ءبىر ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن اتاقتى انتروپولوگ ورازاق سماعۇلوۆ سۇحبات بارىسىندا قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگى مەن عىلىم جايىنان ءسوز قوزعادى
رەسەيلىك انتروپولوگتاردىڭ ءبىزدىڭ قازاققا جانى اشىعان – ارمىسىز، ورازاق اعا! ءبىز «قازاقستان تاريحى» ينتەرنەت پورتالىنان كەلدىك. وزىڭىزگە كەشە ەسكەرتكەنىمىزدەي، سۇحباتتاسپاق نيەتتەمىز.
– دۇرىس بولعان! مەنى ىزدەپ كەلگەندەرىڭە راقمەت. قازىر مەنى نە ويلاندىرىپ، نە تولعاندىرىپ جۇرگەن ماسەلەدەن باستايىن. ءبىزدىڭ تاريحشىلار قازاقتىڭ، ءوز حالقىنىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەمەيدى. شاماسى جەتپەي مە، الدە مۇنى تەرەڭىنەن ويلاماي ما – ايتەۋىر نەمقۇرايدى قارايدى. ەسەسىنە «بىزدە 130 حالىق بار» دەپ ساندىراقتايدى. ءسىز بىلەسىز بە، ءبىزدىڭ ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا قازاقتىڭ شىعۋ تەگى جايلى ءبىر باعدارلاما جوق. مەيلى جىلاڭىز، مەيلى كۇلىڭىز. ولارعا سالساڭىز، ءبىزدىڭ قازاقتار باسقا جاقتان اۋىپ كەلگەن دەيدى. بىراق دالەلى جوق. وسىنداي ورەسكەل، جاڭساق تۇجىرىمدارعا ءۇنسىز قاراپ وتىرا بەرەمىز بە؟ مەن قازاق تاريحىن جازا الماعان، بىراق نانىن سودان تاۋىپ جەپ جۇرگەندەردى ءوز حالقىن، قالىڭ ەلى قازاعىن بوسقىن، كىرمە حالىقتاردىڭ قاتارىنا كىرگىزىپ قويعان دەپ ەسەپتەيمىن.
سولتۇستىكتەگى كورشىمىز، مىناۋ الپاۋىت قىتاي ەلى، ءتىپتى مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى امەريكانىڭ ءوزى دە ءبىزدىڭ بايتاق جەرىمىزگە كوز تىگىپ، استى-ءۇستىمىزدى تەلەسكوپپەن تۇگەل ءتىنتىپ قاراپ وتىر. ءبارى دە قازىنامىزعا، بايلىققا ورتاق بولعىسى كەلەدى. مەنى تولعاندىراتىن وسى جاعداي. حالقىمىزدىڭ باستاۋ تاريحىن، تۇپكى تامىرىمىزدى ءبىلىپ زەرتتەپ المايىنشا، مۇنداي تاۋەلسىزدىكتىڭ بولاشاعى جارقىن بولادى دەگەنگە سەنبەيمىن.
بيولوگيالىق-گەنەتيكالىق فاكتىلەرگە نەگىزدەلگەن زەرتتەۋلەرىم بويىنشا قازاق حالقىنىڭ ءتورت مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەنىن ايتىپ ءجۇرمىن. كانديداتتى قورعاعان كەزدە مەن جاس ەدىم، ماسكەۋ مەن لەنينگرادتاعى جەتەكشىلەرىم بىزگە جاناشىرلىقپەن قارادى. «سەن ءالى جاسسىڭ، ءبىز سەكىلدى پيلوتتىق جوبا ارقىلى زەرتتەمە. ءوز ەلىڭنىڭ اتىنان كەپ وتىرسىڭ، حالقىڭنىڭ بايىرعى تاريحىن كەشەندى تۇردە زەرتتە!» دەدى ولار. سول كەزەڭدەگى رەسەيدىڭ انتروپولوگ عالىمدارى گەورگي فرانتسەۆيچ دەبەتس، ياكوۆ ياكوۆيچ روگينسكي، ۆيكتور ۆالەريانوۆيچ بۋناك، ميحايل ميحايلوۆيچ گەراسيموۆ، ت.ب. قالاي جانى اشىعان؟!
