdy da umytpapty. Pikirimizge ózek bop otyrǵan bul shýmaqtar da «Kishi júzden Taılaq mergen qatysty, kózdegenin atqan jerden sulatty. Sańyraq atty bir mergen jaralandy, ekeýi de kishi júzde Shekti eken. Áýeli basta qalmaqqa kekti eken. Aǵasy Taılaq, mergen Baıraq, Qaıraq, olar da betti, júrek jutqan eken. Bekejannyń balasy Taılaq mergen júz qalmaqty baılap, sadaqpen atty. Onyń aǵasy Qaıraq qarý saılap, ǵasker jınap, dushpanǵa qarsy attandy» delingen bósteki sózdermen «óleńge» aınaldyrylǵan.
Qysqasy, «segiztanýshylar» Bekejan Shekti, onyń ishinde Qabaq rýynan dep kýálik beredi. Taǵy bir «derekterinde» 1667 jyly týyp, 1730 jyly qaıtys bolǵan deıdi. Hosh, solaı eken deıik. Aǵaıyndy Tileý men Qabaqtan talaı bıler, batyrlar shyqqan. Solardyń barlyǵynyń da attary atalyp, tústeri tústelip tarıhta tańbalanyp qalǵan. Tipti osy tustaǵy ózge de taıpalar batyrlarynyń esimderi orys-qazaq arhıvterinde taıǵa tańba basqandaı mórlengen. Olaı bolsa, Ábilqaıyr han, Móńke bı, Kótibar batyr t.b. zamanynda ǵumyr keshken «has batyr» Bekejan bulardyń qataryna, rýlyq shejirege qalaısha ilikpeı, ataýsyz qalǵan «segiztanýshylar» kótermelep, jarııa etkenge sheıin?!
Aqıqatynda «Elim-aı» «dastany» – «Qojabergen jyraýdiki» emes, Qarataı Bıǵojınniń óz shaldyr-shatpaǵy! Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń falsıfıkaııa «Segiz seri Bahramulyna» baılanysty shyǵarǵan sheshiminde osy shúbáli «Kóshebe – Kereı Qojabergen jyraý» «shyǵarmalary» týrasynda da mynadaı tujyrym jasalǵan: «Tipti, kúmándi mátin bolǵandyqtan... Qoljazba qoryna ótken... Qojabergen shyǵarmashylyǵy da ınstıtýt ǵalymdary (M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty. – B.K.) ázirlep, «Mádenı mura» aıasynda jaryq kórip jatqan «Qazaq ádebıeti tarıhynyń» 10 tomdyq jınaǵyna engizilgen joq. ...ol Segiz seriniń atasy boldy ma nemese osy ýaqytqa deıin halyq áni sanalyp kelgen «Elim-aı» ánin shyǵardy ma, joq pa? Ol jaǵy kúmándi, tek XX ǵasyrdyń 70-jyldarynan bastap shyǵa bastaǵan, túp-tórkini belgisiz, mátinderi birshama burmalanǵan, sapasy, kórkemdik deńgeıi syn kótermeıtin kóp tolǵaý-dastandardy Qojabergen jyraý shyǵardy deýge kelmeıdi. Oǵan dálel de, derek te jetispeıdi. «Elim-aı» qazaqtyń halyq áni bolyp, el basynan ótken qaraly kezeńniń sımvoly, eskertkishi bolyp qala beredi» (Qarańyz: «Ana tili». №5, 1. 02. 2007 jyl; «Qazaq ádebıeti». №5, 2. 02. 2007 jyl).
Biz de muny jan-jaqty taldap, «Elim-aı» «dastany» – bylyq pen shylyq», «Elim-aı» «dastany» – qoıyrtpaq!» degen ataýlarmen birneshe saıttarǵa jarııa qylǵanbyz, yqylas tanytýshylarǵa kez-kelgen ýaqytta oqyp, tanysýyna esh kedergi joq.
Tarıhta Qojabergen esimdi bahadúr ótken. Kereıdiń Abaǵynan, Shubaraıǵyr. Únemi Abylaı hannyń qasynda júrgen. HVIII ǵasyrdaǵy bulǵaqta. Oǵan aıǵaq – urpaqtarynda saqtalynǵan ol tutynǵan soǵys quraldary, orys, mońǵol, qytaı memleketteri arhıvterinen esimi tańbalanǵan qujattardyń tabylýy (Qarańyz: Á.Taraqov. Abylaıdyń aq týy.// «Egemen Qazaqstan». 30.07. 2008 jyl; A.Toıshanuly. Qojabergen batyrdyń aq týy.// «Dala men qala». 22.04. 2013 jyl; J. Artyqbaev. Qoldan qaharman jasaýdyń halyqqa paıdasy qansha?// «Halyq sózi». 10.04. 2013 jyl). Sondyqtan muny Q. Bıǵojınniń oıynan shyǵarǵan «Qojabergen» «jyraýymen» shatastyrmaý kerek!
Mine, sóz uǵatyn, kókiregi oıaý aǵaıyn, kýá bop otyrsyzdar, asyl men jasyqty, altyn men mysty aıyra almaıtyndar S. Qaramendınniń nasıhattap otyrǵan shaldyr-shatpaǵyn Júsipbek qojanyń álginde keltirgen shedevr nusqasynan artyq sanaıdy.
