Bir ózi bir ınstıtýttyń júgin arqalap júrgen ataqty antropolog Orazaq Smaǵulov suhbat barysynda qazaq halqynyń shyǵý tegi men ǵylym jaıynan sóz qozǵady
Reseılik antropologtardyń bizdiń qazaqqa jany ashyǵan – Armysyz, Orazaq aǵa! Biz «Qazaqstan tarıhy» ınternet portalynan keldik. Ózińizge keshe eskertkenimizdeı, suhbattaspaq nıettemiz.
– Durys bolǵan! Meni izdep kelgenderińe raqmet. Qazir meni ne oılandyryp, ne tolǵandyryp júrgen máseleden bastaıyn. Bizdiń tarıhshylar qazaqtyń, óz halqynyń shyǵý tegin zerttemeıdi. Shamasy jetpeı me, álde muny tereńinen oılamaı ma – áıteýir nemquraıdy qaraıdy. Esesine «bizde 130 halyq bar» dep sandyraqtaıdy. Siz bilesiz be, bizdiń orta bilim beretin mektepterde, joǵarǵy oqý oryndarynda qazaqtyń shyǵý tegi jaıly bir baǵdarlama joq. Meıli jylańyz, meıli kúlińiz. Olarǵa salsańyz, bizdiń qazaqtar basqa jaqtan aýyp kelgen deıdi. Biraq dáleli joq. Osyndaı óreskel, jańsaq tujyrymdarǵa únsiz qarap otyra beremiz be? Men qazaq tarıhyn jaza almaǵan, biraq nanyn sodan taýyp jep júrgenderdi óz halqyn, qalyń eli qazaǵyn bosqyn, kirme halyqtardyń qataryna kirgizip qoıǵan dep esepteımin.
Soltústiktegi kórshimiz, mynaý alpaýyt Qytaı eli, tipti muhıttyń arǵy betindegi Amerıkanyń ózi de bizdiń baıtaq jerimizge kóz tigip, asty-ústimizdi teleskoppen túgel tintip qarap otyr. Bári de qazynamyzǵa, baılyqqa ortaq bolǵysy keledi. Meni tolǵandyratyn osy jaǵdaı. Halqymyzdyń bastaý tarıhyn, túpki tamyrymyzdy bilip zerttep almaıynsha, mundaı táýelsizdiktiń bolashaǵy jarqyn bolady degenge senbeımin.
Bıologııalyq-genetıkalyq faktilerge negizdelgen zertteýlerim boıynsha qazaq halqynyń tórt myń jyldyq tarıhy bar ekenin aıtyp júrmin. Kandıdatty qorǵaǵan kezde men jas edim, Máskeý men Lenıngradtaǵy jetekshilerim bizge janashyrlyqpen qarady. «Sen áli jassyń, biz sekildi pılottyq joba arqyly zertteme. Óz elińniń atynan kep otyrsyń, halqyńnyń baıyrǵy tarıhyn keshendi túrde zertte!» dedi olar. Sol kezeńdegi Reseıdiń antropolog ǵalymdary Georgıı Franevıch Debe, Iakov Iakovıch Rogınskıı, Vıktor Valerıanovıch Býnak, Mıhaıl Mıhaılovıch Gerasımov, t.b. qalaı jany ashyǵan?!
1977 jyly shyqqan «Etnıcheskaıa genogeografııa Kazahstana» atty eńbegimdi sovet úkimeti órtep jiberdi. Maǵan ono granta jarııalanyp, sonyń kesirinen shetelge shyǵa almadym, 11 jyl boıy qaýipsizdik qyzmetkerleri sońymnan shyraq alyp tústi. Olardyń menen qutylǵysy kelgeni sondaı, sovet úkimeti kúni búginge deıin ómir súrgen bolsa, men tiri bolmas ta edim. Únemi aıtyp júretin sózim bar: qudaıdyń bar ekenin men bir ǵana faktimen dáleldep aıta alamyn: ol – Sovet úkimetiniń qulaýy. Bul júıege myltyq atpaq túgili, bireý mańdaıynan da shertken joq qoı.
– Siz 80-nshi jyldardyń sońyndaǵy saıası jaǵdaıdy aıtyp otyrsyz. Qudaı nege 20-30 jyldardaǵy náýbette kórmedi deımin ǵoı?
