AQYN men AJAL
poema
(Sákenniń sońǵy sátteri)
I TARAÝ. TAITALAS
Taǵy tap bop taǵdyry bir kesirge,
Aqyn jatyr Almaty túrmesinde.
Keshe jurtty táńirdeı tabyndyrsa
Búgin ózi kiriptar kún keshýde.
Aınaldy ma shynymen kún besinge?
Janashyr joq,
Jaqyn joq tildesýge.
Qalyń eldiń qamqory sekildenip
Turýshy edi úkimet minbesinde.
Basqa ólender sańqyldap jyr keshinde,
Dúbirleıdi astana irgesinde.
Bileginde shyldyrlap temir kisen,
Aqyn jatyr Almaty túrmesinde.
Túrmedegi túnderdiń uzaǵy anyq,
Mańaıynan endi onyń uzamalyq.
Keıde tózim taýsylsa,
tas túrmeniń
Tepkileıdi esigin yzalanyp,
Miz baqpaıdy túrmenin tas qamaly,
Joq akynnyń jasaıtyn basqa amaly.
Tergeýshimen aqynyn taıtalasy
Tún ortasy aýǵanda bastalady.
— Esimin kim?
— Sákeni Seıfollanyń
— Kásibiń kim?
— Aqyn bop oı tolǵadym.
Tóńkeristiń daýylpaz jyrshysy edim,
Kún kóristiń óleńin aıta almadym...
— Toqtat sózdi!
Jaýap ber tek suraqqa!
Sen kósemdi baılaımyn depsiń oqqa
Trokızm tobna qashan kirdiń?
Aıt shynyńdy!
Shydamdy kep synatpa!
Endi qalǵan ǵumyryn qysqa múldem,
Talmaý jerden tapjylmaı ustadym men,
Nege sonsha óshiktiń uly adamǵa —
Kegiń bar ma almaǵan Stalınnen?!
— Tart tilińdi, eı joldas!
Arandatpa!
Ǵaıbatyńdy betaldy borandatpa!
Betińdegi búlk etpeı bir tamyryń
Uıalsańshy telýge aramdy aqqa!
Men kádimgi bolshevık Seıfýllınmin,
Tóńkerisim – táńirim deıtin ulmyn,
— Bylshyldama! Táńirim - Trokıı dep
Bastalatyn joq pa edi keı týyndyń!
— Aldanǵan da,
Aqynǵa ólgen de bir,
Tilegine adamnyń kóngen be ómir.
Trokıı ol kezde kósem edi,
Kináli me kósemge sengen kóńil?!
— Kósem bolsa ol saǵan bolǵan kósem,
Adal bolsań azbas eń,
aldanbas eń.
Amandyǵyn tilediń alaıaqtyń,
Mine, qolda kitabyń - jalǵan deseń...
«Arystan Dáýituly Trokıı»...
Qaıtip ol da qaqpanǵa turar túspeı!
Trokııdi aldaı sap, qazaq jerin
Satyp júrdiń Japonǵa biraq ishteı.
— Ne dep tursyń?
Ne dediń, aqymaǵym?
Taýar ma eken týǵan jer satylatyn?
Kisendeýli aqynnyń keskin-keıpi
Arystanǵa uqsaıdy atylatyn.
— Já, bul sózdi ázirshe doǵaraıyq,
Bir bul emes moıynǵa taǵar aıyp.
Byltyr kóktem,
dekada kúnderinde
Máskeýdegi jaıyńa oralaıyq.
Qupııańdy óziń-aq ashasyn ba,
Joq budan da jaltaryp qashasyńba?
Óziń aıtshy —
boldyń ba, bolmadyń ba?
Galına Serebrıakovanyń dachasynda?
— Qaıdan bildiń ol keshtiń qupııasyn?
Bardyq,
Kórdim Galıanyń yqylasyn...
— Trokızm uıasyn jaılap shyqsań,
Endi qalaı aıyptan qutylasyń?!
— Áı batyrym, aptyqpa,
qur demikpe,
Aıtyp ketken komıssar Júrgenovke...
— Júrgenovti birge ala ketemisiń?
Seıfýllın men Júrgenov bir delik pe?
— Sadaǵa ket sen mundar Temirbekten!
— Zııankestiń talaıyn men indetkem.
Ol da meniń túsip tur tuzaǵyma,
Temirbegiń nemene temir dep peń!
Jaý Júreginin biledi jurt irgede,
Jetkizbedi ol sen jaıly byltyr nege?
Sonyń ózi jetedi Júrgenovti
Ákep tyǵa salýǵa bul túrmege!
Já, ózińe keleıik, ólermenim,
Basylady qazir-aq elergeniń.
Galına men kúıeýi dachasynda,
Moıyndarsyń jasyryn ne bergenin!
— Anyqtalar – jón kimde,
burys kimde.
Galınany bul jerge kiristirme.
Peıilimniń belgisi dep bergeni
Ústelimniń áli de tur ústinde.
Jaý qyla bil Sákendi.
jat kyla bil.
Dep berilgen saǵan da qatty ma ámir.