1977 جىلى شىققان «ەتنيچەسكايا گەنوگەوگرافيا كازاحستانا» اتتى ەڭبەگىمدى سوۆەت ۇكىمەتى ورتەپ جىبەردى. ماعان ونو گرانتا جاريالانىپ، سونىڭ كەسىرىنەن شەتەلگە شىعا المادىم، 11 جىل بويى قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى سوڭىمنان شىراق الىپ ءتۇستى. ولاردىڭ مەنەن قۇتىلعىسى كەلگەنى سونداي، سوۆەت ۇكىمەتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءومىر سۇرگەن بولسا، مەن ءتىرى بولماس تا ەدىم. ۇنەمى ايتىپ جۇرەتىن ءسوزىم بار: قۇدايدىڭ بار ەكەنىن مەن ءبىر عانا فاكتىمەن دالەلدەپ ايتا الامىن: ول – سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ قۇلاۋى. بۇل جۇيەگە مىلتىق اتپاق تۇگىلى، بىرەۋ ماڭدايىنان دا شەرتكەن جوق قوي.
– ءسىز 80-ءنشى جىلداردىڭ سوڭىنداعى ساياسي جاعدايدى ايتىپ وتىرسىز. قۇداي نەگە 20-30 جىلدارداعى ناۋبەتتە كورمەدى دەيمىن عوي؟
– ونى قويا تۇر. بۇل ۇكىمەتتىڭ مىقتىلىعىن ايتايىق. ادولف گيتلەر دە بەس جىل سوعىسىپ جەڭە المادى، «حولودنىي ۆوينا» كەزەڭىندە امەريكا دا جەڭە المادى. سولاي بولا تۇرا كۇندەردىڭ كۇنى كەلگەندە شىرىگەن بايتەرەك قۇساپ، گۇرس ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ قاھارلى باسشىسى كريۋچكوۆتىڭ ءوزىن تۇرمەگە قامادى. ەڭ جوعارىدا تۇرعان گورباچەۆتىڭ دە ءوزىن ۇستاپ وتىردى. مەن وسىنداي وقيعالاردى گازەتتەن وقىپ، راديودان تىڭداپ، تەلەديداردان كورسەم دە، ءتۇسىم سەكىلدى سەنبەدىم عوي. مىنە، قۇدايدىڭ جازعانى. بۇل جاۋىز ۇكىمەت قانشاما ادامدى قىرىپ تاستادى. ءبىر حح عاسىردا قازاقتاردىڭ اشتان قىرىلعان سانى 4 ملنعا جەتتى. 1937-1938 جىلدارداعى ستاليندىك رەپرەسسيادا ۇلت قايماقتارىن اتىپ تاستادى. مىسالى مەن ماعجاننىڭ ءبىر عانا ءوزىن لەنينى بار، ءستالينى بار، پوليتبيۋرونىڭ 15 مۇشەسىنە ايىرباستاماس ەدىم. ماعجاندى ءوز زامانىندا باتىس ەۋروپاداعى ەڭ مىقتى اقىن، اعىلشىننىڭ بايرونىنا تەڭەگەن. 1923-1926 جىلدارى وسمان يمپەرياسىن كۇيرەتىپ، جاڭا مەملەكەت قالىپتاستىرعان تۇرىكتىڭ ۇلى كوسەمى اتاتۇرىك ماعجان رۋحتى جىرلارىن ساياسي كۇرەستە پايدالانعان. قازىرگى كەزدە 80 ملننان اساتىن تۇرىك حالقى ءبىزدىڭ ۇلى اقىننىڭ «الىستاعى باۋىرىما» دەگەن ولەڭىن جاتقا وقىعانىن تۇركيادا بولعان كەزدەرىمدە ءجيى ەستىدىم. «تۇرىكتىڭ باسىنا قيىن كۇندەر تۋعان شاقتا وسى ماعجان سەكىلدى جىر جازعان اقىن بولعان جوق» دەگەن پىكىردى دە مەن تۇرىك عالىمدارىنان ءبىلدىم.