Bir qyzyǵy, «Tólegendi óltirgen Keskenterek edi, Bekejan men Qyz Jibek aǵaly-qaryndas edi, Júsipbek qoja jyrdy burmalap jibergen» degen esh dáıegi joq bósteki, jalaly sózderdi qoshtap, dań qylyp júrgenderdiń bir de bireýiniń qolynda «Qyz Jibektiń» «Segiz seri» «shyǵarǵan» tutas «nusqasy» joq. Báriniń jalaýlatatyny, toty qussha qaıtalap aıta beretini Q. Bıǵojınniń úzip-julyp ár gazetke jarııalaǵan qoıyrtpaqtary, sonsoń S. Qarmendınniń «Bekejan da – bir arys» atalatyn ótirikke qurylǵan «maqalasy».
Budan túıgenmiz, qazirgilerdiń sóz óneriniń ozyq úlgisinde túzilgen Júsipbek nusqasyndaǵy «Qyz Jibek» jyrynyń básin uǵa almaýy, áspettep baǵalaı almaýy – tanym-bilim deńgeıiniń quldyrap ketkeninen.
«Qyz Jibektiń» Bıǵojın «nusqasyna» ǵalymdar bergen syny
UǴA M. O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ıstıtýty qoryna «Segiz seri» shyǵarǵan áýelgi «nusqasy» dep Qarataı Bıǵojın degen 1977 jyly «Qyz Jibek» atalatyn qoljazbany tapsyrǵan (Qarańyz: Qosan S. «Ádebı – ardyń isi // «Ana tili» gazeti, 03. 14. 2002 jyl). Jaqsyny kórmekke dep ǵalymdar saralap, oqyp kórmeı me sonan, biraq álgi «jyr» tóbe shashtaryn tik turǵyzypty. Endi sol zertteýshilerdiń óz sózderine kezek bereıik.
M. O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty qorynda saqtaýly turǵan jazbada (853-býma) belgili ǵalym M. Ǵumarova bylaı dep tańbalapty: «Bıǵojın Qarataı tapsyrǵan «Kereı Segiz seri Bahramuly Shaqshaqov jyrlaǵan «Qyz Jibek» qısasynyń nusqasy» dep atalatyn qoljazbany oqyp shyqtym. Kólemi – 314 bet, 7558 jol. Q. Bıǵojınnyń aıtýy boıynsha bul jyrdy oǵan aıtyp bergen Shaıhybasar Qojbanov degen. Ol adam týraly eshqandaı málimet joq.
...Bul jarııalanyp júrgen «Qyz Jibek» qıssasynyń jáne operasynyń mazmunyn alyp jazylǵan jańa «týyndy». Qıssanyń mátini boıynsha, onyń sıýjetin paıdalana otyryp, jyrdyń epızodtaryn qunsyz uıqastarmen, keıde on jolda bir kezdesetin uıqas bos sózdermen, keıde basqa jyrlardyń sol sııaqty sıýjetterin alyp, orynsyz tolyqtyrǵan. Mysaly, Sansyzbaı Tólegendi izdep shyǵarda ákesinen kelip bata alady. Ákesi Tólegendi sıpattaǵanda: «Bota kózdi Tólegen, Elden alys qaıda eken?...» – dep uzaq joqtaıdy. «Bozjigit» jyryndaǵy Qarashashtyń joqtaýyn osy jerge ákep qosqan. Taǵy sol sııaqty qosyndylar kóp...
...Báıbisheni Aqjúniske teńeıdi. Tólegenniń bes sheshesi (nege beseý?) Tólegen jolǵa shyǵarda balasyn ǵashyqtardyń súıiktisi – Láıli-Májún, Júsip-Zylıha, Bozjigit-Qarashash, Tahır-Zýhra, Zeıne-Ǵaıyp, Farhat-Shyryn, Bahram-Gúlándam, Zarlyq-Quralaı, Bıbifatıma; batyrlardyń pirleri – Muhamed-Hanafııa, Seıitbattal, Omar, Ospan, Ǵalı arystanǵa tapsyrady. Tólegenniń anasy ǵashyqtar men batyrlardan XVII ǵasyrdyń ózinde-aq, enıklopedııalyq bilimi bar adam bolsa kerek. Al, qaharmandarynyń aty atalatyn jyrlar qazaq jerine XIX ǵasyrda ǵana belgili boldy ǵoı jáne onyń bári birdeı belgili emes. Keskenterek bir toıda Qyz Jibekpen jolyǵyp, aıtysyp, Tólegendi óltirgenin habarlaıdy. Aıtys uzaq, ári óte nashar. Mysaly:
«...Estip ek Bekejandaı aǵańyzdan,
Qyz Jibek kóp uzamaı kúıleıdi dep», – degen joldardy oqyǵanda tóbe shashyń tik turady...
Jyr jarııalaýǵa da, zertteýge de kelmeıdi... Keıinnen qurastyrylǵan ádemi jyrdyń tekstin buzbaq bolǵan áreket. Mundaı jyrlarmen fondyny tolyqtyrýdyń qajeti joq. M. Ǵumarova. 15. 03. 1977 j.» (Qarańyz: Qosan S. «Ádebı – ardyń isi // «Ana tili» gazeti, 03. 14. 2002 jyl).
