Boıynda qara kúsh bar bolsa, aýyr atletıkaǵa qatysýdan qoryqpaý kerek", – deıdi Sharıpa apa. / Foto informburo.kz
Shárıpa apa jastaıynan qara jumyspen aınalysqan. 15 jasynda 50 keli qapty ıyǵyna artyp kete beretin bolǵan. Buǵan jıyrma besten asqanda taǵy bir qapty qosypty.
Qıynshylyqqa qarsy turar "ımmýnıtet" bala kezden qalyptasqan
– Eki jasymda ákeden aıyryldym. Sulbasy da esimde joq. Qyzylorda oblysy, Jalaǵash aýdanyndaǵy Jańatalap sovhozynan úshinshi synypty bitirgen jyly kóshtik. Kamal Berdáýletov degen kisi "Aqqyr" degen qoı sharýashylyǵyn ashqan soń, sol jaqqa qaraı bet aldyq. 8 synyp oqyp júrgenimde-aq, aýyr jumystardy isteı bastadym. Shelekti ıin aǵashqa ilip, bir shaqyrym jerden 30 lıtr sýdy tasıtyn edim. Anama janym ashyp, dúkennen bir qapty undy ózim kóterip ákete beretinmin, – dep Shárıpa apa ótken ómirin eske aldy.
"Átteń, ákem bolǵanda osyndaı qınalmas edim"
– Balasyn erkeletip jatqan ákeni kórgende, osy oı únemi mazalaıtyn, – deıdi Shárıpa apa. – Es bilgeli naǵashymyzdyń úıinde turdyq. Er adamnyń jumysynyń bári meniń moınymda boldy. Sizge ótirik bolyp kóriner, qyz bolyp, úı sypyrǵan emespin. Tamaq ta istemeıtinmin. Esesine, qoranyń qıyn tazalaıtyn da, otyn jaryp, sıyr saýatyn da men edim, – deıdi.
Sol sátterde ishteı qynjylsa da, moıymady. Tuńǵyshy shetinep ketken kezdegi kúızelisin esine túsirgisi de kelmeıdi.
Esesine boıyndaǵy qaısar rýhtyń arqasynda búginde eki ulyn uıaǵa, úsh qyzyn qııaǵa qondyrǵan. 15 nemeresi men eki shóberesiniń súıikti ájesine aınalyp otyr. "Kenjemdi úılendirý úshin "Taqııaly perishtedegideı" bolyp ketemin-aý" dep ázildeıdi.
"Saýynshy emes, traktorshy boldym"
– Baǵyma qaraı týra mektep bitirgenimde aýylsharýashylyq salasyna arnalǵan tehnıkalyq baǵyttaǵy oqý orny ashyldy. Oǵan deıin bolǵan emes. Qurylysshy, saýynshy, traktorshy degen mamandyqtardyń arasynan janyma jaqyny – traktor aıdaý boldy. Áli kúnge deıin qujattarym saqtaýly tur. Egin egip, jer jyrtyp nápaqamdy taýyp júrdim. Tipti traktorym buzylyp qalsa, ózim jóndep alatynmyn. Bul – aýyr tehnıka ǵoı. Árbir tetigin maılap, kútip ustaýǵa tyrystym, – deıdi Shárıpa apa.
Ózge áıelder sekildi tyrnaǵyn boıap, sándi kóılek kıgen joq. Jigitter júreksinetin tehnıkany tizgindegen onyń traktorda otyryp túsken sýreti de saqtalmapty.
"Lenınshil jas" gazetine "Traktorshy qyz"dep maqala da jarııalanǵan
Traktorshy adamnyń jumysy tań sáriden bastalyp, kesh qaraıa bir-aq bitedi. Sovhoz basshylary eńbegin baǵalap, alǵys hat ta bergen eken kezinde. Ókinishke qaraı, bulardyń bári tek ótken kúnniń elesi bolyp qana qalǵan. Nazar aýdaryp, qunttamaǵan.
– Moıyndaý kerek, úıdiń tirlikterin jasaǵannan góri maǵan traktormen jer jyrtyp, egin orǵan ońaı kórinetin. Senesiz be, mańdaı terdiń arqasynda aýyl depýtaty bolyp, partııa músheligine usynyldym. Biraq, aıaq astynan meni alyp qashyp ketti de, bári qaldy, – deıdi Shárıpa apa.