Galınanyń syılaǵan eskertkishi —
Táj-Mahaldyń músini aq mramor!
— Ótirikke ekensiń usta múlde!
Qyryq ret qubylma qysqa kúnde
Músin emes
Jasyryn bomba bergen
Jasaý úshin qastandyq Stalınge!
— It ekensiń, ońbaǵan, eki aıaqty!
Jórgeginde umytqan uıat-aıatty!
— Tilińdi tart dep edim,
Tyńdamadyń.
Má, endeshe, sol ıtten je taıaqty!
Jaqsylyqtan jaýyzdyq ne ǵyp kúshti—
Jendet dúleı ashýyn tanytty ishki.
Zildeı aýyr judyryk,
Seıfýllınniń
Appaq kúrek tisterin qaǵyp tústi.
Ádiletten ábilet ne ǵyp kúshti?!
Baılaýly aqyn gúrs etip talyp tústi.
Kerzi etiktiń kúrzideı tepkisinen
Seıfýllınniń bir kózi aǵyp tústi!
II TARAÝ. SOL BIR KESh
Qınaldy-aý,
qol ushyńdy ber, anasy,
Basyna jastyq bolshy.
Or,
Abasy.
Qan-qan bop tas edende jatyr mine
Keshegi Sovnarkomnyń tóraǵasy.
Basyna vagon-túrme salǵanda azap,
Kúnderdi kútip ek-aý aldan ǵajap.
Keńestiń jaýy atanyp jatyr endi
Lenınniń qolyn qysyp alǵan qazaq!
«...Budan da artyq edi-aý óltirgeniń,
Tezirek ajalymdy keltir meniń.
Kolchaktyń túrmesinen aman shyǵyp
Keńestiń túrmesinde mertilgenim!»
Óń men tús arasynda Sáken jatyr
Qýyqtaı bólmesinde sol túrmeniń.
Qan-josa,
Órim-órim jalańash tán,
Kólkildep tula boıyn jara basqan.
Syqsıǵan temir torly terezeden,
Taǵy da kúreńitip qarady aspan.
Sup-sýyq tas edenge tamyp jatty
Kóz jasy ystyq qanmen aralasqan...
Sákenim, jylamashy, júdemeshi,
Basyńdy bir kótershi, túregelshi.
Tar jol men taıǵaq keshý tansyq pa edi.
Taǵdyrdyń tap bolǵan bul bir egesi.
Sákenim til qatpaıdy,
Kóz aldymda
Ómirdiń umytpas bir tur elesi.
Dúnıe-aı, qaıdan bardy sol dachaǵa,
Sálemiń jeter edi-aý joldasa da.
Kóńilin Galınanyń qımap edi
Syrlasyp, syılasqany bolmasa da.
Degeni «qaıdan bardym» beker edi,
Bárin de sol kesh úshin kóteredi.
Galına júr deı qalsa
seri Sáken
Sol keshke júz qaıtara jeter edi!
Barmaıdy,
Barǵan emes serilikpen
Sergeldeń sezimnen sen jeńilip pe eń!
Dostardyń kóńili edi-aý seni tosqan.
Zııaly qaýym edi-aý seni kútken.
Arasyn adamdardyń jalǵar kúshtiń,
Aqyndaı qupııasyn ańdar ma eshkim.
«Markstiń jastyq shaǵyn» jazǵan áıel
Kózindeı kórindi ǵoı sol Markstiń.
Sóz qandaı,
Sezim qandaı,
Senim qandaı,
Kóz qandaı,
Kórik qandaı,
Kóńil qandaı!
Bilimniń býyrqanǵan bulaǵynan
Sýsasań — simire ber demindi almaı,
Sýsap kep simirgen-di sol káýsardan,
Apyr-aý, emes pe dep aldamshy arman.
Elitken erkin jandar arasynda
Eleńdep seri kóńil qonyraý shalǵan.
Alǵaýsyz
Bolmaǵan soń artynda alań,
Saýyqtan Sáken sol tún tartynbaǵan.
Ajary atqan tańdaı arý Galıa
Asyldyń synyǵyndaı jarqyldaǵan.
Án salsa ashyp tastap kúı sandyqty.
Artyq pa ǵumyryńdy qısań tipti.
Teńizdeı tolqyǵanyn jasyra almaı
Tebirenip oqyp bergen «Syr sandyqty».
— Al dostar, bolmas mundaı qaýyshý kóp,
Estımiz endi dala daýsyn, - dep,
Qolqalap qoımaǵan soń ánge basqan
«Men kelem túndeletin taý ishinde...»
Sazymen sulý ánniń naz aqtarǵan
Dos taýyp darhan kóńil qazaqtardan,
Galına eki kózin botalatyp
Sol ánge jylaýǵa da az-aq qalǵan.
Bul jerde kóz ben kóńil tildesedi,
Tildesedi, uǵysyp, úndesedi.
Qajytqan shýly qala túnde ósegi
Kóńiliń qylaýy joq bir kesh edi.
— Jandardy jańa taptym dostasarǵa,
Sizderdi umytpaspyn eshqashan da!