M. Ǵumarovanyń osy reenzııasyna baılanysty Qoljazba Ortalyǵynyń jetekshisi, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, tekstolog-maman O. Nurmaǵambetova bylaı dep bólimniń ǵylymı qyzmetkeri Teljan Qanaǵatovqa nusqaý-hat jazǵan: «Teleke! Bıǵojın Qarataıdan kelip túsken Kereı Segiz seri Bahramuly Shaqshaqov jyrlady deıtin «Qyz Jibek» qıssasynyń nusqasyn ózine qaıtaryp jiberý kerek. Eger fondyda qaldyratyn bolsaq, onda tekstimen birge bólimniń aǵa ǵylymı qyzmetkeri (M. Ǵumarova.-B.K.) jazǵan myna reenzııany qosyp qoıyńyz. O. Nurmaǵambetova. 15. 03. 77 j.» (Qarańyz: Qosan S. «Ádebı – ardyń isi // «Ana tili» gazeti, 03. 14. 2002 jyl).
Málıke Ǵumarqyzy Ǵumarova – folklortanýshy-ǵalym, tekstologııa mamany, fılologııa ǵylymdarynyń qandıdaty. QazUPÝ-dy bitirgen. 1941-42 jyldary orta mektepte muǵalim, 1942-43 jyldary qazaq kınostýdııasynda assıstent, rejısser, 1943-87 jyldary QR FA Til jáne ádebıet ınstıtýty tekstologııa-qoljazba bóliminiń kishi, aǵa ǵylymı qyzmetkeri bolyp jumys istegen.
Zertteýshiler «Segiz seriniń», anyǵynda Qarataı Bıǵojın shatpaqtaǵan «jyrdyń» «Qyz Jibektiń» burmalanǵan «nusqasy» ekenin osylaısha kózge shuqyp, taldap bergen.
Ǵalymdar tek pikirler jazyp qana qoımaǵan, «aýyz ádebıetiniń jınaýshysyna» endi dúdámal, qunsyz nárselerdi ákele bermeýin qatań eskertken, muny M. O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna jazǵan hatynda Q. Bıǵojınniń ózi de bylaı dep tolyq moıyndapty: «Telmuhamed aǵa: – Osy jınap júrgen aqyndaryńnyń endigi muralary qabyldanbaıdy, ony toqtat! – degen bolatyn» (ÁÓI. 853-býma, 21-bet) (Qarańyz: Qosan S. «Ádebı – ardyń isi // «Ana tili» gazeti, 03. 14. 2002 jyl).
Ǵalymdar onyń «jınap» júrgen «muralaryn» qabyldaýdan bas tartyp, tyıym salǵasyn Qarataı Bıǵojın basqa amalǵa kóshedi. Óz janynan jamap qurastyrǵan qoıyrtpaqtaryn basylymdarǵa úzdiksiz usyna bastaıdy. Biri baspasa biri basar dep. Nátıjesiz bolmaıdy, áreketi «jemis» beredi.
Q. Bıǵojınniń beıádep áreketterge barýynyń negizgi sebepteri
Q. Bıǵojınniń shekten shyqqan mundaı áreketterge barý sebebi myna jaılarǵa baılanysty eken: 1960-70 jyldary UǴA M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Qoryna el ishinen folklorlyq muralardy jınap tapsyrýshylar eńbegine memleket arnaıy qarjy bólgen. Aqshaǵa qatty qyzyqqan Qarataı Bıǵojın de halyq arasynan eski zaman «týyndylaryn» jınaı bastaıdy. Biraq basqa jolmen. Basqa ádispen. Ol «halyq óleń-jyrlaryn» ózi shyǵarady janynan. Jankisi jyraý bop. Janaq aqyn bop. Birjan sal, Kókbaı Janataıuly, Nurjan Naýshabaıuly taǵy basqalary bop. «Shyǵarmalarynyń» keıipkeri qyp «Segiz seri» degendi alady. Syr boıy men Yrǵyz óńiri arasyn jaılaıtyn qazaqtar arasynda týǵan, úzindisi S. Muqanovtyń «Ómir mektebi» kitabyna engen «Maqpal – Segiz» atty dastannan. Burmalap. «Segiz seriniń» «atasy» «Qojabergen» «jyraý» degendi jáne oılap tabady. Bıǵojın osy «aqyn babalaryna» ózi janynan quraǵan álginde úzindi keltirilgen kúldibadam «Qyz Jibek» «jyryn», «Elim-aı» «dastanyn» tańady, solar shyǵardy dep. Merzimdi basylymdar arqyly nasıhattaıdy. Sonymen qatar halyq muralary mátinderiniń keıbir tustaryn ózgertip buzyp, nemese oǵan shatpaqtap shýmaq qosyp, bálen degen óleńniń, jyrdyń bastapqy nusqasy osylaı edi dep te jiberip otyrǵan. Sovet ókimeti tusynda «tórtinshi bılikke» kúdik keltirý múmkin emes edi, olar jarııalaǵan ne nárse de aqıqat, keremet bop sanalatyn. Ótiriktiń áýelgi óris alýy osylaı. Jaqsy biletinder Qarataı Bıǵojın týǵannan kemtar kisi-tuǵyn dep kýálik beredi (Qarańyz: Q. Omarov. Jalǵan oıǵa jarmasqan top. // «Qazaq ádebıeti» gazeti, 29. 06. 2007 jyl). Kúnkóris qamyndaǵy muqtajdyqtan hám múgedektiginen ol osyndaı beıádep isterge barǵan.