Kóne zaman áıelderi qazirgi sportshydan da kúshti bolǵan
Qara jumys súıekke tikeleı áser etedi. Ýaqyt óte kele dene bitimi men poshymy ózgeredi. Aıta keteıik, Kembrıdj ýnıversıteti Arheologııa jáne antropologııa kafedrasynyń ǵalymy Alıson Makıntosh pen onyń áriptesteri b.z.d. ómir súrgen áıelder men qazirgi zaman áıelderin salystyrdy. Mamandar 89 iri san jilik pen 78 ıyq súıeginiń úlgilerin paıdalanǵan. Zamanaýı qyzdardyń rólin júgirýshiler men eskekshiler atqarǵan. Súıekteriniń pishini tomografııa, al bulshyq et kúshi belgili bir jattyǵýlardyń kómegimen anyqtalypty.
Myńdaǵan jyldar ishinde áıelderdiń aıaǵy esh ózgermegeni Science Advances jýrnalynda jarııalanǵan maqalada jazylǵan. Bul jerde súıek tyǵyzdyǵy men aıaq pishinine qatysty aıtylyp tur. Al neolıt zamanynda ómir súrgen áıelderdiń bilek kúshi qazirgilermen salystyrǵanda, 16%-ǵa qaıratty bolǵan kórinedi.
Bertin kele áıel adamnyń qolynyń kúshi álsireı bastapty. Qola dáýirinde ómir súrgenderdiń qoldary qazirgi zaman áıelderine qaraǵanda, 9%-ǵa ǵana qýatty bolǵan eken.
Ǵasyr ótken saıyn áıel jasaıtyn qara jumys túrleri azaıdy. Osylaısha olardyń qol bulshyq etiniń kúshi de tómendedi. Osy tujyrymdardan-aq, Shárıpa apanyń boıyndaǵy qara kúshti shamalaı berýge bolady.
Sheshe kórgen ton pisher
Shárıpa apanyń anasy – tiginshi bolǵan. Keńshardaǵy mektep oqýshylarynyń kıimderin tikken. Qyzyna túkti kilem toqýdy úıretip, kádesine jarata bilgen.
Urshyqpen jip ıirip, árbir eki óris jibine shalý arqyly jasaǵan. Olar kóbine qos shalymdy, keıde bir jarym shalymdy tuzaqsha túrinde bolady da, ushy betine shyǵarylyp, qyrqylyp tastalady. Apanyń aıtýynsha, qazir túkti kilemdi qoldan toqyǵannan góri mashınamen toqylǵanyn satyp alǵan tıimdi. Sekýnd saıyn ózgergen qoǵamnyń kóshinen qalmas úshin tehnıka kómegine júgingen de qup.
– Anamnyń tárbıesi qanyma sińgennen bolar, zeınetke shyqqannan keıin toqyma toqyp, quraq quraı bastadym. Erterek bastaǵanymda, bálkim kásipke aınaldyryp alar ma edim, kim bilsin?! Qazirdiń ózinde qur otyrǵansha, matalardyń qaldyǵynan kórpeshe quraımyn. Týystarymyzdyń qyzy uzatylsa, quraq kórpesheleri meniń moınymda, – dep kúledi Shárıpa apa.
7-8 jyl boıy 15 lıtrlik maısaýytty kóterip, poıyzǵa maı quıǵan
Ekinshi qyzy dúnıege kelgennen keıin ǵana shetinep ketken tuńǵyshynda sezingen kúızelisteri umytyla bastapty. Sol kezde Taraz qalasyndaǵy temir jol vokzalyna poıyzdarǵa maı quıýshy bolyp jumysqa ornalasady.
Aılyǵy shaılyqqa jetpeıtin bolǵan soń, jumystyń aýyrlyǵyna qaramaı maı quıýshy bolyp aýysady. Ústinen múńkigen maıdyń ıisi shyqsa da, yntamen jumysqa kirisip ketken. 15 lıtrlik bóshkeni ary-beri kótere bergennen baýyrǵa salmaq túskendikten ony qoıyp, temirjol mashına stansasyna jol baqylaýshy bolyp jumysqa kiredi.
"Erkelep júrgen júkti áıeldi kórsem, ashýym keledi"
– Júkti bolyp júrgenimde, rels astyndaǵy tóseme aǵashtardy laqtyrǵan kezderim de bolǵan. Ózimdi "aıaǵym aýyr-aý" dep elegen emespin. Bosanǵannan keıin de, qalja jep, terlep jatpappyn. Mine, qazir osyndaı qıynshylyqpen dúnıege kelgen Qanat degen úlken ulymnyń qolynda turyp jatyrmyn. Osy balam erjetip áskerı qyzmetke ornalasqaly beri, qıynshylyqtan kóretin kóz jasymyz tıyldy.