– Ony qoıa tur. Bul úkimettiń myqtylyǵyn aıtaıyq. Adolf Gıtler de bes jyl soǵysyp jeńe almady, «holodnyı voına» kezeńinde Amerıka da jeńe almady. Solaı bola tura kúnderdiń kúni kelgende shirigen báıterek qusap, gúrs etip qulap tústi. Qaýipsizdik qyzmetiniń qaharly basshysy Krıýchkovtyń ózin túrmege qamady. Eń joǵaryda turǵan Gorbachevtiń de ózin ustap otyrdy. Men osyndaı oqıǵalardy gazetten oqyp, radıodan tyńdap, teledıdardan kórsem de, túsim sekildi senbedim ǵoı. Mine, qudaıdyń jazǵany. Bul jaýyz úkimet qanshama adamdy qyryp tastady. Bir HH ǵasyrda qazaqtardyń ashtan qyrylǵan sany 4 mlnǵa jetti. 1937-1938 jyldardaǵy stalındik repressııada ult qaımaqtaryn atyp tastady. Mysaly men Maǵjannyń bir ǵana ózin Lenıni bar, Stalıni bar, polıtbıýronyń 15 múshesine aıyrbastamas edim. Maǵjandy óz zamanynda Batys Eýropadaǵy eń myqty aqyn, aǵylshynnyń Baıronyna teńegen. 1923-1926 jyldary Osman ımperııasyn kúıretip, jańa memleket qalyptastyrǵan túriktiń uly kósemi Atatúrik Maǵjan rýhty jyrlaryn saıası kúreste paıdalanǵan. Qazirgi kezde 80 mlnnan asatyn túrik halqy bizdiń uly aqynnyń «Alystaǵy baýyryma» degen óleńin jatqa oqyǵanyn Túrkııada bolǵan kezderimde jıi estidim. «Túriktiń basyna qıyn kúnder týǵan shaqta osy Maǵjan sekildi jyr jazǵan aqyn bolǵan joq» degen pikirdi de men túrik ǵalymdarynan bildim.
Partııada bolmaǵandyqtan, ǵylymda qysym kóp kórdim – Asharshylyq dep qaldyńyz, sol náýbet jyldary týǵan tólsiz. Qalaı aman qaldyńyz? Sol kezeńniń kýágeri retinde azamattyq, adamdyq kózqarasyńyz basqasha qalyptasty ma?
– Munyń bári qudaıdyń jebeýi ǵoı. Meniń anam 1933 jyly anam asharshylyqtan óldi. 2 jastan endi asqan balamyn, sheshemniń keýdesin emip jatqan jerimnen týystarym qutqaryp alyp qalǵan ǵoı. Ákem tamaq izdep Reseıge ketken, ol qaıta oralǵansha shesheme ýaqyt jetken eken.
Ómirde partııada bolmaǵan adammyn. Partııaǵa qalaı kirem? Meniń kóbi baqılyq bolyp ketken dostarym «Oreke, sen endi professor boldyń, doktorsyń, ǵalymsyń, partııaǵa kirmeısiń be?» dep suraıdy. Men olardan «Seniń shesheń bar ma» deımin. Olar «Bar» deıdi. «Endeshe sen shesheńdi ashtan óltir, sosyn partııaǵa kir, – deımin olarǵa. – Meniń týǵan sheshemdi, halqymnyń 4 mlnnan astamyn ashtyqpen qasaqana qyryp tastaǵan júıege men qalaı qyzmet etemin?!»
1977 jyly shyqqan kitabymdy órtegendegi taqqan aıyby – «O. Smagýlov partııada joq», «shetelderge kóp shyǵady, býrjýazııalyq ıdeologııamen ýlanǵan» degen.
Taqyrypqa tuzdyq: Smaǵulov lekııasy
– Atalaryńyz kim boldy? Elińiz jaıly aıtyp berińizshi.
– Meniń atalarym ortasha aýqatty adamdar bolypty. Qorǵan men Túmen, Chelıabınsk men Troıkini salmaı turǵanda jaz jaılap, qys qystaýy bolǵan jerler edi. Tobyldyń shebi tartylǵan kezde bizdiń jerdi alyp, atalarymdy ysyryp tastady.