Sál toqtala keteıik, tili kórkem, shedevr «Qyz Jibek» jyry oqıǵasyn aıaýsyz burmalap, «Qazaq ádebıeti» gazetinde jarııalanǵan (19. 07. 1991 jyl) «Bekejan da – bir arys» degen «maqalanyń» avtory – Seıitqalı Qaramendın de Bıǵojınniń osy teris isin qoldaýshy, birge nasıhat etisken serigi-tuǵyn... Ol da bunymen shektelmegen. Aıǵaq bere keteıik, «Abaı» enıklopedııasyna ebin taýyp, shúbáli málimetterin engizdirgen, onyń birinde bylaı deıdi: «Asylbek (t.-ó.j.b.) – Abaıdyń zamandasy. Bókenshi-tobyqty rýynan shyqqan bolys, bı. Jas aıyrmashylyǵyna qaramaı, Abaımen ázili jarasqan, kóńildes adam bolǵan. Ol Abaıdy jigit kezinde qaıyn atasynikine ertip aparyp, aqyn sol joly Sabyrbaı aqynnyń kenje qyzy Qýandyqpen tanysady. Biraq bul tanystyqtyń ári qaraı jalǵasýyna Asylbek qarsy bolady. Araǵa jigit salyp, qyzǵa qoly jetken Abaı kelesi kúni:
Aýyly jyljyp qonypty Jalpaq shıge, (12)
Eki daýger júginer ádil bıge. (11)
Baldyzyńyz ýaǵdaǵa berik eken, (11)
Syrǵyp baryp jatypty shetkeri úıge, (12) – dep, Asylbekke qyzben til tabysqanyn sezdiredi» (Qarańyz: Abaı. Enıklopedııa. Almaty, «Atamura» baspasy 1995 jyl, 96-bet).
Daraq bolmysty aqynnyń minez-qasıetine esh úılesimsiz, quny qara baqyrǵa tatymaıtyn oıdan jamap-jasqalǵan oqıǵany, osyndaı shatpaqty, til mádenıeti óte bıik kemeńger Abaıǵa japsyrý – ádepsizdiktiń eń soraqy túri!
Mundaı is-áreketterge psıhologııa ǵylymy bylaı dep anyqtama beredi: «Ádette, ótirik naqty bir jaǵdaıattarda jekeleı ne áleýmettik artyqshylyqtarǵa ıe bolýǵa tyrysýdan týyndaıdy... Áleýmettik-psıhologııalyq turǵydan ótirik ár ýaqytta qural bolyp kórinetin bolsa, psıhopatologııa salasynda ol (ótirik aıtý) aınalasyndaǵylardy aldap shatastyrý proesiniń ózinen qanaǵattanǵandyq sezimine bólenip, kóńili tolatyn mıfoman-psıhopattardyń maqsaty...» (Qarańyz: Qazaq tili termınderiniń salalyq ǵylymı túsindirme sózdigi: Pedagogıka jáne psıhologııa. – Almaty: «Mektep» «baspasy» JAQ, 2002 jyl, 170-bet)
Aqıqatynda «Segiz seri» – án-jyr shyǵarmaq turmaq ómirde bolmaǵan keıipker. Bul ótirikke Bilim mınıstrligi men UǴA ǵalymdary núktesin qoıǵan-tyn. (Qarańyz: QR Bilim jáne ǵylym mınıstrliginiń sheshimi (27.11.2006 jyl. № K–1514 /. «Ana tili» gazeti. № 5. 1.02.2007; «Juldyz» jýrnaly. № 3. 2007; «Qazaq ádebıeti» gazeti. № 5. 2.02.2007 jyl; Qarańyz: QR Ulttyq Ǵylym Akademııasy M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń jetekshi ǵalymdarynan qurylǵan Tekserý komıssııasynyń qorytyndy – saraptamasy (6.02.2007 jyl, № 056/35 - 0325). «Qazaq ádebıeti» gazeti (№ 29. 20.07.2007 jyl.) Ókinishke qaraı, eldi adastyratyn osy jalǵan nárseni bir rýdyń tóńireginen asa almaı júrgen sanasyzdar, tanym-bilimi kemder aýyq-aýyq qozdatyp qoıady.
«Segiztanýshylar» jalaýlatyp júrgen Keskenterek kim?
«Qyz Jibek» jyryn burmalap, ózgertip jiberdi dep Júsipbekke jala jaýyp, qaralaýshylardyń basynda Bıǵojın, Qaramendın hám solardyń ótirikterine senetinder tur. Klassıkalyq úlgide qalyptalǵan Júsipbek nusqasyndaǵy «Qyz Jibek» eposynda Tólegendi óltirgen – anyǵynda Bekejan! Al Keskenterek degendi Q. Bıǵojın yrǵyzdyq jyrshy, aqyn Málik Álmuratovtyń «Aqbıkesh» dastanynan alyp, óziniń qurap jamaǵan «Qyz Jibegine» basty keıipkerdiń biri qylǵan. Munyń aq-qarasyn anyqtaýǵa kósheıik endi.
Ýıkıpedııa – ashyq enıklopedııasynda: «Málik Álmuratov (1907, Aqtóbe oblysy Komsomol aýdany) – aqyn, aýyz ádebıetiniń nusqalaryn jınaýshy. Oqý-aǵartý mekemelerinde, aýdandyq halyq teatrynda qyzmet istegen. Shyǵarmalary jergilikti gazetterde jarııalanǵan. «Aqbıkesh» dastany, «Qazaqstannyń 25 jyldyǵyna», «Jeńis kúnine», «Maqtanam», t.b. tolǵaý-jyrlary bar», – dep tańbalanǵan.
Osy málimetterdi sál tolyqtyryp, folklorlyq shyǵarmalardyń jıdashysy retinde onyń tapsyrǵan muralarynyń birin ataı keteıik ózimiz anyq biletin. QR Ortalyq ǵylymı kitaphanasynyń Qoljazbalar bóliminde «Erimbet aqyn týraly bir-eki sóz. №7 // Aıtýshy: Asan Tóleýov; Jınaýshy Málik Álmuratov» dep túzilip, saqtaýly tur.