Balalyq shaǵymda erkeleýdi bilmedim. Turmysqa shyqqan soń da, erkeleı almadym. Qazir júkti ekenin mindetsinetin kelinshekterdi kórsem, alaqanyna salyp otyrǵan kúıeýi men ata-enesine alǵysyn aıtsa eken deımin, – dep sózin jalǵady.
"Shemishke de sattym"
Shárıpa apa qıyndyqtan eseıe kele de aryla almapty. Endi óz-ózime qolym jetti degende, jumystan qysqaryp qalady. Ol kezde kúıeýi de jumyssyz edi. Onyń ústine jetinshi ulyna aıaǵy aýyr eken.
– Jumys joq. Biraq kóp balaǵa tamaq kerek. Amalsyzdan kúnbaǵys ósirip, shemishkesin babymen qýyryp vokzal mańynda satýǵa shyqtym. Qınaldym, polıııanyń qýǵanyna da shydadym, – deıdi kózine jas alǵan Shárıpa apa.
"Dárigerler ulymnyń qulaǵyna operaııa jasap, odan saıyn kereń qyldy"
– Kenje ulym Asylbektiń qulaǵynyń múkisi bar boldy. Soǵan baılanysty segiz jasynda sabaq úlgerimi nashar bolǵannan keıin aqyl-esi kem balalardyń mektebine berdim. Sol jerde 9 jyl oqyp shyqty. Fýtbolǵa qatysyp, jeńil atletıkadan talaı kýbokty ıelengen kezderi de boldy.
Bertin kele estý qabiletin qalpyna keltirý maqsatynda operaııa jasatyp edik, biraq, kerisinshe qulaǵy tas kereń bolyp qaldy. Qaı jerge jasatqanymyzdy, naqty aıtpaı-aq qoıaıyn. Kesirim tıip ketpesin. Qazir, áıteýir, emis-emis estıdi.
Múgedektigine baılanysty esh jer jumysqa qabyldamaıdy. Ol da – qara kúshtiń ıesi. Júk tasyp qyzmet etedi. Baspanaly bolýǵa tirkelip qoıdyq. Asyǵa kútip júrmiz. Osy másele sheshilse, kenjemdi úılendirsem degen oıym bar , – deıdi bizben armandarymen bólisken Shárıpa apa.
Synyqshylyq – óz qolyn ózi salyp alǵan kezden bastalǵan
Shárıpa apa 49 jasynda Jambyl oblysyndaǵy, burynǵy Lýgovoı aýdanynan (qazirgi Turar Rysqulov aýdany) 60 shaqyrymdaǵy qumda albarǵa (bazǵa) qaraýyl bolǵan eken. Ol jer – japan túz, aıdala. Kórshi túgili, at shaptyrym jerden jan adamdy kezdestirý qıyn. Jol-jónekeı jolaýshylar soǵyp ketpese...
– Qystygúni qoıshylar kelip, qystaıtyn. Sol kezde aýylǵa baryp, soǵymbasyna turǵyndardy shaqyryp keletinbiz. Erttep, mingeli jatqanymda atymnyń súrinip ketpesi bar ma? Qulap, oń qolym kúrt synyp ketti. Eki taqtaıdy eki jaǵynan baıladym. Eki kúnnen keıin ǵana qalaǵa qatynaıtyn kólik kelip, rentgenge túskenimde jabyq synyq dep, qolyma gıps salyp berdi. Ony birazdan keıin laqtyryp tastadym da, ýqalap ózim jazyp aldym. Sodan beri synyqshylyqpen de aınalysamyn, talaı adamnyń saýabyn aldym, – deıdi Shárıpa apa.
Shárıpa apa ıttiń de, qozynyń da shyqqan aıaǵyn salyp beredi
– Olar da – tirshiliktiń ıesi. Iesi der kezinde ańǵaryp, alyp kelse salyp beremin. Ol úshin eshteńe suramaımyn da. Qajeti joq. Alǵysyn aıtyp, tıyn-tebenin tastap ketetinder bar, árıne. Ony da jasyrmaımyn.
Ásirese, qystygúni qulap, ıyǵy, buǵanaǵy, tobyǵy, qoly shyǵyp ketetinder jıi keledi. Úıimniń aldynda kezekpen turady. Anam aıtýshy edi: "Elge jaqsylyq jasasań – bala-shaǵańnyń násibi", shúkirmiz qazir.