Sákenjan serisi eken saharanyn,
Syılaımyn bir eskertkish qoshtasarda —
Dep edi sonda Galıa tebirenip: —
— Qumar bop qaldym, Sáken, seni kórip.
Garıadan óziń buryn jolyqqanda
Sońynnan keter edim eline erip!
Maǵan da bir sulý saz arnarmysyn,
Dostyqty darhan kóńil jalǵarmysyń.
Mahabbat besigindeı Taj-Mahaldyń
Syılaımyn eskertkishi mármár músin!
Sákenge sulý janar tókkende nur,
Tasynǵan darııadaı kóktem-kóńil.
Jasyrmaı yqylasyn rııasyz
Súırikteı saýsaqtardan óbken jeńil:
— Kóńilge qýanyshpen túsirgen muń,
Men sizdi qımaıtyn bir kisim dermin.
Meıirban mahabbatty Taj-Mahaldaı
Jyrymnyń jaýharymen músindermin! —
Dep Sáken bir ýaǵda berip qalǵan,
Bir shabyt shalqyp ottaı erikti alǵan.
Qýanyp qaıtqan Sáken qonaqúıge,
Kóńildi eleńdetip kórikti arman...
Sol keshte kiná bar dep kim oılaǵan,
Sákenim qutylar ma bul aıladan,
Adalyn aram degen kimder eken,
Tunyǵyn kimder eken laılaǵan!
Túrmede jatyr aqyn talyqsyǵan,
Men qalaı tas zyndannan alyp shyǵam!
Bozdasyn bozala tún,
kúnirensin taý.
Jylasyn, jylasyn jyr,
qamyqsyn án...
III TARAÝ. TORYǴÝ
Keshkirip, aınalǵanda kún besinge,
Sákenniń emis-emis kirdi esi de.
Eseńgirep otyryp ázer ukty
Jatqanyn NKVD túrmesinde.
Sákendeı qol kótergen kim sábıge,
Shynymen túskeni me munsha kúıge.
Zip-zildeı, zeńgigen bas kótertpeıdi
Mıyna suǵylǵandaı myń-san ıne.
Bir salmaq qaraqusqa túsip aýyr,
Dirildep-qaltyraıdy ishi-baýyr.
Tóńirek nege kúńgirt, nege tunjyr,
Óńi me, álde jaısyz túsi me bul?!
Qanatty keshe edi ǵoı qomdaǵanym,
Taýqymet, taǵy men be tańdaǵanyń?
...SELK etip,
Sáken qolyn tartyp aldy
Ańdaýsyz syıpaı berip oń qabaǵyn.
Arsyzy bar eken-aý azardyń da,
Shoshynbaı ne bar deısiń jazar munda:
Qabaq dep sıpaǵany — qabaq emes,
Jara tur shodyraıyp kóz ornynda!
O, sumdyq!
Oralta almaı tózimdi oıǵa.
Jarq etti bir qorqynysh sezim boıda
Qyrannyń janaryndaı jarqyraǵan
Qudaı-aý, kózim qaıda? Kózim kaıda?!
Ketkendeı qoparylyp júrek tusy,
Sákenniń mup-muzdaı bop, dir etti ishi.
Kónekteı erinderin sıpap edi
Qalypty opyrylyp kúrek tisi.
Jısań da bárin túgel bóriktestiń,
Cákendeı tappas ediń kórikti eshkim.
Arqardyń kuljasyndaı symbatyna
Súısinip kim qaramas, elitpes kim.
Adamnyń ishindegi arystandaı,
Aqyldyń habarshysy — qarys mańdaı.
Aq mańdaı aıdynymen qap-qara shash
Tolqıtyn jańa ǵana tabysqandaı.
Kókirek dombyradaı kúmbir qaǵyp
Kep edi-aý...
Endi, mine, bul bir ǵarip.
Jer basyp kisimin dep júrer me eken
Sákenniń saǵyn sonsha syndyrǵan ıt?
Bul emes jolyqqany qyrsyq alǵash,
Nar edi —
Úzilse de, ún shyǵarmas.
Quıyldy ap-ay bop tańdaıyna
Sákenniń saý kózinen yrshyǵan jas.
Jigittiń jampozy edi, jaısańy edi,
Qan shyqpas kesip alsa qaısar edi.
Kókemniń qamyqqanyn qalaı búgem
Kýá ǵyp bul sumdykka qoısa meni!
Aǵataı, aınalaıyn, jylamashy,
Saýǵa da sum taǵdyrdan suramashy!
Qııanat qurbandyǵy bolyp ótý
Qashannan aqyndardyń sybaǵasy!
Saǵan da eter deısiń kim keshirim,
Taǵy da terbeteıin jyr besigin.
Kún batty sańylaýdan bir syǵalap,
Tún ótti tyrnaı-tyrnaı túrme esigin.
Bola ma asyqqanmen biz aptyǵyp,
Túrmeniń uzaq kúni, uzaq túni:
Aqynnyń janalǵyshy jylmıyp júr
Mertikken mert qyranǵa tuzaq kuryp.
