Myrzan Kenjebaıǵa jaýap
Myrzan! Myń jerden arpalysqanyńmen, Amanhandy mı batpaqtan alyp shyǵa almaısyń. Munyń bos áýreshilik. Oǵan ara túsken bolyp, meni aǵash atqa mingizgiń kelgeni – dalbasalyq. Ony qyzdyń balasyndaı mápelep baqsań da, alpystan asqan shaǵynda qazaqtyń qara tiliniń qazanyn qaınata almaıdy.
Osy kúl tasyǵany – tasyǵan. Meniń maqalamnyń shymbaıyna batqany sonsha – ol artymen súńgip, sasqan úırektiń kebin kıdi. Atyna aıtylǵan ay da bolsa ádil syndy qasqaıyp turyp qabyldaýǵa, kelispese – qaıqaıyp turyp jaýap berýge jaramady. Áldeqashan jaryq kórgen jınaǵyna Esenǵalıdyń jazǵan alǵysózin qaıta jarııalap, aqyndyǵyn dáleldep álekke túskeni qyzyq boldy.
Ras, Raýshanov – úlken aqyn. Dosynyń ózine unaǵan óleńderine pikir jazsa, jazǵan shyǵar. Dardaı aqyn atanyp júrgen adamnan mysalǵa alar birer óleń tabylmasa, nesine 40 jyl boıy qolyna qalam ustap kelgen?.. Ne túlen túrtkenin bilmeımin, osy tusta jaqsy kóretin Amangeldi inimniń meniń soqyrǵa taıaq ustatyp, taıǵa tańba basqandaı syn-pikirlerime kózin juma qarap, tazalyq týraly «ýaǵyz» aıtqanyna tańǵaldym. «Ákeń jaqsy kisi edi…» dep bastalatyn ejelgi aýyr sózdi betine basýyma bolatyn edi. Aýzym barmady. Balanyń kóńilin qımadym, Keńshiliktiń arýaǵyn syıladym. Meıli. Bilgeni sol shyǵar…
Ádette ishi pasyq adamnyń qolqasy sasyq keledi. Múńkigen ıisti aldymen óz tanaýy sezedi. Sonysyn jasyrý úshin «Men tazamyn!» dep aınalasyna jar salady. Shyn taza kisi úndemeıdi. Tazalyǵy onsyz da aıqyn. Sondyqtan tazalyq jóninde kóp aıtyp, kópire sóılegenderden saqtaný kerek.
Meniń maqalam shyqqan kúni Amanhannyń jyrtysyn jyrtýshylar áleýmettik jelilerde bóriniń artyndaı shýlap qoıa berdi. Aryma tıip, aıtpaǵan sózderi qalmady. «Muhtar Shahanovtyń esimi tizimde nege joq?» dep qıǵylyq saldy. Muhtar Shahanovqa meni jekkórinishti etkisi kelip jantalasyp baqty. Muhıttyń arǵy jaǵynda jatqan Muhtar Maǵaýınniń atyna da aýyr sózder aıtyp, ózderiniń bet-perdesin ashyp, kisilik keıipteriniń sıqyn anyq kórsetti. Bir maqalada ádebıetke qatysty búkil qasqa men jaısańdardy atap shyǵý múmkin emes ekendigi oılarynda joq. Sen de sol kóp shýyldaqtyń maǵan jasaǵan qysastyǵyn qaıtalap, meni jarǵa jyǵyp, arandatqyń keledi.
Sútten aq, sýdan tunyq azamat bolsań, tek Jumekendi ǵana emes, Ahmet Baıtursynulyn, Baýyrjan Momyshulyn, Ilııas Esenberlındi, Jubandy, Syrbaıdy, Ǵafýdy, Saıyndy, Qalıhandy, Farızany, Oralhandy, Aqseleýdi, Rymǵalıdy, Saǵıdy, taǵy basqalardy nege aýzyńa almaısyń? Demek, jan saraıyń bylyq, bir barmaǵyń búgýli. Munymen qoımaı, Memlekettik syılyqqa usynylǵanda Jumekenge qarsy shyqqan dep kópe-kórineý jala jabasyń. Sen bir kebisti bir kebiske suǵyp, jurtty shatastyrma! Shatassań, óziń shatas. Esińnen jańylsań, esińe túsireıin.