Elý jasynda ala dorbasyn arqalap, Astanaǵa keledi
Anasy dúnıeden ótkende, Dámetken degen jeńgesi: "200 teńgege kúniń qarap otyr ǵoı. Odan da Astanaǵa jumysqa júr", – dep aqylyn aıtady. Munda kóship kelgennen keıin "Dýman"oıyn-saýyq ortalyǵyna aýla tazalaýshy, kógaldandyrýshy bolyp jumysqa kiredi.
– Ol kezde jasym elýge taıap qalǵan edi. Aýyr qara jumysqa jaramaısyz degender de boldy. Biraq qaıratymdy kórip, sendi. Aq Ordanyń, ırktiń, Dýmannyń janynda jaıqalyp turǵan aǵashtardy biz ekkenbiz.
Tizeden qar jaýǵanda, jalǵyz ózim kúreýshi edim. Meni kórgen jastar tań qalatyn. Kúzetshi jigit: "Apa, balańyz joq pa? Nege aýyr jumys istep júrsiz?" deýshi edi. Kópbalaly ekenimdi, 53 jasymda zeınetke shyǵý úshin kúndiz-túni damyl tappaı júrgenimdi aıtatynmyn, – dep Shárıpa apa kóz jasyna erik berdi.
"Aıazbı álińdi bil, qumyrsqa jolyńdy bil" dep jyrtyq shapanyn tórge ilip qoıýshy edi. Sol sekildi Shárıpa apa buryn jumys istegen jerleriniń mańynan ótip bara jatqanda, ulyna: "Balam, osy jerde anań 30-40°S sýyqta bıttiń qabyǵyndaı juqa kúpáıke, gálóshpen qar kúregen. Jaman lashyqta da turdyq. Boldym dep tolma, bárin eske alyp júr" dep aıtyp otyrady eken.
Teledıdardan, tipti serıaldan taǵdyrlas adamdardy kórip qalsa, kózinen jasyn tyıa almaı qalady. Taǵdyr taýqymetin tartqan kúnderin eske túsirgisi kelmese de, kóz aldyna kólbeńdeı beredi.
"Alǵashqy zeınetaqym 18 myń teńge boldy"
– Taǵdyrymdy oqyǵan jurt "kúıeýi qaıda júr?" dep suraıtyn bolar. Ol kezde onyń qaıda ekenin ózim de bilmeıtin edim. Qıynshylyqqa tózbegen bolý kerek, sol sátterde bizdi tastap ketti. Keıin qaıtyp kelgende, esigimdi japqan joqpyn.
Qazir balalarym aıaqtaryna turyp qalǵan. Qarsy bolǵandaryna qaramastan jumys istegenime ókinbeımin. Zeınetke shyqqanda tuńǵysh ret 18 myń 500 teńge alǵanym áli esimde. Kózim jarq ete qaldy. Kúndelikti nanymyzdy tapqanǵa máz bolyp júrýshi edim. Ondaı aqshany kórmegeli qaı zaman? 2004 jyly quny bar edi ǵoı, – deıdi Shárıpa apa.
Qazir 95 myń teńge zeınetaqy alyp júr. Zeınetke shyqqannan keıin de basshylyq jumys isteı berýge ruqsatyn bergen eken. Biraq, apanyń jalǵyz sińlisiniń kelini qıyn jaǵdaıda qaıtys bolady. Osy kezde baýyryna demeý bolypty. Onyń ústine jubaıy ómirden ótken. Osydan keıin zeınetaqyny qanaǵat tutqan. Nemere-shóberelerine táttilerin pisirip te, kelinderine kómektesip te otyr.
"Podobedova, Maneza, Chınshanlodan asyp, Japparqul syndy chempıon bolar edim"
Jastaıynan qara jumystan qabyrǵasy qaıysqan Shárıpa apa ómirde óz ornyn taba almaı, kedeıshilikpen kún keshken jandardy kórse, eki qoldy qýsyryp, qarap otyrǵannan dep uǵynady.
– Qazir ómirimdi tizbelep eske alsam, aýyr atletıkaǵa barýym kerek eken. Ápkem baılanys salasyn, sińlim medtehnık mamandyǵyn bitirgen-di. Al, men traktorshy bolýdy qalappyn. Sodan beri aýyr jumyspen dostasyp keldim. Qara kúshimdi sportqa arnaǵanymda, osy qalpymda armandap otyrmas edim. Áıtpese, dopıng synamamen ustalǵan úsh birdeı sportshymyzdan ozyp keter edim. Kez-kelgen qara kúsh ıesin jaqsylap tárbıelese, joǵary nátıjeni kórsetedi, – degen Shárıpa apa qolyndaǵy 32 keli kir tasyn urshyqsha ıirdi.
informburo.kz