Men ózimniń qazaq ekenimdi bes jasymda bildim ǵoı. Reseıdiń ishkeri ólkesinen kelgender qazaqtardy «qyrǵyz» dep aıtatyn. Lenınniń ózi avtonomııany berip turyp, ataýyn «Qyrǵyz ASSR» dep bekitti. Bizdiń ultty qorlaǵany sondaı, «qazaq» dep ataýdy buıyrtpady. Aýylymyz Tobyldyń jaǵasynda, ózennen nebary 200-300 metrdeı jerde. Bala kezimizde sýda jaqsy júzdik. Eni 15-20 metr bolatyn ózendi kesip ótýdi ábden mashyqtandyq. Júzip shyǵyp, arǵy bettegi qumda jatyp kúnge qyzdyrynyp alatyn edik. Bir kúni 5-6 bala qumda oınap otyr edik, toǵaıdyń arasynan shyǵa kelgen eki orys «oı, kırgızıonkı» dep bizdiń ustap alyp, ózenniń ıirimine qaraı laqtyryp jiberdi. Bul tus úlken qaıyqtyń ózin jutyp alatyn uly jutym bolatyn. Aýyldyń úlkenderi aıtyp ta, kórsetip te úıretken, ondaı ıirimge túsken sátte sý betine qaıta shyǵýǵa umtylmaý qajet. Qalqyp ıirim betine shyǵý – ómirińdi táýekel etýmen birdeı. Ondaıda sýdyń túbine deıin súńgip, sodan basqa baǵytqa umtylyp baryp, shyqpasa bári beker. Biz sóıttik te, ıirimnen aman qaldyq. 5 jastaǵy balamyn, bir ajaldan qalǵanymdy jáne «qyrǵyz» ekenimdi sonda baryp bildim.
Qorlyqty soǵys kezinde kórdik, qarnymyz ashty, kıimimiz tozdy, 12-13 jastaǵy bizdi aıamastan qara jumysqa jekti. Ózenniń arǵy betinde orystyń jeri, ondaǵy dıirmenge astyqty tasyp aparyp tartatynbyz. Ol kezde arbaǵa otyrǵyzbaıtyn, sońynda kele jatyp ta uıyqtaıtynbyz, keıin ádettenip aldyq. 16-17 saǵat jumys istegende dińkemiz quryp, ál-dármenimiz qalmaıtyn. Sondaı ýaqytty bastan keshtik qoı, nesin suraısyń?!
Instıtýttyń ekinshi kýrsy kezinde arheologııalyq ekspedıııaǵa qatystyrdy. Qazba jumystary bolǵan jerge barsam, tabylǵan buıymdardy jaqsylap jınastyryp alady eken de, adamnyń qańqa súıekterin qalaı bolsa solaı tastapty. Jınaǵysy kelse, qajetsinse alady, kereksiz etse, tastaıdy. «Sonda adam súıekterin kim alady?» desem, olar «Bizde maman joq, bilmeımiz» dep jaýap beredi. Osyny kórgen basym ınstıtýtqa jetken soń, kafedra basshysy meni shaqyryp alyp, «adam súıekterin zertteıtin maman bolsań qaıtedi» degen keńesin aıtty. Óz mamandyǵym azdaı, osy bir beınetti taǵy qushaqtatyp jiberdi. Maǵan bekitilgen orys professory talabyma qýanyp: «Áı, bárekeldi! – dedi, – 30-nshy jyldary men de osy antropologııamen aınalysqym-aq kelgen, alaıda repressııa kezinde talaı myqtylardy túrmege japqan soń, bul salany tastaýǵa týra keldi». Sóıtip olar meni antropologııaǵa daıyndaýdy bastap ketti.
Máskeýden hat keldi, «osylaı da osylaı, sizderde antropologııadan daıyndalǵan jas maman bar bolsa, bizge jiberińizder» degen. Onda barǵanymda meni adam qańqa súıekterin zertteıtindeı jerge emes, «2-3 aıdaı maımyldyń qańqasymen, súıekterimen tanysyp kel» dep zoologııalyq ortalyqqa jiberdi. Maımyldyń ishindegi shımpanze degeniniń genetıkalyq qurylymy boıynsha álem halyqtarynan aıyrmashylyq belgisi 2-aq paıyzdaı eken.
– Sonda «adam maımyldan jaratyldy» degen Darvın teorııasy shyn máninde durys tujyrym ba? Bul teorııa qaıda ketedi?