Men sol joly «Ólgennen keıin bizdiń de kezegimiz keler» degen maqala jazǵanmyn. Onda Jumeken marqumǵa qarsy aıtylǵan jarty aýyz sóz joq. Maqalada óliler men tirilerdi jarystyrmaý jóninde óte prınıpti másele kóterilgen bolatyn. Meniń oryndy pikirimdi Qalıhan Ysqaqov, Orazbek Sársenbaev, Aıan Nysanalın sekildi qabyrǵaly qalamgerler qostaǵanyn sen oıyńa túsirgiń de kelmeıdi. Bar qolyńnan keletini – bireý oza shapsa shaýjaıynan alý, aıaǵynan shalý. Qashan kórsem de, ishińdegi qyzǵanyshtyń qyzyl ıti yryldap úredi de turady. Ol da jalyqpaıdy, sen de jalyqpaısyń. Tirligińniń túri – osy.
2010 jyly 10 maýsym kúni «Jas Alash» gazetinde Memlekettik syılyqqa baılanysty shyqqan maqalamda «…Oý aǵaıyn, qaı zamanda halqymyz óli men tirini básekege salyp jarystyrýshy edi? Biz arýaq syılaǵan elmiz. Qazaq «arýaq attaǵan ońbaıdy» dep jatady. Arýaqpen jarysyp, óliniń aldyna túsken jan buryn-sońdy bolǵan emes», – deı kelip, arýaqtarynan aınalaıyn, Jumeken men Shámshi aǵamyzdyń qaı-qaısysy da qandaı da bir mártebeli syılyqqa laıyqty tulǵalar. Olarǵa eńseli eskertkish qoısa da, qaharmandyq ataq berse de artyq emes.
Attary atalyp qalǵan eken, Memlekettik syılyq berilsin! Eki qolymdy kóterip qoldaımyn!» degenimdi qaıda qoıasyń? Al sen bolsań meni jerden alyp, jerge salyp, «Jumeken Nájimedenovke Memlekettik syılyq laýreaty berilýine baılanysty zar-maqala jazǵany adam aıtqysyz uıat boldy» dep jorta kúńirenip, qara aspandy tóndiresiń. «Qobyzym ne deıdi, jynym ne deıdi?» depti baıaǵyda bir baqsy. Sol aıtqandaı, men ne dep otyrmyn, sen ne dep otyrsyń? Uıattyń ákesi – ar, sheshesi – ıman ekenin múlde bilmeıdi ekensiń. Bilseń, mundaı ǵaıbat sózge barmas ediń.
Bireýdiń túzý sózin burmalap, adal oıyn bylǵap, jalǵan aıtyp, jala jabýǵa kelgende aldyńa jan salmaısyń. Betiń búlk etpeıdi. Sóıtip otyryp uıatty qalaı aýzyńa alasyń?..
Al seniń Memlekettik syılyq alǵandarǵa jaǵalaı kúl shashyp, poezııa, poema týraly aıtqan pátýasyz paıymdaryńa kúlkim keledi. Ári-beriden soń Memlekettik syılyqqa tórelik etip, sarapqa salatyndaı sen kim ediń?
Memlekettik syılyqty kimniń alǵysy kelmeıdi. «Arsadaǵy ettiń sasyǵyn-aı!» depti bir mysyq jete almaı. Sen Memlekettik syılyq jóninde aýzyńa ne kelse sony aıtqan saıyn sol mysyq kóz aldyma elesteı beredi.
Meniń maqalamda kóterilgen ózekti másele saǵan shybyn shaqqan qurly áser etpepti. Óz sózińmen aıtqanda, «ordaly oı, bıik parasattyń ıesi» bolsań, Amanhandy qorǵap qunyperen bolǵansha, týǵan til úshin shyryldaǵanyń jón edi… Ózgesin aıtpaǵanda, sábıdiń eńbegi men mańdaıyn, shı men syryqty, jeken men bókendi, kóktem men jazdy, jar men jartasty aıyra almaı otyrǵandyǵyn nemen túsindiresiń? Dúmiń shydasa, Amanhan durys aıtyp otyr dep dáleldep kór?! Osyndaıda «Óziń dıýanasyń, kimge pir bolasyń?» degen mátel eriksiz oıǵa oralady.