Dálelimiz jalqy bolmasyn qoldaǵy taǵy bir derekti aıǵaqqa tartaıyq, «Mádenı mura» baǵdarlamasy boıynsha «Babalar sózi» serııasynyń «Toponımdik ańyzdar» ataýymen jaryq kórgen 80-tomynda da (Astana, 2012 jyl, 337-bet) ol jaıynda mynadaı málimetter engen: «204. Qoılybaı qyrǵyny. Yrǵyz aýdanynyń soltústik batysyna taman 200 shaqyrymdaı jerde Jantaı ózeninen shyǵatyn bir sala ańǵardy «Qoılybaı qyrǵyny» dep ataıdy. Ańyz mátini ÁÓI-diń Qoljazba qorynda (Sh. 339. 4-dáp) saqtalǵan. 1959 jyly qorǵa Álmuratov Málik tapsyrǵan. Ańyz Aqtóbe oblysynda jazylǵan, oqýshy dápterine kók sııamen, jınaýshynyń qolymen jazylǵan. Sońynda: «Men bul ańyzdy el aýzynan estip jazyp otyrmyn» dep jazǵan eskertýi bar. Tomǵa osy túpnusqa negizinde ázirlendi».
Málik aqsaqal 50-jyldardyń basynda Jantaıda turyp, mektepte ustazdyq etken eken. Ańyzdy sol kezde jazyp alǵany ańǵarylady.
Kópshilikke uǵynyqty bolsyn túsindirip óteıik: Komsomol – tyń ıgerý naýqanyna baılanysty Yrǵyzdan 1966 jyly bólinip shyqqan aýdan. Osy kúni Áıteke bı esimimen atalady. Ortalyǵy – T. Júrgenov atyndaǵy aýyl.
Málik atanyń naqty týǵan jeri – qazirgi Aqtóbe oblysy Áıteke bı aýdany Tumabulaq aýyldyq okrýgine qarasty Jıdelibulaq atalatyn meken. 60-jyldarǵa deıin ol Yrǵyz halyq teatrynda, «Yrǵyz» gazetinde, t.b. salalarda ártúrli qyzmetter atqarǵan. Qobyz tartatyn. Eskilikti áýezderdi, Qorqyt kúılerin, jyr-dastandardy oryndaıtyn. Buǵan bala kezimizde áldeneshe ret kýá boldyq aýyl ónerpazdarynyń uıymdastyrýymen ótetin merekelik oıyn-saýyqtarda. 1989 jyly ómirden ozdy. Múrdesi Tumabulaq aýylynda. Urpaqtary ósip-óngen.
Málik Álmuratovtyń ómiri men shyǵarmashylyǵy haqynda «Áıteke bı aımaǵynyń etnomádenı murasy» atty jınaqta (Aqtóbe, 2006 jyl, 177-237 better) birshama derekter berilgen, solarmen birge «Abat batyr», «Aqbıkesh» poemalary da engizilgen.
Avtor «Abat batyr» atty jyryn shuraıly tilmen, epostyq úlgini ustyn ete otyryp, áserli qyp qalyptaǵan. Shyǵarmaǵa Yrǵyz óńirindegi attary Noǵaıly dáýirinen saqtalyp kele jatqan Suńqarqııa, Qosbúırek degen jer-sý ataýlaryna qatysty týǵan ańyz-áńgime arqaý bolǵan. 1947 jyly 24 qarashada támamdap, ataqty ǵalym Málik Ǵabdýllınge jibergen. Bul eńbegi 50-jyldardyń aıaǵynda «Qazaq ertegileri» atty jınaqta yqshamdalyp berilgen. Budan keıin Qazaq radıosynyń «Erden ata ertegileri» atalatyn balalar baǵdarlamasyna da engen, qorda saqtaýly tur (Qarańyz: «Qazaq radıosy» radıo arnasynyń «Altyn qory». D – 45391. Taspaǵa jazylǵan ýaqyty: 26 qyrkúıek, 1976 jyl. Sóz avtory: Tájibaev Sádýaqas. Oryndaǵan: TIýZ artısteri. Rejısseri: Bıbinur Qaıraqbaeva). Eskerte keteıik, M. Álmuratovtyń tól týyndysy «Abat batyr» poemasyn qarasózge aınaldyryp, efır ýaqytyna yńǵaılap, qysqartyp daıyndaǵandyqtan S. Tájibaev «sóz avtory» delinip túzilgen.
«Abat batyr» poemasynyń tarıhılyǵy, rýhy – bala tárbıesinde óz úlesin qosyp kele jatqan mándi shyǵarmanyń biri. Onyń orys tiline de aýdarylyp, aýdıojazbaǵa túsirilip, nasıhattalýy – pikirimizdi tolyq qýattaıdy. (Qarańyz: Aýdıoskazka «Batyr Abat». Kazahskaıa narodnaıa skazka ız alboma «Kazahskıe volshebnye skazkı», 2015 god. Ispolnıtel: Valerıı Zaharev. Dlıtelnost: 22 mın. 46 sek. Kachestvo: tr 3, Kbps (20.8 MV).
Mine, aýyldasymyz Málik ata osyndaı da osyndaı bolǵan kisi edi. Kezinde balalyqpen ańǵarmadyq, qadirin jete uqpadyq...