پارتيادا بولماعاندىقتان، عىلىمدا قىسىم كوپ كوردىم – اشارشىلىق دەپ قالدىڭىز، سول ناۋبەت جىلدارى تۋعان ءتولسىز. قالاي امان قالدىڭىز؟ سول كەزەڭنىڭ كۋاگەرى رەتىندە ازاماتتىق، ادامدىق كوزقاراسىڭىز باسقاشا قالىپتاستى ما؟
– مۇنىڭ ءبارى قۇدايدىڭ جەبەۋى عوي. مەنىڭ انام 1933 جىلى انام اشارشىلىقتان ءولدى. 2 جاستان ەندى اسقان بالامىن، شەشەمنىڭ كەۋدەسىن ەمىپ جاتقان جەرىمنەن تۋىستارىم قۇتقارىپ الىپ قالعان عوي. اكەم تاماق ىزدەپ رەسەيگە كەتكەن، ول قايتا ورالعانشا شەشەمە ۋاقىت جەتكەن ەكەن.
ومىردە پارتيادا بولماعان اداممىن. پارتياعا قالاي كىرەم؟ مەنىڭ كوبى باقيلىق بولىپ كەتكەن دوستارىم «ورەكە، سەن ەندى پروفەسسور بولدىڭ، دوكتورسىڭ، عالىمسىڭ، پارتياعا كىرمەيسىڭ بە؟» دەپ سۇرايدى. مەن ولاردان «سەنىڭ شەشەڭ بار ما» دەيمىن. ولار «بار» دەيدى. «ەندەشە سەن شەشەڭدى اشتان ءولتىر، سوسىن پارتياعا كىر، – دەيمىن ولارعا. – مەنىڭ تۋعان شەشەمدى، حالقىمنىڭ 4 ملننان استامىن اشتىقپەن قاساقانا قىرىپ تاستاعان جۇيەگە مەن قالاي قىزمەت ەتەمىن؟!»
1977 جىلى شىققان كىتابىمدى ورتەگەندەگى تاققان ايىبى – «و. سماگۋلوۆ پارتيادا جوق»، «شەتەلدەرگە كوپ شىعادى، بۋرجۋازيالىق يدەولوگيامەن ۋلانعان» دەگەن.
تاقىرىپقا تۇزدىق: سماعۇلوۆ لەكتسياسى
– اتالارىڭىز كىم بولدى؟ ەلىڭىز جايلى ايتىپ بەرىڭىزشى.
– مەنىڭ اتالارىم ورتاشا اۋقاتتى ادامدار بولىپتى. قورعان مەن تۇمەن، چەليابينسك مەن ترويتسكىنى سالماي تۇرعاندا جاز جايلاپ، قىس قىستاۋى بولعان جەرلەر ەدى. توبىلدىڭ شەبى تارتىلعان كەزدە ءبىزدىڭ جەردى الىپ، اتالارىمدى ىسىرىپ تاستادى.
مەن ءوزىمنىڭ قازاق ەكەنىمدى بەس جاسىمدا ءبىلدىم عوي. رەسەيدىڭ ىشكەرى ولكەسىنەن كەلگەندەر قازاقتاردى «قىرعىز» دەپ ايتاتىن. لەنيننىڭ ءوزى اۆتونوميانى بەرىپ تۇرىپ، اتاۋىن «قىرعىز اسسر» دەپ بەكىتتى. ءبىزدىڭ ۇلتتى قورلاعانى سونداي، «قازاق» دەپ اتاۋدى بۇيىرتپادى. اۋىلىمىز توبىلدىڭ جاعاسىندا، وزەننەن نەبارى 200-300 مەتردەي جەردە. بالا كەزىمىزدە سۋدا جاقسى جۇزدىك. ەنى 15-20 مەتر بولاتىن وزەندى كەسىپ ءوتۋدى ابدەن ماشىقتاندىق. ءجۇزىپ شىعىپ، ارعى بەتتەگى قۇمدا جاتىپ كۇنگە قىزدىرىنىپ الاتىن ەدىك. ءبىر كۇنى 5-6 بالا قۇمدا ويناپ وتىر ەدىك، توعايدىڭ اراسىنان شىعا كەلگەن ەكى ورىس «وي، كيرگيزيونكي» دەپ ءبىزدىڭ ۇستاپ الىپ، وزەننىڭ يىرىمىنە قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. بۇل تۇس ۇلكەن قايىقتىڭ ءوزىن جۇتىپ الاتىن ۇلى جۇتىم بولاتىن. اۋىلدىڭ ۇلكەندەرى ايتىپ تا، كورسەتىپ تە ۇيرەتكەن، ونداي يىرىمگە تۇسكەن ساتتە سۋ بەتىنە قايتا شىعۋعا ۇمتىلماۋ قاجەت. قالقىپ ءيىرىم بەتىنە شىعۋ – ءومىرىڭدى تاۋەكەل ەتۋمەن بىردەي. وندايدا سۋدىڭ تۇبىنە دەيىن سۇڭگىپ، سودان باسقا باعىتقا ۇمتىلىپ بارىپ، شىقپاسا ءبارى بەكەر. ءبىز سويتتىك تە، يىرىمنەن امان قالدىق. 5 جاستاعى بالامىن، ءبىر اجالدان قالعانىمدى جانە «قىرعىز» ەكەنىمدى سوندا بارىپ ءبىلدىم.