Qazir til máselesinen úlken qandaı másele bar? Sen bolsań, Jazýshylar odaǵynyń jaǵdaıyn aıtpady dep basty nysanadan eldiń nazaryn basqa jaqqa aýdaryp, qoıan bultaqqa salasyń. Jymyńdy jasyryp, jymysqy oıyńdy júzege asyrǵyń keledi. Jazýshylar odaǵynyń uzyn sonar jyryna da núkte qoıylar. Oǵan qaıǵyrma, Myrzanqaıǵy! Seniń «qaıǵyńnyń» nendeı qaıǵy ekeni endi anyq boldy. Asanqaıǵy sııaqty alty Alashtyń qaıǵysy eken desem, seniń qaıǵyń Amanhannyń qaıǵysy eken ǵoı…
Kóktem jaıynda jazǵan bir óleńińde: «Bir jybyr bar… uǵynba, uǵyn meıliń» deısiń. «Jybyryń» bylaı tursyn, «uǵynba, uǵyn meıliń» degenińdi ózińnen basqa eshkim uǵa qoımas. Sonymen, bul jybyryń – qaı jybyr? Men biletin jybyr – seniń boıyńdaǵy pendeshiliktiń jybyry.
«Jybyryń» janyńa maza bermegendigi sonsha – kótere almaıtyn shoqpardy belińe baılap, meniń «Báıterek» bastatqan poemalaryma soqtyǵasyń. Elbasynyń aty atalǵan jerge taskenedeı jabysa ketesiń. Syńarjaq syn, pátýasyz pikir, dálelsiz tujyrym jasaısyń. Bul bir emes, birneshe jylǵa sozylyp keledi. Memlekettik syılyqqa usynyla qalsam, ne bir báıgege túse qalsam, qylyshyńdy qaırap, soıylyńdy súıretip shyǵa kelesiń.
Tappaıtyn báleń, jappaıtyn jalań joq. Ras, «Báıterek» poemasynyń keıbir tustaryna kelispeıtinder bar. Olardyń keńes retinde aıtqan ádil synyn kezinde ózim de qabyl alǵam. Alaıda Astana, elbasy jóninde nege jazasyń dep meni jazǵyryp, taqyryptyq shek qoıýǵa eshkimniń qaqysy joq. Ol – meniń jeke basymnyń isi, azamattyq pozıııam. Bolashaq, tarıh aldynda árkim ózi jaýap beredi. Patsha da solaı…
Osy joly domalap kep quıysqanǵa óziń qystyryldyń. Maqalańda: «…Memlekettik syılyq ápergen «dúnıesi» de belgili bir adamnyń ata-babasynyń, atap aıtsaq, Naýryzbaıdyń da erligin jyrlaýǵa búıregi buryp turǵanyn kózi ashyq adamǵa ańǵarý da asa qıyn emes», – dep qońyrsytasyń. Eger ár qazaq óz ata-babasyn áspetteıtin bolsa, ne bolǵanymyz? Meniń Memlekettik syılyq alǵan kitabym ısi qazaqqa ortaq uly bahadúr Jalańtós poemasymen ashylady. Sen qusap ala qoıdy bóle qyrqyp, júzge bólip otyrsaq, Jalańtós bir rýdyń ǵana babasy bolyp shyǵa keledi. Estıin degeniń osy ma?
Ras, men Astanaǵa kelgeli táýelsizdikti kóp jyrladym. Bostandyq jolynda qan keshken qazaq batyrlaryn bólip-jarmaı, tutas tolǵadym. Saýsaqpen sanap aıtaıyn: «Bógenbaı batyr», «Tý» (Qabanbaı týraly), «Berdiǵoja batyr», «Jalańtós», «Naýryzbaı batyr», «Aqmola shaıqasy» (Kenesary týraly), «Tólegetaı», «Muqaǵalı – Jeltoqsan», «Shaqantaı batyr», «Kókala úırek», «Báıterek», «Súıinbaı», «Qulmambet», «Jer – jannan qymbat» (Jumabek Táshenov týraly), «Jańǵyrý jyry» t.b. – jıyny 20-nyń ústinde poema jazyppyn. Memlekettik komıssııa osy eńbegimdi eskergen bolar.