Jas kezinde Qarataý, Syr, Jalpaqtaý óńirlerine jıi saparlapty urpaqtarynyń aıtýynsha. Sonda elden estigen áńgimelerin, kórgenderin jazyp alyp, qaısybirin keıin jyrǵa aınaldyrǵan deıdi.
Málik – Shómekeıdiń Bozǵul taıpasynan taraıtyn Balqynyń Jaýqashtysy, sonyń Otarbaı bólimi-tin. Áıgili Bazar jyraýmen týysady. Jaqyn atalasy. Burynǵy «Basqudyq» sovhozyna qarasty (qazir Tumabulaq aýyldyq okrýgi) Sarybulaq aýlynda, Balqynyń ózge butaqtaryn qospaǵanda, Otarbaıdan óretin otyz shańyraq boldy. Bul atalyqtardyń deni ońtústik óńirde, Syr, Tamdy jaqta mekendeıtin-di. Osydan-aq onyń atalas týystaryn izdep baryp turǵanyn shamalaýǵa bolady...
Qarataý silemderiniń birinde «Aqbıkesh munarasy» dep atalatyn kóne jádiger-eskertkish ornalasqan deıdi qoldaǵy derekkózderde. HII ǵasyrda salynǵan dep shamalanady. Keıde «Aqsúmbe» dep te atalady eken. Óıtkeni, kózge alystan kókke shanshylyp, naızanyń súmbesi tárizdi súıirlengen turpatta shalynady deıdi. (Sýrette: Aqbıkesh munarasy) Jergilikti halyq arasynda bul kóne zaman týyndysy jaıly ańyzdyń birneshe túri taraǵan. M. Álmuratovtyń ońtústik óńirdi aralap júrip, sonda estigen el áńgimeleriniń bir nusqasyn «Aqbıkesh» jyryna ózek qylyp, óz ańdaýymen, óz qııalymen órgenin baıqaý qıyn emes.
Jaqsy, negizgi aıtpaǵymyzǵa kósheıik. Sonymen «Aqbıkesh» poemasy bylaı bastalady:
...Qatygez erterekte bir baı ótken,
Maly kóp qartaıǵansha bala kórmeı,
Zar jylap perzent úshin qaıǵy shekken...
Áıeli bir kúnderi júkti boldy,
Mezgili aıy jetip, kúni toldy.
Ólsheýli ýaqytyly kún bolǵannan soń,
Tolǵatyp bir ul menen bir qyz týdy.
Ulynyń atyn qoıdy Keskenterek,
Bir ǵajap bala boldy túri bólek.
Minezi almasýan alańǵasar,
Ketpendeı keńirdegi, murny shelek.
Keskini adam shoshyr alyp kúshti,
Aqsıǵan túri jaman soıdaq tisti...
Aqbıkesh qoıylypty qyzdyń aty,
Aqyldy bala boldy parasatty.
Tartpady ata menen aǵasyna,
Bolǵanmen onyń týǵan násilıaty...
«Aqbıkesh» dastany 586 jol. Bárin baıandap otyrý mindetimiz emes hám basylym betiniń shekteýligin de eskeremiz. Sondyqtan qysqa qaıyrǵanda bylaı: ákesiniń jylqysyn baǵyp júrgen Qarabala esimdi jalshymen boıjetkenniń sózi jarasyp, birin-biri unatyp qalady. Bir kúni baı qyzdy bireýge bermekke kelisedi. Bul tyǵyryqtan shyǵýdyń jolyn izdegen qyz ben jigit tún jamylyp elden qashady. Qulmen ketti dep namystaǵan baı ulyna «Qaryndasyńdy qalaı da taýyp, óltir! Aıaýshy bolma!» dep ámir etedi. Iz kesken Keskenterek aqyry ekeýin ustaıdy. Qaryndasyn azaptap óltirip, jigitti ólimshi qyp sabap, aýylyna ákeledi de qudyqqa tastaıdy. Bir qulyn jumsaıdy sonan soń «Tirileı kómip tasta!» dep. Biraq aıaýshylyq jasap, ony qutqaryp jiberedi. «Kómip tastadym» dep Keskenterekti aldaıdy. Qarabala Esil jaqqa júrip ketedi. Sol jylǵy qys jut ákelip, bar maly qyrylyp, baılyqtan áp-sátte aırylǵan Keskenterek te az ýaqyttan soń Esildiń boıyna kelip, qaıyr surap júredi. Muny estigen Qarabala ony izdep taýyp, óltiredi. Kegin alǵan jigit Qarataýdy betke alady. Ǵashyǵy Aqbıkeshtiń qabirine kelip, zar-muńyn tógedi. Jyr bylaı támamdalady:
«...Adamǵa opa bermes dúnıe jalǵan,
Kóshpeli birden birge keıin qalǵan.
Shyńdaǵy Aqbıkeshtiń munarasyn,
Jurt aıtady: «Qarabala sony salǵan».
M. Álmuratovtyń osy «Aqbıkeshindegi»:
«...Qabaǵy nar býradaı jabylyńqy,
Ómiri istemegen bir jón isti.
Qap-qara shúńireıgen túri jaman
Soqtyqpaı eshbireýge júrmes aman.
Minezin kórgen kisi shoshyǵandaı,
Qasyna jýyq júrmes eshbir adam.
Keskinsiz ojyr, qara, ımek muryn,
Kórýge adam shoshyr onyń túrin.
Qasyna kórgen adam jaqyndamaı,
Burylyp shoshyǵannan keter qyryn.