قورلىقتى سوعىس كەزىندە كوردىك، قارنىمىز اشتى، كيىمىمىز توزدى، 12-13 جاستاعى ءبىزدى اياماستان قارا جۇمىسقا جەكتى. وزەننىڭ ارعى بەتىندە ورىستىڭ جەرى، ونداعى ديىرمەنگە استىقتى تاسىپ اپارىپ تارتاتىنبىز. ول كەزدە ارباعا وتىرعىزبايتىن، سوڭىندا كەلە جاتىپ تا ۇيىقتايتىنبىز، كەيىن ادەتتەنىپ الدىق. 16-17 ساعات جۇمىس ىستەگەندە دىڭكەمىز قۇرىپ، ءال-دارمەنىمىز قالمايتىن. سونداي ۋاقىتتى باستان كەشتىك قوي، نەسىن سۇرايسىڭ؟!
ينستيتۋتتىڭ ەكىنشى كۋرسى كەزىندە ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياعا قاتىستىردى. قازبا جۇمىستارى بولعان جەرگە بارسام، تابىلعان بۇيىمداردى جاقسىلاپ جيناستىرىپ الادى ەكەن دە، ادامنىڭ قاڭقا سۇيەكتەرىن قالاي بولسا سولاي تاستاپتى. جيناعىسى كەلسە، قاجەتسىنسە الادى، كەرەكسىز ەتسە، تاستايدى. «سوندا ادام سۇيەكتەرىن كىم الادى؟» دەسەم، ولار «بىزدە مامان جوق، بىلمەيمىز» دەپ جاۋاپ بەرەدى. وسىنى كورگەن باسىم ينستيتۋتقا جەتكەن سوڭ، كافەدرا باسشىسى مەنى شاقىرىپ الىپ، «ادام سۇيەكتەرىن زەرتتەيتىن مامان بولساڭ قايتەدى» دەگەن كەڭەسىن ايتتى. ءوز ماماندىعىم ازداي، وسى ءبىر بەينەتتى تاعى قۇشاقتاتىپ جىبەردى. ماعان بەكىتىلگەن ورىس پروفەسسورى تالابىما قۋانىپ: «ءاي، بارەكەلدى! – دەدى، – 30-نشى جىلدارى مەن دە وسى انتروپولوگيامەن اينالىسقىم-اق كەلگەن، الايدا رەپرەسسيا كەزىندە تالاي مىقتىلاردى تۇرمەگە جاپقان سوڭ، بۇل سالانى تاستاۋعا تۋرا كەلدى». ءسويتىپ ولار مەنى انتروپولوگياعا دايىنداۋدى باستاپ كەتتى.
ماسكەۋدەن حات كەلدى، «وسىلاي دا وسىلاي، سىزدەردە انتروپولوگيادان دايىندالعان جاس مامان بار بولسا، بىزگە جىبەرىڭىزدەر» دەگەن. وندا بارعانىمدا مەنى ادام قاڭقا سۇيەكتەرىن زەرتتەيتىندەي جەرگە ەمەس، «2-3 ايداي مايمىلدىڭ قاڭقاسىمەن، سۇيەكتەرىمەن تانىسىپ كەل» دەپ زوولوگيالىق ورتالىققا جىبەردى. مايمىلدىڭ ىشىندەگى شيمپانزە دەگەنىنىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمى بويىنشا الەم حالىقتارىنان ايىرماشىلىق بەلگىسى 2-اق پايىزداي ەكەن.