Basqany bilmeımin, óz basym Abylaı zamanynan bastap, táýelsizdikke deıingi halqymyzdyń azattyq jolyndaǵy kúresiniń erlik shejiresin jasaǵanyma senimdimin. Mine, men azdy-kópti osynsha sharýa bitirdim, al sen ne bitirdiń?..
Óleń tabıǵaty óte sheten. Onyń lúpildep turǵan názik tamyryn tamyrshydaı dál baspasań adasasyń. Sondyqtan, qaıtalap aıtamyn, sóz tanıtyn kóz kerek, óleń tanıtyn óre kerek. Bul eki qasıettiń sende biri de joq. Óıtkeni tanı da almaısyń, taldaı da almaısyń. Ádildikke júginýdi, kórkem shyǵarmanyń ózegine úńilýdi bilmeısiń. Tizege salýǵa, belden basýǵa shebersiń. Seniki syn emes – syndyrý. Qarǵanyń balapany ózine appaq. Árkimniń ishten shyqqan shyǵarmasy ózine ystyq. Synaǵysh bolsań, teriden telshik sydyrǵandaı, maıdan qylshyq sýyrǵandaı, qara qyldy qaq jarǵandaı ádil syna, qııanatqa barý, bireýdiń obalyna qalý – baryp turǵan kúná.
Kitaptaryńdy kókteı sholyp shyqqanda súısinip oqyrlyq, kóńilge toqyrlyq bir óleń tappadym desem, qapalanba! Baryń sol bolsa qaıteıin? Oıqy-shoıqy oılaryńdy, qıqy-jıqy tirkesterińdi, aqsaq-toqsaq uıqastaryńdy qoıdaı qosaqtap, qozydaı kógendemeı tura turaıyn. Aldymen ásemdikten tyrdaı, ádepten jurdaı óleńderińnen bastaıyn: «Kúzgi arasan» degen óleńińde: «Qoıtastar dáret syndyryp, tońqaıǵan qara qatyndaı nemese aıyrylǵan ar men uıattan aq qaıyń tyrdaı jalańash» deısiń qymsynbaı. Myna joldardy oqyǵan aýyldaǵy shesheleriń, ápke-jeńgeleriń, qaryndastaryń, qyzdaryń qyzarǵan betin basyp, uıattan óle jazdaǵan shyǵar-aý? Osy óleńde «Shýda bult kileń shala mas» deısiń taǵy da. Nege ekenin bilmeımin, seniń kózińe tabıǵat kórinisteri birde tońqaıǵan qara qatynnyń bóksesi, birde tyr jalańash uıatsyz, arsyz áıel, birde maskúnem bolyp elesteıdi. Mastyq jaıynda kóp aıtasyń. Maskúnemdiktiń syryn jaqsy biletin sııaqtysyń. Týǵan aýylyńa barǵan saıyn, áıteýir, aıyqpaı júresiń.
Bolmaı-aq uly aqyndaı tereń jyryń,
Jarasar saǵan arnaý óleń búgin (?).
«Qulandy bir ózińdi jyrlaý úshin,
Shańdatyp qara joldy kelem búgin (?).
Shańdatyp kele jatyrsyń ba, shańdatpaı kele jatyrsyń ba, Qulandy qaıdan bilsin? Shańdatyp kele jatqanyńdy óziń jáne biz bilemiz. Óıtkeni óleńderińniń basy-kózi shańnan kórinbeıdi.
Biz shyqqaly kóp boldy Qulandydan,
(Masań edi qasymda shofer egde).