Qatygez, qanypezer, qara júrek
Dep aıtar ony syrttan bilgen syryn», – dep Keskenterektiń túr-sıpatyna jasaǵan portretin Q. Bıǵojın shatpaqtap ózgertip, qaısybireýler ólip-óship, keremet kórip júrgen «Segiz seriniń» «Qyz Jibegine» aparyp jamaǵan. Aıǵaqtaıyq.
Q. Bıǵojınniń dosy S. Qaramendın «Bekejan da – bir arys» dep atalatyn «maqalasynda» (19. 07. 1991 jyl): «Segiz seriniń «Qyz Jibek» jyrynda Tólegendi Keskenterek degen qoja jigiti jolda tosyp, Kishi Borsyq qumy tóńiregindegi Qosoba degen kóldiń jaǵasynda atyp óltirgen» deıdi de sózine myna shýmaqtardy aıǵaqqa tartady:
«Bas bolǵan eldiń buzyq nadanyna,
Máz bolǵan aılasy men amalyna,
Qojadan jol tonaýshy sotqar shyqqan
Bekejan Aıbekuly zamanynda.
Esimi tonaýshynyń Keskenterek,
Tyńdamaı ata-anasyn júrgen bólek,
Urlyqqa bala kezden áýes bolǵan,
Qan tókkish, meıirimsiz qara júrek...»
Muny M. Álmuratovtyń shýmaqtarymen salystyryp, muqııat súze qaraǵanda kózi qaraqty jan birden iz kesedi. Ǵalymdardyń álgindegi: «...Bul jarııalanyp júrgen «Qyz Jibek» qıssasynyń jáne operasynyń mazmunyn alyp jazylǵan jańa «týyndy». Qıssanyń mátini boıynsha, onyń sıýjetin paıdalana otyryp, jyrdyń epızodtaryn qunsyz uıqastarmen, keıde on jolda bir kezdesetin uıqas bos sózdermen, keıde basqa jyrlardyń sol sııaqty sıýjetterin alyp, orynsyz tolyqtyrǵan. Mysaly, Sansyzbaı Tólegendi izdep shyǵarda ákesinen kelip bata alady. Ákesi Tólegendi sıpattaǵanda: «Bota kózdi Tólegen, Elden alys qaıda eken?...» – dep uzaq joqtaıdy. «Bozjigit» jyryndaǵy Qarashashtyń joqtaýyn osy jerge ákep qosqan. Taǵy sol sııaqty qosyndylar kóp...» – dep áshkere qylǵan synı pikirlerine taǵy bir ústeme dálel – osy!
Sondaı-aq, «Qyz Jibek» qıssasynyń negizgi tańdaýlylary dep «Babalar sózi» serııasymen jaryq kórgen «Ǵashyqtyq jyrlar» ataýymen 53-tomǵa engen (Astana, «Folıant» baspasy, 2009 jyl) Musabaı jyraýdyń, Júsipbek qojanyń, Shege men Qarshyǵa jyrshylardyń nusqalarynda Tólegendi óltirgen Bekejan dep atalyp kórsetilgen. Qalǵan ózge varıanttarynda da solaı.
Olaı bolsa, «segiztanýshylardyń» Bekejannyń ornyna qoıyp júrgen Keskenteregi urlanǵan keıipker! Shyndyǵynda onyń beınesin XX ǵasyrda tól týyndysy «Aqbıkeshke» shyǵarmashylyq qııalymen somdap engizgen – M. Álmuratov!
Kýá boldyq, M. Álmuratovtyń osy sóz qylyp otyrǵan «Aqbıkesh» dastany qoljazbasynyń bir danasy urpaqtarynyń qolynda. Erterekte basylym betterinde jarııalandy deıdi. Bul jyryn avtor óz qolymen tańbalaǵan. Sııamen. Sońyna «31 qańtar 1946 jyl» dep túzipti. Muny da UǴA M. O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtyna jibergen...
Bekejannyń tegi shynymen Shektiniń Qabaǵy ma?
Aıttyq, «segiztanýshylar» Bekejandy Shektiniń Qabaǵynan deıdi dep. Biraq olardyń bul sózderi – dáıeksiz. Shekti-Qabaq rýynyń arǵy-bergi shejiresin, tarıhyn myń aqtaryp, júz tóńkerseń de Bekejanǵa qatysty esh málimet joq.
Júsipbek qoja nusqasynda («Ǵashyqtyq jyrlar», 53-tom) bylaı delinedi:
«Atańa laǵynet Bekejan,
Arǵynnan shyqqan qý eken.
Ákki bolǵan sum eken.
Tólegenniń artynda
Alpys qadam jaqyndap,
Bir qýraıdy panalap,
Jetken eken jaǵalap...»
Demek, Bekejan – Arǵyn rýynan! Halyq arasyndaǵy aýyz eki áńgimelerde Arǵynnyń Shektisinen delinedi (astyn syzdyq. – B.K.). Munyń da jany bar. Jyrdyń (Júsipbek nusqasynda) bir tusynda Jibek qyz:
«Alashtyń nesin alyp ne bermeımin,
Dúnıede tiri júrsem, ne kórmeımin.
Arǵynda alty shekti alpys myrza
Izine basyp ketken teńgermeımin», – demeı me.
Keltirilgen úzindiden «Shekti» ataýynyń kishi júzdegi Álimderde ǵana emes, orta júzdegi Arǵyn rýy ishinde de qoldanysta bolǵanyn ańdaımyz. Rasynda solaı. Buǵan arhıvtik málimetter tolyq aıǵaq berip tur.