Jemi bop qandala men ash búrgeniń,
Ishinde Sáken jatyr tas túrmeniń.
Tesikten baqylaıdy tergeýshi kep
Kúterdeı shý asaýdyń bas bilgenin.
Jylynyp júrek qaıta ysymaı ma,
Qarmanyp kaırat qylar kúshi qaıda?!
«Ah» dep bir kúrsinedi anda-sanda
Qaıdaǵy-jaıdaǵylar túsip oıǵa.
Aqynnyń alaǵyzyp júrek tusy,
Keledi álde neni jyr etkisi.
Saǵynǵan Saryarqasyn aýzyna alsa,
Kónbeıdi qoparylǵan kúrek tisi.
Soǵan da ceri Sáken arlanady,
Arlanyp, qorlanbasqa bar ma amaly.
Yzyńdap ketik tisten kemis dybys
«Zararka, Zararqa» dep zarlanady.
Saryarqa, saǵyndyrǵan erkindigim,
Basady senen basqa ertimdi kim?!
Qanaty qıylǵan bir qus boldym-aý
Sen meniń sherimdi bil, dertimdi uǵyn!
Sen bolyp bar beınesi elesimniń,
Kólbeńdep kóz aldyma kelesiń myń.
Baqytyn taptym dep em týǵan eldiń
Baıraǵyn tigip saǵan Keńesimniń.
Kıeme balaýshy edim jyr keshinde,
Taǵdyryń talaıymdaı júrdi esimde.
Senip em seniń nurly erteńińe
Jatsam da Kolchak ıttiń túrmesinde.
Armandaı asýlarǵa attandyryp
Sen meni jiberip eń shattandyryp,
Keshpedi has jaýlaryń, keshirmedi
Jolyma júr eken-aý qaqpan quryp.
Ulyń em azabyńdy arqalasqan.
Bas tigip dushpanymen baltalasqan.
Qor etip qorqaýlarǵa qoıasyń ba,
Alsańshy arashalap tar qapastan!
Imandaı shynym osy, Imanaǵym,
Bilmeımin, endi kimge ılanamyn.
Shoqtyǵyn qıshy maǵan bir shoqyńnyń
Bekerge endi meni qınamaǵyn...
Qaıdasyń, qasıetti Qarashilik,
Kóz jazyp kaldym, senen dara shyǵyp,
Kótere ketshi meni! — deıdi Sáken
Qapastyń qushaǵynda alasuryp.
Or, Aba, júrýshi edim dara sanap,
Alsańshy qııanattan arashalap,
Mertikken mert ulyńdy tura ma shyn
Jelikken jendetteri tamashalap?!
Ómirden joǵalaıyn ótpeı nalyp,
Qatygeziń bolmaıyn kekke aınalyp,
Aqyn bolyp týǵanym ras bolsa,
Kıem qaıda — ıeme ketpeı me alyp?
IV TARAÝ. SYNÝ.
Tergeýden qajysa da tekserýden,
Bir adym aqıqattan joq shegingen.
Qorlyqqa qaısar aqyn kónip baqty
Aınymaı kóńildegi bek senimnen.
Shyǵarmaı kameradan tysqa múldem,
Zorlyqtyń qursaýynda qysqanymen,
—Qastandyq Stalınge ettiń, — dese,
—Sadaǵa ket! — deıdi, —uly Stalınnen!
— Moıynda!
—Óltirseń de moıyndaman!
Kóleńke bolǵan emes oıymda alań!
Kóretin qorlyǵynyń esebi joq,
Suraq joq oǵan sirá qoıylmaǵan.
Jala joq oǵan úıip jabylmaǵan,
Kiná joq oǵan qıyp taǵylmaǵan.
Qaharman qaıratyńnan aınalaıyn
Synbaǵan,
Iilmegen,
Baǵynbaǵan!
— Bar eken Japonmenen baılanysyń!
— Sóz shyǵyn sendeı aram haıýan úshin!
—Jasyryn ultshyldarmen jalǵasqansyń,
Alashtyń betke shyǵar qaımaǵysyń!
— Bólinbes bolshevızm — ultym meniń,
Ańsaǵan talaı ǵasyr bul kúndi elim!
Barlyǵy ádilettiń ras bolsa,
Qaıtar-aq, jaýyz, senen bir kún kegim!..
Etpedi demeseń tek jan tásilim,
Saýy joq ókpe, baýyr qolqasynyń.
Qınaýdyń bar amalyn qoldanady,
Biledi azaptaýdyń san tásilin.
Quryshyn judyryqtyń qandyrǵanda,
Sileıtip aqyndy esten tandyrǵanda,
Súıretip aparady kameraǵa
Ne paıda essiz-tússiz jandy urǵanda.
— Endigi bezerýiń dalbasalyq!
Keńespen bolam deseń joldas anyq,
Moıynda—Máskeýdegi qaskúnemder
Bergenin qoıynyńa bomba salyp!
Azaptan qutylasyń moıyndasań,
Báribir seniń aram oıyńdy asham.