– سوندا «ادام مايمىلدان جاراتىلدى» دەگەن دارۆين تەورياسى شىن مانىندە دۇرىس تۇجىرىم با؟ بۇل تەوريا قايدا كەتەدى؟
– ەشقايدا كەتكەن جوق، ول ءوز ورنىندا تۇر. ادامنىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى ەۆوليۋتسيالىق دامۋ تۇجىرىمىن دارۆيننەن باسقا ەشبىر عالىم ۇسىنعان جوق. قالعانىنىڭ بارلىعى بىلجىراق ءسوز. گەنەتيكا جونىنەن دارۆين ءىلىمى ەكىگە دە تاتىمايدى، الايدا ەۆوليۋتسيا جايىندا ودان اسقان عالىم بولمادى. ءبىزدىڭ وقۋ جۇيەسىندە وقۋشىلاردىڭ ميىن اشۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبارى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا تىكەلەي بايلانىستى. مايمىل دەگەندە وسى قازىرگى كوزىمىز كورىپ جۇرگەن مايمىلدارمەن بايلانىستىرۋ دۇرىس ەمەس، ەرتە كەزەڭدە ادامتەكتەس مايمىلدار دەگەن بولعان. ادام بالاسىن شىعارۋ ءۇشىن تابيعات بىرنەشە مارتە سىناق جۇرگىزگەن. بۇل سىناقتار كوپ جاعدايدا ساتسىزدىكتەرگە ۇشىراپ، بۇل زاماننىڭ الدىندا دا، بۇل زاماننان كەيىن دە ءارى-بەرى انىقتاپ پروگرەسسيۆتى جانە ءداستۇرلى كرامەنوۆويدتەردى تاۋىپ شىعاردى. سول كەزدەگى ءتالىم-تاربيە، قۇرال-سايمانداردىڭ دەڭگەيىن تارازىلايتىن وكىلدەر بولعان. ال پروگرەسسيۆتىلەرى جاڭا قارۋ مەن ازىق-تۇلىكتەردى شىعارۋشىلار. اعاش، سۇيەكپەن قارۋلار جاساپ، پايدالاندى. نەاندەرتالدىقتاردىڭ قازىرگى ادامدا، مىسالى مەنىڭ دەنەمدە 1 پايىزدىق ۇلەسى بار.
ورىس عالىمدارىنىڭ ماعان ايتقان اقىلى: «سەن تەك سۇيەكتەرمەن عانا اينالىسپا، وسى سالانى كەشەندى تۇردە زەرتتە. ءوزىڭنىڭ تۋعان حالقىڭ – قازاقتاردىڭ قازىرگى ەرەكشەلىكتەرىن زەرتتەگەيسىڭ! قاي حالىقتان اجىراتىلادى، قاي حالىقپەن قوسىلادى» دەدى. عىلىمي اينالىمدا قازاق حالقى تۋرالى «قازاق دەگەن حالىق فيزيكالىق تۇردە جوق. قازاق دەپ جۇرگەنى موڭعولداردىڭ، قىرعىزداردىڭ، باسقا دا تۋىستاس حالىقتاردىڭ ۇشقىنى» دەپ جازعان. سولاي دەي تۇرا، كەلتىرگەن فاكتىلەرى جانە جوق.
مەنىڭ زەرتتەۋلەرىمنىڭ نەگىزگى سالاسى بىرنەشە: الدىمەن ادامنىڭ بەت-بەينەسى، بۇلشىق ەتتەرى، قاڭقا سۇيەكتەرى، ءتىس قۇرىلىسى مەن قان جۇيەسى، وسىنىڭ ءبارىن انىقتاعان كەيىن كونە زاماننان ءوز تاريحىڭدى دۇرىستاپ جازاسىڭ. مىسالى قازاقتاردىڭ ءتىس قۇرىلىسىن زەرتتەي كەلە، مەن اسىرەسە ازۋ تىستەرىن تۋرالى مىناداي تۇجىرىمعا كەلدىم: ءبىرىنشى ازۋ ءتىس 4-5 مىڭجىلدا 60 پايىزدان استام وزگەرىسكە ۇشىراعان، ال ەكىنشى ازۋ ءتىس سول 4-5 مىڭجىلدا 3-4 پايىز عانا وزگەرگەن. بۇل دەگەن ءسوز ازۋ ءتىس تۇراقتىلىقتارىن ساقتاپ قالعان. سالىستىرمالى تۇردە جاساعاندىقتان، ەجەلگى ەسكيموستاردان باستاپ قازىرگى ارمياندارمەن ءبىتىردىم.