«Uly atańnyń beıiti anaý turǵan,
Qane, bala, túneımiz osy jerde», –
Dedi-daǵy sabazyń qulap túsip,
Uıyqtap qaldy zırattyń eteginde, – dep shubyrtasyń. Uly atańnyń basyna túnegeniń jón-aq. Biraq óziń saý bolsań, mas shoferdiń kóligine qalaı qoryqpaı minip júrsiń? Al endi shańdatyp barǵan Qulandydan shańdatyp qaıta qaıtqanyńdy, shoferdiń mas ekenin, sulap túsip, zırattyń eteginde uıyqtap qalǵanyn qarabaıyr sóılemdermen habarlaǵanyń kimge kerek? Órnekti til, kesteli kelisim, oımaqtaı oı qaıda?
Qalatynyn báriniń ólgennen soń,
Tirshilikte oılaı ma, qaraı ma adam?
Myna jym-jyrt tylsymǵa kelgennen soń,
Qalaı jatam, qudaı-aý, qalaı jatam?
Ólgennen soń myna dúnıeniń qalatyny aıtpasań da belgili. Záreń ushqanyna ishek-silem qatty. Qaljyńǵa súıep aıtaıyn, janyń sondaı tátti. Pánı men baqıdyń shekarasynda turyp, tatymdy oı aıtýdyń ornyna «Qalaı jatam, qudaı-aý, qalaı jatam?» dep zar qaǵasyń. Aman júr, júz jasa! Alaıda zırat jumyr basty pendeniń báriniń baratyn máńgilik mekeni ǵoı. Shetinegen sábı týraly bir óleńimde: «Shoshynba qarańǵydan, qulynshaǵym, ol jaqqa mekendeýge babań ketken», – degenim bar edi. Babalardyń qasyna baryp kezegimiz kelgende bárimiz de jatamyz. Shoshynba, sen de jatasyń. Qaıda barasyń?
Óziń oıǵa jutań bolǵan soń, ózgeden jymqyrýdy da umytpaısyń.
Arman joq óz aýylymda uıyqtap jatyp,
Ne qaraqurt, ne jylan shaǵyp ólsem, – dep, Járken Bódeshke aıaqastynan jıen bop shyǵa kelesiń. Bul qarǵa tamyrly qazaqty qoısańshy?
«Týǵan jerdiń bulaǵy,
Tolqynyńmen at meni,
Týǵan jerdiń jylany,
Shyryldatyp shaq meni!»
– Óleń osylaı bolýy kerek. Járkenniń týǵan jerge degen súıispenshiligi ár jolda jalyn atyp atoılap tur. Sen bolsań, «jymqyrǵanyńnyń» ózin jóndep iske jarata almapsyń. Járken qusap jylanmen betpe-bet kelýge de júregiń daýalamaıdy. Ózińshe qýlyq jasap, uıyqtap jatyp op-ońaı óle qalǵyń keledi.
Alys joldy alty aılyq,
Artqa tastap jasaǵyń (?).
Jaǵaǵa kep jantaıyp,
Uıyqtap ketken mas alyp.
Seniń «talantyńda» shek joq. Endi jartasty maskúnemge aınaldyryp jiberipsiń. Álińe qaramaısyń, attaǵan saıyn uıqastan súrinesiń. Sóıte turyp, jurtqa jón aıtyp kúbinesiń. «Jasaǵyń» men «mas alybyń» uıqastan uıatty. Mundaı mysaldar jeterlik.
Úndemeseń, bireýi ynjyq deıdi,
Qarsy kelseń: «Dóreki, ur-jyq»(?) deıdi.
«Ur-jyq» degen sóz tirkesi joq. Urda-jyq bar. Muny sózdiń basyn jaryp, kózin shyǵarý deıdi.
Kelýine kóktemniń bir aı qaldy,
Kári qaqpas qys endi tura almaıdy.
Órekpigen júrekpen qarsy ap turmyn,
Qyr jaǵalap júgirgen qumaı tańdy (?).