– Eshqaıda ketken joq, ol óz ornynda tur. Adamnyń shyǵý tegine baılanysty evolıýııalyq damý tujyrymyn Darvınnen basqa eshbir ǵalym usynǵan joq. Qalǵanynyń barlyǵy byljyraq sóz. Genetıka jóninen Darvın ilimi ekige de tatymaıdy, alaıda evolıýııa jaıynda odan asqan ǵalym bolmady. Bizdiń oqý júıesinde oqýshylardyń mıyn ashýdyń qajeti joq, bári túsindirý jumystaryna tikeleı baılanysty. Maımyl degende osy qazirgi kózimiz kórip júrgen maımyldarmen baılanystyrý durys emes, erte kezeńde adamtektes maımyldar degen bolǵan. Adam balasyn shyǵarý úshin tabıǵat birneshe márte synaq júrgizgen. Bul synaqtar kóp jaǵdaıda sátsizdikterge ushyrap, bul zamannyń aldynda da, bul zamannan keıin de ári-beri anyqtap progressıvti jáne dástúrli kramenovoıdterdi taýyp shyǵardy. Sol kezdegi tálim-tárbıe, qural-saımandardyń deńgeıin tarazylaıtyn ókilder bolǵan. Al progressıvtileri jańa qarý men azyq-túlikterdi shyǵarýshylar. Aǵash, súıekpen qarýlar jasap, paıdalandy. Neandertaldyqtardyń qazirgi adamda, mysaly meniń denemde 1 paıyzdyq úlesi bar.
Orys ǵalymdarynyń maǵan aıtqan aqyly: «Sen tek súıektermen ǵana aınalyspa, osy salany keshendi túrde zertte. Ózińniń týǵan halqyń – qazaqtardyń qazirgi erekshelikterin zerttegeısiń! Qaı halyqtan ajyratylady, qaı halyqpen qosylady» dedi. Ǵylymı aınalymda qazaq halqy týraly «Qazaq degen halyq fızıkalyq túrde joq. Qazaq dep júrgeni mońǵoldardyń, qyrǵyzdardyń, basqa da týystas halyqtardyń ushqyny» dep jazǵan. Solaı deı tura, keltirgen faktileri jáne joq.
Meniń zertteýlerimniń negizgi salasy birneshe: aldymen adamnyń bet-beınesi, bulshyq etteri, qańqa súıekteri, tis qurylysy men qan júıesi, osynyń bárin anyqtaǵan keıin kóne zamannan óz tarıhyńdy durystap jazasyń. Mysaly qazaqtardyń tis qurylysyn zertteı kele, men ásirese azý tisterin týraly mynadaı tujyrymǵa keldim: Birinshi azý tis 4-5 myńjylda 60 paıyzdan astam ózgeriske ushyraǵan, al ekinshi azý tis sol 4-5 myńjylda 3-4 paıyz ǵana ózgergen. Bul degen sóz azý tis turaqtylyqtaryn saqtap qalǵan. Salystyrmaly túrde jasaǵandyqtan, ejelgi eskımostardan bastap qazirgi armıandarmen bitirdim.
Taqyrypqa tuzdyq: Qazaqtyń tuńǵysh antropology – 85 jasta
Ǵalymdardyń aıtqanyn istegennen men ómirdi bosqa ótkizbeppin. Qola dáýirden bastap osy kúnge deıin súıekterdiń damý dınamıkasyn kórsetetin eńbekterimdi sol ǵalym ustazdarym tiri bolsa, menen de artyq qýanar edi.
Sheteldik derekterge pysqyryp ta qaramaýǵa qaqymyz bar – Qazaqtarmen úndisterge qanshalyqty jaqyndyǵy bar?
– Qan júıesi boıynsha Azııa halyqtarynyń ishindegi qazaqtar I topqa jatady, eýropalyqtarda II top basym. Amerıkalyq úndisterde basymdylyǵy sondaı, I top 95 paıyzǵa deıin jetedi, qalǵan 5 paıyzy II topqa tıesili. Sondyqtan zertteýler nátıjesi kórsetkendeı, a jáne b degen kórsetýler tipti joq. Genetıkalyq zańdylyqqa sáıkes, ızolıaııada kóp ýaqyt bolǵan úndis taıpalarynyń bul ereksheligi óshirile beredi eken. Olardyń Altaı halyqtaryna jaqyndyǵy, túrki halyqtaryna uqsastyǵy delinetin paıymdardyń shyndyǵy bar.
– Abylaı hannyń bassúıegine qatysty ekiudaı pikirler aıtylyp qap jatady. Siz jasaǵan rekonstrýkııada «ol han emes, basqa bireýdiń basy emes pe eken?!» degen oı qylań beredi. Siz ne deısiz?
