Byltyr jáne bıyl «úlken terror» dep ataǵan qandy saıası qýǵyn-súrginderge 80 jyl tolady. Sonymen qatar, Alash úkimetiniń qurýyna, Alash memleketiniń týynyń kóterýine de, Qazan tóńkerisi men keńes úkimetiniń ornalastyrýyna da bir ǵasyr toldy. Stalındik qyzyl terror Alash zııalylaryn da, keńes úkimetti ornalastyrǵandardy da aıaǵan joq.
Eki-úsh jyldyń ishinde qazaqtan shyqqan bilgender qyzyl qyrǵynǵa ushyrdy,
kóbisi atyldy, atylmaǵandary abaqtyda, lagerde temir tordyń ar jaǵynda
azap tartyp dúnıeden ótti.
«37-shi jyl» degen sóz saıası qýǵyn-súrginderdi bildiretin qanatty sózine
aınalyp ketti. Shynymen, Shákárimdeı, Júsipbek Aımaýytovtaı Alash azamattary odan jeti buryn atylsa daǵy, Jaqyp Aqpaev abaqty men aıdaýdardan keship aýrý halde qaıtyp dúnıeden ozsa, Alash kósemi aqyn Mirjaqyp Dýlatov 1935 jyly lagerde qaıtys bolsa, zııaly qaýymnyń kóbisi 1937 jylynda qamaldy. Keıbireýleri saıası qýǵyn-súrginniń birinshi tolqyny kezinde ultshyl, Alashshyl retinde sottalyp, lagerlerden bostandyqqa shyǵyp, aıdaýdan qaıtyp kelip, endi qaıtadan qamaýǵa alyndy. Sonymen qatar revolıýııaǵa úlesin qosqan, respýblıkanyń basshylyǵynda júrip kommýnıstik ıdeıasyna birinshi kúnnen berik bolǵan adamdar da «halyq jaýlaryna» aınaldy. Qysqasy, «baıshyl», «ultshyl», «pantúrikshil», «Alashshyl», «trokıst», «býharınshyl», «tynshy (shpıon)», «fashıst», «halyq jaýy», «Otan satqyny» degen sııaqty naqaqtan jala aıyp taǵylyp qazaqtyń talaı oqyǵandary, ulttyń múddesin kózdegenderi, tileýin tilegenderi qurban boldy.
1938 jylynyń aqpan aıynyń 25-i men 26-i asa qaıǵyly kúnder edi.
Bir kúnde halqymyz Sáken Seıfýllın men Ilııas Jansúgirovteı aqyndarynan, Qudaıberegen Jubanovtaı tiltanýshydan, Sanjar Asfendııarovtaı dárigerinen, Temirbek Júrgenev, Seıitqalı Meńdeshevteı memlekettik qaıratkerlerinen aıryldy. Jalpy Almatyda 80 jyl buryn bir kúnde 39 zııaly atyldy.
Budan jarty jyl buryn Máskeýde Alashtyń Álıhany men Nyǵmet Nurmaqov atyldy. Jarty jyl keıin Jahansha Dosmuhametov ta qurban boldy. 1937 jylǵy jeltoqsan aıy Muhamethan Seıitqulov, Eldes Omarov, Asylbek Seıitovtyń atylýymen bastaldy. Sáken, Ilııas, Beıimbet úsh báıterek bolsa, solardyń ekeýi surapyl aqpannyń aıaǵynda bir kúnde atylsa, úshinshisi keıin olardyń taǵdyryn qaıtalady. Ahmet Baıtursynov, Maǵjan Jumabaev, Halel Dosmuhamedov, Muhametjan Tynyshpaev, Oraz Jandosov, Oraz Isaev, Uzaqbaı Qulymbetov, Turar Rysqulov...sum ajal, qandy qýǵyn-súrgin eshkimdi aıamady.
Biraq arystardyń attary, aqyndardyń shyǵarmalary, ǵalymdardyń eńbekteri tarıhtan óshirilmedi. Bozdaqtardyń esimderi el esinde.
Jaqynda «Tar zaman» fılmin ekrandarǵa shyǵýyn – urpaqtardyń qurban
bolǵan zııaly ata-babalarymyzǵa alǵys, taǵzym retinde túsinýge bolady.
Asqar Daıyrbek