Bilmeıdi jan balasy ólgenińdi,
Qajetsiz qasarýdan taıynbasań!
—Atańnyń kóri! — deıdi bar jaýaby,
Jendettiń qabaǵynan qar jaýady.
«Iermin emendi de» degen edi,
Ornyna keler emes boljamy áli.
Bir kúni janalǵyshy arsyz kúlip,
Dep qaldy.
— Sen mynany alshy bilip,
Sybaılas ózińmenen bolyp kelgen
Atyldy Maılın... jáne Jansúgirov!
Ilanbaı sýyq sózge alǵash sana,
Kúdiktiń shylaýyna jarmassa da.
Senbeske lajy joq. Mynandaı sum
Taıynbas atpaq túgil, darǵa assa da!
Maqsatyn oryndady tosyn amal,
Márt edi jaýǵa qatal, dosyna adal.
Túrshikti tulǵasymen shoshyna bar,
Syndyryp ketti saǵyn ór aqynnyń
Tóbeden jaı túskendeı osy habar!
Jasytpaı taǵdyrdyń da tepkisi nyq.
Bárin de ótkishi ǵoı dep túsinip,
Tózýge talaı synǵa ázir edi.
Úmitiń álsiz jibi ketti úzilip,
Senimniń báıteregi ketti synyp!
Jalany jan túrshiger moıynǵa almaı
Júr edi.
Endi bul da toıynǵandaı,
Túńildi tirshilikten Sáken múldem,
Ómirdiń maǵynasy joıylǵandaı,
Sezbeıdi urǵanyn da, soqqanyn da,
Tuy etke ay taıaq batqanyn da.
Ashý da, yzasy da ǵaıyp bolyp,
Lap etip tutanbaıdy ot qanynda.
Oı óshti.
Sana sóndi.
Til baılandy.
Tirshilik qara túnek túnge aınaldy.
Sýynyp ystyq júrek, úlken ómir
Saparyn úzýge endi yńǵaılandy.
Esirik hal ústinde qaı qaǵazǵa
Ne úshin dep qol qoıǵanyn bilmeı qaldy...
Shyǵardy óz úkimin esil aǵa,
Jendetke keregi de osy ǵana.
Talyqsyp jatqan aqyn bilgen de joq
Galıaǵa jibergenin ne sybaǵa...
V TARAÝ. GALINANYŃ QARǴYSY
Oqýshym, emeýrindi uqtyń ba álgi?
Dese de bir ádilet kúttim máńgi
Zaıyby trokıstiń bolǵannan soń
Máskeýde Galına da tutqyndaldy.
Jazyqsyz bir jan edi joly taıǵaq,
Kinásiz kináli etti ony ǵaıbat.
Jabylǵan jalalarǵa qosyldy kep
Sákenniń «kýáligi» bolyp aıǵaq...
Shydasyn kózdiń jasyn tókpeı ne ǵyp,
Senimi dosqa degen kekke aınalyp,
Taǵdyrdyń tálkegi me — Sáken týǵan
Qazaqtyń dalasyna ketti aıdalyp!
Naqaqtan kúıip dostyń jalasyna,
Bir nala qosylǵanda nalasyna.
Esinen shyqpaı koıdy Sáken múlde
Kelgen soń Qazaqstan dalasyna.
«Qaı kúni,
Kez bolyp eń qaıdan maǵan,
Aqyn dep qýanyp em jaırandaǵan.
Bylǵadyń tunyǵymdy laılanbaǵan.
Jaý boldyń qyzyǵymdy oırandaǵan.
Jaqyndyq belgilerin joldaǵanda,
Janaryń jarqyldaǵan aldaǵan ba?
Jaqsyny top ishinen tanymasa
Júrektiń keregine onda adamǵa!?
Jaqsynyń jaqyndyǵyn kim tilemes,
Kóńilde júrip edi-aý kúlkiń eles.
Aqynnan aıar shyqsa...
joq senbeımin...
Senbeımin...
Senbeý biraq múmkin emes!
Kim maǵan berer edi túsindirip,
Erkimdi bıleı almaı mysam quryp,
Qoshtasyp ketip bara jatqanynda –
Sońynan úsh toqtap em, úsh umtylyp.
Kóz qandaı,
Kórik qandaı,
Daýsyń qandaı,
Tózimim bolyp edi-aý taýsylǵandaı.
Muńaıǵan kezderimde seni oılaýshy em,
Kúmbirlep kulaǵymnan daýsyń kalmaı.
Sóz qandaı,
Senim qandaı,
Sezim qandaı,
Súısinip karap em-aý kózimdi almaı,
Júgirip talaı bardym men esikke
Alaıda qońyraý shalǵan óziń bolmaı!
Kelemin degenindeı «qosh» degeniń,
Mazamdy aldyń talaı keshte meniń,
Keldiń-aý,
Keldiń biraq tajalym bop,
Ajalym bolǵany ma dos degenim?!
Jaýapsyz suraq boldy-aý bul dalbasa,
Tanymaı qalǵanym ǵoı tulǵańdy asa.