تاقىرىپقا تۇزدىق: قازاقتىڭ تۇڭعىش انتروپولوگى – 85 جاستا
عالىمداردىڭ ايتقانىن ىستەگەننەن مەن ءومىردى بوسقا وتكىزبەپپىن. قولا داۋىردەن باستاپ وسى كۇنگە دەيىن سۇيەكتەردىڭ دامۋ ديناميكاسىن كورسەتەتىن ەڭبەكتەرىمدى سول عالىم ۇستازدارىم ءتىرى بولسا، مەنەن دە ارتىق قۋانار ەدى.
شەتەلدىك دەرەكتەرگە پىسقىرىپ تا قاراماۋعا قاقىمىز بار – قازاقتارمەن ۇندىستەرگە قانشالىقتى جاقىندىعى بار؟
– قان جۇيەسى بويىنشا ازيا حالىقتارىنىڭ ىشىندەگى قازاقتار ءى توپقا جاتادى، ەۋروپالىقتاردا ءىى توپ باسىم. امەريكالىق ۇندىستەردە باسىمدىلىعى سونداي، ءى توپ 95 پايىزعا دەيىن جەتەدى، قالعان 5 پايىزى ءىى توپقا تيەسىلى. سوندىقتان زەرتتەۋلەر ناتيجەسى كورسەتكەندەي، ا جانە ب دەگەن كورسەتۋلەر ءتىپتى جوق. گەنەتيكالىق زاڭدىلىققا سايكەس، يزولياتسيادا كوپ ۋاقىت بولعان ءۇندىس تايپالارىنىڭ بۇل ەرەكشەلىگى وشىرىلە بەرەدى ەكەن. ولاردىڭ التاي حالىقتارىنا جاقىندىعى، تۇركى حالىقتارىنا ۇقساستىعى دەلىنەتىن پايىمداردىڭ شىندىعى بار.
– ابىلاي حاننىڭ باسسۇيەگىنە قاتىستى ەكىۇداي پىكىرلەر ايتىلىپ قاپ جاتادى. سىز جاساعان رەكونسترۋكتسيادا «ول حان ەمەس، باسقا بىرەۋدىڭ باسى ەمەس پە ەكەن؟!» دەگەن وي قىلاڭ بەرەدى. ءسىز نە دەيسىز؟
– وسىنى ايتىپ جازىپ جۇرگەندەر كىمدەر ءوزى؟ ونىڭ ادام اناتومياسىنان قانداي حابارى بار؟ مەن سىزگە ايتايىن: گەراسيموۆ جاساعان باسسۇيەكتەر – تەك وداقتا عانا ەمەس، الەمدە تەگىس مويىندالعان بىرەگەي جۇمىستار. ابىلاي بابامىزدىڭ باسسۇيەگىن قايتا قالپىنا كەلتىرگەن ەڭبەگىمدى جوققا شىعاراتىنداي ءبىلىم دەڭگەيى جەتىپ تۇرعان مامان تابىلسا، قۇبا-قۇپ، دالەل-فاكتىلەرىن الىپ كورسەتسىن دەيمىن.
مىنە، ادامزاتتىڭ ءتورت مىڭ جىلدىق دامۋىندا ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تاريحى مىنا كەستەدەن كورىنەدى. ءبىز و باستا تازا ەۋروپويد بولعانبىز، كەيىن موڭعوليد قوسىلدى دا، قازىر 70 پايىز ۇلەستى قۇراپ وتىرمىز. ال قالعان 30 پايىزىندا وسىدان 4 مىڭ جىل بۇرىن جەرىمىزدى مەكەن ەتكەن بابالارىمىزدىڭ، ەرلەرىمىز بەن ايەلدەرىمىزدىڭ ءتول ەرەكشەلىگى ساقتالىپ قالعان. بۇل جونىندە قىتاي، پارسى، ورىس دەرەكتەرى نە ايتتى، پىسقىرىپ تا قاراماۋعا قاقىمىز بار.