– Osyny aıtyp jazyp júrgender kimder ózi? Onyń adam anatomııasynan qandaı habary bar? Men sizge aıtaıyn: Gerasımov jasaǵan bassúıekter – tek odaqta ǵana emes, álemde tegis moıyndalǵan biregeı jumystar. Abylaı babamyzdyń bassúıegin qaıta qalpyna keltirgen eńbegimdi joqqa shyǵaratyndaı bilim deńgeıi jetip turǵan maman tabylsa, quba-qup, dálel-faktilerin alyp kórsetsin deımin.
Mine, adamzattyń tórt myń jyldyq damýynda bizdiń halyqtyń tarıhy myna kesteden kórinedi. Biz o basta taza eýropoıd bolǵanbyz, keıin mońǵolıd qosyldy da, qazir 70 paıyz úlesti qurap otyrmyz. Al qalǵan 30 paıyzynda osydan 4 myń jyl buryn jerimizdi meken etken babalarymyzdyń, erlerimiz ben áıelderimizdiń tól ereksheligi saqtalyp qalǵan. Bul jóninde qytaı, parsy, orys derekteri ne aıtty, pysqyryp ta qaramaýǵa qaqymyz bar.
– Ózińizden keıin mektep qalyptasty ma? Nege joq?
– Joq. Qalaı bolady? Ózińniń týǵan balańdaı eńbegińdi órtep jatsa, ózińniń túgińdi qaldyrmaı, tegińdi qoparyp, babańa til tıgizip, balaǵattap jatsa, qaıdan mektep bolady? Qaraly jyldary «Halyq jaýy» degen kisilerdiń urpaǵyna ne istemedi keshegi surqııa saıasat? Biz de, men de osyndaı teperishterdi bastan keshirdik. Sonyń zardaby áli de joıylǵan joq. Antropologııany qazir de eshkim jarytyp túsingen joq. Olar úshin aıkápir bir ǵylym sekildi. Myna bir sýrette men Úndistannyń basshysy Indıra Gandımen qol alysyp tústim. Maqtanǵanym emes, bir mıllırd eldiń kóseminiń aldynda úzdik qyzmet atqardym. Jasym bolsa bıyl 88-ge keldi, ózimizdiń úkimet qabyldaǵan joq. Olardyń qazaq halqynyń 40 ǵasyrlyq tarıhyn qolmen ustaǵandaı qyp dáleldep otyrsam da, osyǵan moıyn burýǵa shamasy joq. Bul joıylmaǵan bodandyq zardaby ma, álde arylmaǵan boıdaǵy úreı belgisi me? Túk túsiniksiz. Al álem ǵalymdary osy eńbegimdi osydan 25 jyl ýaqyt buryn moıyndap qoıǵan. Sondyqtan úkimettegilerdiń meni qabyldaýyna muqtaj emespin.
Qazaq halqynyń shyǵý tegin men alty sala boıynsha: paleoantropologııa, etnıkalyq kranıologııa, serologııa, somatologııa, odontologııa, dermatoglıfıka – osylardyń barlyǵy oıynshyq pa? Antropologııanyń kóp salaly bólimderin keshendi túrde 50 jyl zertteýdi maǵan qudaı bergen. Osyndaı eńbek jazýǵa meniń ómirim jetpeıtin shyǵar dep oılaýshy edim. Qazaqtyń tarıhy úshin, naqqaq aqqan kóz jasy úshin bir qudiret osyndaı syı tartty.
– Taǵdyrǵa senesiz be?
– Sengende qandaı?! Mundaı eńbekti jazatyn adam joq. Qazir bir qapshyq altyn qoıyp, qazaqtyń shyǵý tegin zertteıtin baıqaý uıymdastyryńyz, eshkimdi tappaısyń. Smaǵulovtan basqa maman joq. Smaǵulovty Smaǵulov etken antropologııa, burynǵy odaqtyń adal ǵalymdary, marqum ustazdarym jáne Qanysh Sátbaev. Eger Sátbaev bolmaǵanda qazirgi Smaǵulov bolmas edi, qazaq antropologııasy da bolmas edi, myna eńbekter týmas edi!
– Suhbat qurǵanyńyz úshin alǵys aıtamyz.
Zańǵar KÁRIMHAN,
e-history.kz