Qapysyz tanyr em-aý, qasymda eger
Bir-aq tún bolǵanynda... Tym bolmasa!
Bolmaq em shyn tilektes shapaǵatshyn,
Qasiret endi sen qatalatsyn.
Taj-Mahal ózim bergen tunshyqtyryp,
Mahabbat besiginiń kahary atsyn!
Syrtymen jyltyraǵan mundar-músin,
Áli de talaı jerdi bylǵarmysyń.
Kóńildiń kepıeti ursyn seni,
Alysqa jibermesin bul qarǵysym»!
VI TARAÝ. SOŃǴY SÓZ
—Bárin de qulaq estip, kóziń kórdi,
Aqyrǵy arylatyn keziń keldi.
Úshtiktiń alqasyna ne aıtasyń?
Seıfýllın!
Sóıle sońǵy sózindi endi!
Sońǵy sóz,
Sońǵy lebiz.
Sóz aqyrǵy.
Adaldap alar jeriń óz atyńdy.
Aqıqat bireý ǵana túp-túbinde,
Bolǵanmen kesim-qıly, jaza -túrli.
Sońǵy sóz, bolar seni kimge arnasam,
Joǵalmaı jetermisin jyldarǵa san?
Keleshek kúnderime sóz aıtar em,
Kim bilsin, shyndyǵymdy tyńdar qashan!
Kýá joq ar-ımannan basqa mende,
Kim bilsin, qarabet bop bosqa ólem be.
Zirkildep turyp aldy bul zamana
Úıirip qara bultyn tas tóbemde.
Túnerse kóńilde tún, oıda tuman,
Qor bolǵan ǵazız basty qaıda tyǵam?
Ádilet! Arshalap alarmysyń
Daýasyz dushpan ıttiń ǵaıbatynan!!
Aıanym, uıadaǵy bala búrkit,
Ákeńnen habar kútpe alaburtyp.
Tútikken túnek jyldar arasynda
Munarǵan kelbetime qarama úrkip.
Jabyǵyp júrermisiń jolǵa qarap,
Imenbeı bıikterge qomda qanat.
Jetpedik syr shertiser bir qaraǵa,
Jumbaǵym júregińe boldy amanat.
Bilmessiń taldyrǵanyn topshymdy kim,
Ózimmen keter birge kóp shyndyǵym.
Áıteýir arym taza jurt aldynda,
Jasyrǵan jamaǵattan joq sumdyǵym!
Bárine bolyp turmyn kóngen adam,
Jeter me, ulym, saǵan mendegi alań.
Senseń de sen ǵaıbatqa, týǵan jerin
Saýdaǵa saldy dese, senbe balam!
Ǵaıyptyń minip turmyn kemesine,
Keleshek túsem be eken el esine.
Qastandyq etti dese, senbe, balam,
Ornatqan ózim qoldan Keńesime!..
Jolynda qalsam ýaqyt men kóshiniń
Jumbaq bop jeter bálkim elge syrym.
Ákeńniń shalys basqan qadamy úshin
Suraýyń kerek, qarǵam, sen keshirim.
Dármensiz ákeń beıne mertilgen kus,
Bolsańshy azabym az, dertim kemis.
Jyǵylyp aıaǵyna jetkize gór —
Qııanat is bolǵanyn erkimnen tys.
Bolmasyn jarym qapa dosym alań,
Ajaldy qaımyqpaı-aq tosyp alam.
Ákeńniń amanatyn shyǵarma esten –
Aqyrǵy sózim, mine, osy, balam!
VII TARAÝ. AQYN MEN AJAL
Ajaldy aıtyp kelgen kidirtip kóp
Bógeldi bir baıqus jan kibirtiktep.
Aldynda tergeýshiniń kúmiljidi
Betine kelmese de buryn tiktep:
—Seıfýllın aqyn shyǵar múmkin uly?
Jer-kókti shoshytpaı ma myltyq úni?..
—Úshtiktiń úkimine kidiris joq.
Atylsyn!— dep buıyrdy NKVD
— Atylsyn!
Kim shyǵaryp jatqan búlik?
—Kim úshtik úkimine taqqan kúdik?!
— Atylsyn!
— Tez atylsyn!
jiberińder.
Tezirek aqyretke attandyryp!—
dep jendet buıryq berdi qatýlanyp,
Óshtigi bar ma dersin aqynda anyq
Sol kúni tań aldynda Seıfýllındi
Shyǵardy tas túrmeden atýǵa alyp.
Boraldaı.
Boraldaı saı.
Boraldaı bel.
Beısaýat Boraldaıǵa bara almaıdy el.
Aldynda úńireıip qara myltyq.
Artynda ashady aýzyn arandaı kór.
Aqpannyń alakóbeń jıyrma besi,
Alqynyp aqtútektiń qyrda kóshi.
Aqynnyn janarynda aqyrǵy ret
Aǵaryp Almatynyń turdy elesi.
Aǵytyp alaı-dúleı boran ánin,
Taýysty tabıǵat ta bar amalyn.
Aqynnyń aıaǵyna laqtyrady.