– وزىڭىزدەن كەيىن مەكتەپ قالىپتاستى ما؟ نەگە جوق؟
– جوق. قالاي بولادى؟ ءوزىڭنىڭ تۋعان بالاڭداي ەڭبەگىڭدى ورتەپ جاتسا، ءوزىڭنىڭ تۇگىڭدى قالدىرماي، تەگىڭدى قوپارىپ، باباڭا ءتىل تيگىزىپ، بالاعاتتاپ جاتسا، قايدان مەكتەپ بولادى؟ قارالى جىلدارى «حالىق جاۋى» دەگەن كىسىلەردىڭ ۇرپاعىنا نە ىستەمەدى كەشەگى سۇرقيا ساياسات؟ ءبىز دە، مەن دە وسىنداي تەپەرىشتەردى باستان كەشىردىك. سونىڭ زاردابى ءالى دە جويىلعان جوق. انتروپولوگيانى قازىر دە ەشكىم جارىتىپ تۇسىنگەن جوق. ولار ءۇشىن ايكاپىر ءبىر عىلىم سەكىلدى. مىنا ءبىر سۋرەتتە مەن ءۇندىستاننىڭ باسشىسى ينديرا گانديمەن قول الىسىپ ءتۇستىم. ماقتانعانىم ەمەس، ءبىر ميلليرد ەلدىڭ كوسەمىنىڭ الدىندا ۇزدىك قىزمەت اتقاردىم. جاسىم بولسا بيىل 88-گە كەلدى، ءوزىمىزدىڭ ۇكىمەت قابىلداعان جوق. ولاردىڭ قازاق حالقىنىڭ 40 عاسىرلىق تاريحىن قولمەن ۇستاعانداي قىپ دالەلدەپ وتىرسام دا، وسىعان مويىن بۇرۋعا شاماسى جوق. بۇل جويىلماعان بوداندىق زاردابى ما، الدە ارىلماعان بويداعى ۇرەي بەلگىسى مە؟ تۇك تۇسىنىكسىز. ال الەم عالىمدارى وسى ەڭبەگىمدى وسىدان 25 جىل ۋاقىت بۇرىن مويىنداپ قويعان. سوندىقتان ۇكىمەتتەگىلەردىڭ مەنى قابىلداۋىنا مۇقتاج ەمەسپىن.
قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگىن مەن التى سالا بويىنشا: پالەوانتروپولوگيا، ەتنيكالىق كرانيولوگيا، سەرولوگيا، سوماتولوگيا، ودونتولوگيا، دەرماتوگليفيكا – وسىلاردىڭ بارلىعى ويىنشىق پا؟ انتروپولوگيانىڭ كوپ سالالى بولىمدەرىن كەشەندى تۇردە 50 جىل زەرتتەۋدى ماعان قۇداي بەرگەن. وسىنداي ەڭبەك جازۋعا مەنىڭ ءومىرىم جەتپەيتىن شىعار دەپ ويلاۋشى ەدىم. قازاقتىڭ تاريحى ءۇشىن، ناققاق اققان كوز جاسى ءۇشىن ءبىر قۇدىرەت وسىنداي سىي تارتتى.
– تاعدىرعا سەنەسىز بە؟
– سەنگەندە قانداي؟! مۇنداي ەڭبەكتى جازاتىن ادام جوق. قازىر ءبىر قاپشىق التىن قويىپ، قازاقتىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەيتىن بايقاۋ ۇيىمداستىرىڭىز، ەشكىمدى تاپپايسىڭ. سماعۇلوۆتان باسقا مامان جوق. سماعۇلوۆتى سماعۇلوۆ ەتكەن انتروپولوگيا، بۇرىنعى وداقتىڭ ادال عالىمدارى، مارقۇم ۇستازدارىم جانە قانىش ساتباەۆ. ەگەر ساتباەۆ بولماعاندا قازىرگى سماعۇلوۆ بولماس ەدى، قازاق انتروپولوگياسى دا بولماس ەدى، مىنا ەڭبەكتەر تۋماس ەدى!
– سۇحبات قۇرعانىڭىز ءۇشىن العىس ايتامىز.
زاڭعار كارىمحان،
e-history.kz