Shyńǵys Aıtmatovtyń «Teńiz jaǵalaı júgirgen tarǵyl tóbetine» eliktegen túriń bolý kerek, tańdy qumaı tazyǵa aınaldyryp, qyr jaǵalatyp qoıypsyń. Birinshiden, qazaq «qyr jaǵalap» demeıdi. Ózen jaǵalap, jar jaǵalap deıdi. Qyrdy kezedi, qyrǵa shyǵady, qyrdy asady. Ekinshiden, tań júgirmeıdi. Tań atady, tań araılaıdy, tań bilinedi, tań raýandaıdy, tań keledi, tań qulanıektenedi, tań bozarady. Amanhan Aıdy mysyqqa teńep masqara qylyp edi, sen tańdy ıtke teńep, ıtin shyǵarypsyń. Ekeýiń bir qap, bir saptan shyqqandaısyń. Amanhandy shyr-pyr bolyp qorǵap otyrǵanyńdy endi túsindim. Amanhan úshin kúıingeniń sonsha – «…Kemshilik ataýlyny qarjy polıııasynyń jemqordyń jegen aqshasyn jipke tizgendeı túgendep-aq shyǵypty» dep kinálaısyń. Bul qaı sasqanyń? Onyń óleńderindegi kemshilik ataýlyny moıyndaı otyryp, jaýyrdy jaba toqyǵyń keledi. Olaı bolmaıdy, kóke! Dálelsiz aıtqan sóz dalaǵa atqan oqpen birdeı.
Sondyqtan seniń de kúldikómesh, dúmbilez dúnıelerińdi jańǵaqtaı shaǵyp kóreıin:
Bul kim desem elge arnaǵan mol kúıdi (?),
Rústemniń uly dep el sergıdi (?).
Ataq aldy «Qurmetti qurylysshy» bop,
Tóraǵasy «Atameken holdıngi».
Osyny da óleń dep otyrǵan saǵan ne daýa? Óleń arnap otyrǵan aǵań ózi qurylysshy bolsa, elge qalaı «mol kúı» syılaıdy? Sen kúıshi emes, qurylysshy jóninde jazyp otyrsyń ǵoı. Aıtaıyn degeniń qurylysshy aǵam elge jaǵdaı jasady bolýy kerek. Biraq sol oıdy dál jetkize almaı dińkeń quryp otyr. «Rústemniń uly dep el sergıdi» deısiń. Sergıtindeı el syrqat pa edi? Sergý sózi kóńili pás, eńsesi túsken nemese naýqastan saqaıyp kele jatqan adamǵa qatysty aıtylady. Qazaqtyń qarapaıym sóziniń arajigin, mán-maǵynasyn ajyrata almaısyń. Oǵan myna «tehnıka tilimen» jazylǵan jyrlaryń kýá:
It ómir ómir emes – avtobaza,
Biz sirá – ishindegi «KrAZ», «MAZ-y».
Qıraımyz bir kúni áli tasqa soǵyp,
Osylaı júremiz de biraz ǵana.
Abaı sózimen aıtqanda, «qıynnan qıystyrǵan» shatty-butty óleńsymaqtaryńnyń surqynan adam shoshıdy. Amanhannan ozǵan jeriń – osy! Alda-jalda haltýraǵa respýblıkalyq báıge jarııalasa, eń aldymen qasqaıyp seniń keletiniń sózsiz…
Saǵan jazǵan jaýabymdy aıaqtaı kele, «Búginde «Mısyz» degen ataǵym bar» degen jolyńa kezikkende shalqamnan túse jazdadym. Jerge bir túkirdim. Sózimdi qor qyp, osynsha ýaqytymdy kimge shyǵyndap otyrmyn dep pushaıman boldym. Mundaı «mártebeli ataǵyń» bar ekenin bilgende sende nem bar? Degenmen ózińe-óziń dıagnozdy dál qoıypsyń…
«Jetektegen tazy túlki almaıdy». Kórkem sóz óneriniń bıigine aryndap shyǵa almaǵandardyń óz obaly ózine. Ádebıet – ardyń isi. Oǵan advokattyq júrmeıdi…
Esterińizge sala ketsek, bul aıtys «Jas Alash» gazetinde jarııalanǵan «Sóz tanıtyn kóz kerek» maqalasynan bastalǵan bolatyn.
Nesipbek AITULY,
Memlekettik syılyqtyń laýreaty