Túıdektep appaq qardyń oramalyn.
Apyr-aı, ras pa dep osylary,
Jel baıǵus ishin tartyp shoshynady.
Shydamaı kókti kózdiń nazaryna
Alataý betin bultpen jasyrady.
Boraldaı.
Boraldaı saı.
Boraldaı bel.
Basyna Boraldaıdyń bara almaıdy el.
Aldynda úńireıip qara myltyq,
Artynda ashady aýzyn arandaı kór.
Seıfýllın sezbeıtindeı eshteńeni,
Qorlyqtan alsyn ózge eske neni.
Kóp myltyq qarsy aldynan gúrs etkende
Týǵan el, tym bolmasa «qosh» demedi!
Synbady.
Iilmedi.
Qoshtaspady.
Tistenip Almatyǵa kóz tastady,
Alataý tas-talqan bop qırady da,
Jalt etip jaryq dúnıe óshti aspany.
Sońǵy sát.
Sońǵy mınýt.
Sońǵy saǵat.
Mezgildi keregi joq endi sanap,
Jumyr jer aınalýyn doǵardy da,
Kún sóndi.
Jaryq óshti.
Óldi saǵat!
Óldi.
Óshti.
Keregi ne endi aıaldap,
Qaıtaıyn Almatyǵa men de aıańdap
Boraldaı baýyryndaǵy bul sumdyqty
Jetkizsin jamıǵatqa jel baıandap.
Jel aıtsyn ajalmenen arbasqanyn
Jendettiń shalǵaıyna jarmasqanyn.
Aqynnyń aýzyna kum quıylǵanyn,
Qap-qara shashyn appaq qar basqanyn!
Jel aıtsyn ah urǵanyn, ashynǵanyn,
Aqynnyń aıaǵyna bas urǵanyn.
Kúbirlep basynda aıat oqyǵanyn,
Kóldeneń kózden sosyn jasyrǵanyn!
Sol jeliń aıtady áli sondaǵy ánin,
Boraldaı bárin jutyp-jalmaǵanyn.
Ýildep uly boran uıtqyǵanda
Tompaıǵan topyraq ta qalmaǵanyn!
VIII TARAÝ. «MOLASY JOQ ONYŃ»...
Qulaǵanǵa qaıtyp moıyn burmady,
Zamananyń kóshi ilgeri zyrlady.
Kókeıinen shyqpasa da halyqtyń,
Oqýlyqtan shyǵyp qaldy jyrlary.
Sáken aty óshirildi, syzyldy,
Sákensiz-aq tolyqtyrdyq tizimdi.
Sáken áni aıtylmady toılarda,
Dombyrada Sáken sazy úzildi.
Umytqan bop uly aqynnyń esimin,
Oıǵa-qyrǵa qýdaladyq jesirin.
Maıyp boldy Aıan bala,
Ákeniń
Aıyby úshin suraı almaı keshirim!
Qaıaý tilek kóńilinde ketti izgi,
(Amal neshik,
atatyn oq joq bizdi!)
Al Galına on jeti jyl ómirin
Aryp-ashyp aıdalýmen ótkizdi.
On jeti jyl qarǵap-silep Sákendi,
Sáken - aıar degen oıǵa et óldi.
...Aıdaýdaǵy Galınany bir kúni
Shuǵyl Jambyl obkomyna ákeldi.
«Taǵy nege qajet boldy buz mazaq ?»
Galınanyń kózderinde turdy azap.
Jarqyraǵan kabınettiń tórinen
Ushyp turyp qarsy aldy ony bir qazaq.
— Zamananyń qateligi túzeldi.
Quttyqtaımyn!
Aqtaldyńyz siz endi.
Sheshimimen XX sezdiń
Bolashaqqa baǵyttaımyz biz eldi!
Shyndyq osy.
Ilan,
meıliń ılanba —
Bir ystyq ot lap etti de mı, qanǵa,
Dymy quryp,
dińkelegen Galına
Ázer jetti búıirdegi dıvanǵa.
— Keshirińiz kúnder úshin keıitken, —
dedi hatshy kináli bir keıippen.
Túsirgendeı áldeneni esine
Aldy sosyn bir qaǵazdy seıften.
Aınalaıyn Galınajan, ardaqty! —
dedi sosyn sózin jalǵap salmaqty.
— Maıyp bolǵan aqynymyz Seıfýllın
Sońǵy sózin ózińizge arnapty!
Zorlyqpenen atap edim esimin,
Tıdi de dep Galınaǵa kesirim,
Ólerinde qaldyrypty amanat,
Sáken úshin suraımyn men keshirim!
Kisi edińiz, Galınajan, aqyldy...
— Sáken qaıda?
Sáken aǵaı atyldy...
Keshirińiz... eger keshe alsańyz
Atylarda sizdi oılaǵan aqyndy!
Dedi hatshy,
qospaı basqa sóz artyq.
Ol paryzyn ótep shyqty tazartyp.
Bul xıkaıa tyndy osy bólmede,
Aqynǵa da qalmaǵandaı jazar túk.