1845 jyly 11 qazanda sultan Muhammed Jantórın Orynbor shekaralyq komıssııasynyń tóraǵasy M. V. Ladyjenskııge jazǵan habarlamasynda bylaı dep túzgen: «Beremdjan Chıgenev, 25 let, syn ýpravlıýego ıýgary-chıklınskım plemenem argynskogo roda. Argynskogo roda, kýchkarova otdelenııa. (astyn syzdyq. – B.K.) Letom kochýet mejdý rekamı Tobolom ı Týrgaem, a zımoı – na Týrgae...» (Qarańyz: GA RK. F. I-4. Op. 1. D. 2363a. L. 8.)
Birimjan – tarıhtan aıan Shegen bıdiń urpaǵy. Arǵy babasy – bahadúr Ábilqaıyr hannyń oń tizesin basqan, saıasatyn qoldaǵan Shaqshaq Jánibek batyr.
Taǵy bir málimetterdi keltireıik. 1850 jyly 15 qańtarda is júrgizýshi G. P. Polovorotov Orynbor shekaralyq komıssııasynyń tóraǵasy M. V. Ladyjenskııge bergen raportynda búı dep tańbalaǵan: «Anak Altaev, pomonık ýpravlıaıýego djýgary-chıklınskım plemenem argynskogo roda, (astyn syzdyq. – B.K.) pochetnyı bıı, 74 let. Rost srednego, teloslojenııa zdrovogo, lıo belokýroe, glaza serye, boroda nebolshaıa, chernovataıa. Prıshodıt ız kırgızov. Argynskogo roda, kadrymbeteva otdelenııa... (astyn syzdyq. – B.K.)
Bıgen Iazyev, horýnjıı, bıı, ýpravlıaıýıı tıýmen-chıklınskım plemenem argynskogo roda, (astyn syzdyq. – B.K.) 45 let. Rosta srednogo, teloslojenııa zdorovogo, lıo smýgloe, boroda okladıstaıa, chernaıa. Prıshodıt ız kırgızov. Argynskogo roda, tazova otdelenııa... (astyn syzdyq. – B.K.) (Qarańyz: GA RK. F. I-4. Op. 1. D. 2512. L. 53.)
Arǵyndardyń da óz ishinde osylaı bólinetinin tereń bilmeıtin Bıǵojın Qarataı degen «Álimniń Shektisi» dep oılap qalyp, el arasynda aıtylatyn áńgimelerdi burmalap, Bekejannyń rýyn Qabaqtan taraǵan qyp, jel sóz taratqan. Onysyn «Segiz seri» bop shyǵarǵan kúldibadam «Qyz Jibegine» qosqan. Sonan ketken. Biriniń aýzynan biri qaǵyp alyp, Bekejan bizdiń atamyz eken dep maqtan kórip júrgenderdiki de – Bıǵojınniń osy ertegisi.
Aıta keteıik, Arǵynnyń joǵary Shektisi men tómengi Shektisin túgendep shyǵý – negizgi taqyrbymyz emes, biz tek Tólegendi óltirip, altyn jabdyqty kók jorǵa atty minip ketken qylmyskerdiń qaıdan ekenin anyqtaý maqsatynda iz kesip, arhıvtik is-qaǵazdardy kóterdik. Aıǵaqtardy saralaı kelgende Keskenterekke jala jabylǵany dáleldenip otyr. Onyń qylmysy basqa. Qaryndasy Aqbıkeshke qatysty. Tólegenmen esh baılanysy joq. Buny joǵarydaǵy taldaý-saraptama jan-jaqty dáleldep shyqty.
Umytyp barady ekem, «segiztanýshylar» Jibekti de Shektiniń Qabaǵynan taraıdy deıdi. Bekejannyń qaryndasy dep soǵady. Al Musabaı jyraý qypshaqtyń qyzy degen óz nusqasynda. Syr óńirindegi Álim balalary tegis Jibektiń rýy – Shekti, onyń Jaqaıymy deıdi. Ákesi Syrlybaı bı deıdi. Ábilqaıyr han ólimine qatysty derekterde esimi túzilgen deıdi. Qalaı degende de sońǵy versııa shyndyqqa sál de bolsa janasatyn tárizdi...
«Segiz seri» «shyǵardy» dep jarııaǵa jar salyp júrgen «Qyz Jibek» «jyrynyń» shyǵý tarıhy mine, osylaı!
Sonymen pikirimizdi osy jerden shekteıik. Keleńsiz bul jaıttardan týǵan oı-qorytyndy mynadaı: qazaqtyń asyl murasy – «Qyz Jibek» eposynda órnektelgen halqymyzdyń jaýhar sózderin, oı saptaý úlgilerin t.b. ardan attaǵan bireýlerdiń jeke beıádep maqsat-múddesi úshin óńin aınaldyryp burmalaýǵa, kórkemdik básin túsirip búldirýge, tegi belgisiz áldekimge enshilep basybaıly tańýǵa eshkimniń huqy joq. Ǵasyrdan ǵasyrǵa ótip, búgingi kúnge jetip, ulttyq mádenı genofondymyzǵa qosylǵan asa qundy, baǵa jetpes tól muralarymyz QR «Mádenıet týraly», QR «Avtorlyq quqyq jáne sabaqtas quqyqtar týraly» zańdary negizinde tıisti Quzyrly oryndar tarapynan qaǵaz betinde emes, is júzinde shynaıy qorǵaýǵa alynýy kerek!
Bóribaı KÁRTEN,
Aqtóbe qalasy