Keregi ne əsirelep boıaýdyń,
Keregi ne músirkeýdiń,
Aıaýdyń!
Jazaıyn ba óksigenin Galıanyń:
«— Keshir, Sáken, keshir meni, aıaýlym!
Qanshama jyl qarǵap keldim bekerge,
Keshir, Sáken!
Sózim saǵan jeter me!»
Aıtyńyzshy, Sáken qaıda jerlendi?
– Dep surady Serebrıakova keterde...
Minajat qyp mert bolǵan sol dosyma,
Gúl qoıaıyn óz qolymmen basyna...
deı berdi de,
Sózin úzdi Galına —
Hatshy qarap qalǵan eken shoshyna.
Kele almady kesimge,
bir sheshimge,
(Osy bir sát qalar máńgi esinde).
Qalaı jaýap bersin ańǵal suraqqa,
«Seıfýllınniń molasy joq» desin be!
Sózdiń beti burylǵanda molaǵa,
Tyǵyryqqa tireldi kep sol aǵa:
Panasyz jan bolsa bálkim
Bolar-aý,
Aıtyńdarshy, molasyz jan bola ma?
Óńmeninen ótpes osy sóz kimniń?
«Taǵdyr, meni qandaı kýıge kez qyldy qyldyń ?!»
...Jazyǵy joq jaqsy adamnyń basyna
Qasireti túsip turdy Mezgildiń!
SÁKENNIŃ SOŃǴY MONOLOGY
(Boraldaı. 25 fevral 1989 jyl)
Qasıetti el,
Kıeli dalam úshin
Qobaljyǵan kóńildiń alańy shyn:
Ádiletke júginip halqym, endi
Arashalap shyndyqty alamysyń!?
Kenjelemeı, kemelge tolamysyń,
Ádilettiń besigi bolamysyń —
Bir ulyńa buıyrmaı qulyptas ta,
Tiri ulyńa ornatsań qola músin!?
Qyzǵanbas em.
Tirińdi kúndemes em,
Óshirer em únimdi!
Úndemes em!
Keshirer em bar kórgen qııanatty,
Tasyryńdy tońmoıyn tildemes em,
Mazańdy alyp,
Buzbas em tynyshyńdy,
Sezdirmes em tarylǵan tynysymdy —
Qımadyń-aý
Sákenim jatyr deıtin
Eki qadam tar besik qýysyńdy!
Qajet emes taǵdyrdyń syıy bóten,
Topyraǵyńdy,
týǵan jer,
súıip ótem, —
degen ulǵa
Tór emes,
tórden góri
Kór buıyrmaı qalǵany qıyn eken!
Elin essiz tilekpen qınamaq kim,
Kelmes meniń saltanat-syıǵa batqym.
Mármar emes,
Qola emes,
Bas jaǵyma
Buıyrmady-aý bir tasy Imanaqtyń!
Baqyt taýyp baıandy murattardan
Kún keshsem de jetelep jyraqqa arman
Buıyrmady basyma bir ýys gúl
Maǵan arnap terilgen qyrattardan!
Molam qaıda,
baýyrlar,
molam qaıda?!
Qalǵanym ba belgisiz Boraldaıda?
Ádiletsiz zamannyń qurbany edim,
Ádiletim áli de oralmaı da?!
Tómpeshtep eń aıaýsyz bir kisini,
Álpeshtediń qaıaýsyz bir kisini.
Meniń sońǵy úıimniń aýlasynda
Menen basqa ulyńnyń tur músini.
Qaıran elim,
osy ǵoı bolmysym de,
Bireýlerge aqpanyń boldy shilde.
Men mápelep ósirgen jalǵyz emen
Japyraǵyn tógedi sol músinge.
Bola bermes sóz muńdy, jyr qaraly,
Shyndyq jyryn zamana shyrqar áli.
Sol ulyńnyń moınynda ketti emes pe
Meniń shyndyq sózimniń bir paraǵy?
Ákelmesin,
Qoımasyn gúlin de eshkim,
Ádiletten báribir túńilmespin.
Alma-ǵaıyp zamanda maıyp bolǵan
Daýlamasyn aqynnyń qunyn da eshkim.
Keregi joq ólige kóp ókpeniń,
Ókinishim,
óksigim bólek meniń.
Ulyq basym syımasa týǵan jerge,
Qulyptasym nesine kerek meniń!
Keshken joqpyn ǵumyryn jelókpeniń,
Sulý jyrdy jarymdaı óbektedim.
Keshirińder,
keshpegen qyzyqtarym,
Keshirińder,
súımegen bóbekterim!
Sary belim,
Saryarqam, saırandaǵan
Samal lebin jelpisin qaıdan maǵan.
Qosh bol,
meniń jetpegen 50 jasym,
Keshir,
týǵan kúnderim toılanbaǵan!
Men emespin ol úshin tańdy qarǵar,
Shoshynbasyn aqynnan qanqumarlar.
Kóńilinde elimnin qalsam boldy —
Qulyptasym sol meniń máńgi mármár!
Júrsin Erman
1990 jyl
