Beıbit Qoıshybaev. Shyrmaýyq

3007
Adyrna.kz Telegram

(Alash qozǵalysynyń bastaýynan)

Kúlli ımperııa býyrqanyp jatqan. Biraq jer-jerdegi, ásirese ımperııa astanasyndaǵy ereýilder jumysshylardy dúrliktirýshiler kútkendeı nátıje bermedi. Saıası timiskileý salasynyń baıyrǵy qyzmetshisi eglov muny jaqsy biledi. Sol shaqta alysta, Ombyda bolǵanymen oǵan Sankt-Peterbýrg jumysshylary ótinishterin patshaǵa tikeleı bildirmekke bir dinı qyzmetshiniń aqylymen jáne sonyń bastaýymen nıettengeni de belgili-tin. Ol polıııamen baılanysty bolǵan tárizdi, biraq sol jolǵy qaıǵyly saldarǵa ushyratqan áreketi qadaǵalaýdan tys qalǵan  kórinedi. Nátıjesinde jumyskerlerdiń qalyń toby sherýge shyqty, olardyń muqtajdyqtaryn tizgen ujymdyq petıııa taq ıesine beıbit jaǵdaıda tapsyrylmady. Sherýdi úkimet áskerleri Qysqy saraı aldynda atqylap, qyrǵynǵa ushyratyp tarqatty. Bul – qaraly ataǵy jer-jahanǵa jaıylǵan oqıǵa boldy.

Ekinshi Nıkolaı patsha

Qandy jeksenbi. 1905 jylǵy 9 qańtarda*  Sankt-Peterbýrgte jumysshylardyń II Nıkolaı patshaǵa petıııa tapsyrýdy kózdegen beıbit sherýi ot-qarý qoldanyp qýylǵandyqtan, osylaı ataldy. Ne kerek, Qandy jeksenbi eń maýbas degenniń óziniń uıqysyn shaıdaı ashty. Buǵan qupııa polıııa sarbazy eglov senimdi.

* 9 qańtar – sol zamanǵy Iýlıı kúntizbesi boıynsha, al qazirgi qoldanystaǵy Grıgorıı kúntizbesimen bul kún 22 qańtarǵa saı keledi.

Iá, osy oqıǵadan Birinshi orys revolıýııasy bastaý aldy. Ashynǵan jurt jer-jerde túrli qarsylyq sharalaryna shyqty. Tolqý tipti Dala ólkesin de qamtydy. Árıne, birinshi kezekte jumysshylar shoǵyrlanyp turyp jatqan qalalardy... Esine Omby temirjol jumysshylarynyń jınalystary tústi. (Meımanhadan shyǵyp, Peterbýrgtiń dymqyl sýyq aýasyn eleń qylmaı, Fontanka jaǵalaýymen  polıııa departamentine kele jatqan). Olar Qysqy saraı alańyndaǵy qandy oqıǵa jaıyndaǵy habar jetisimen dúrlikken edi. Sibirdiń bas qalasy Omby óz aldyna, basqa qalalarda da bılik tarapyna narazylyq sóz aıtqan jıyndar boı kórsetip jatty. Qupııa polıııaǵa jumys kóbeıgen. eglov sol bir kezeńde óńirdegi jasyryn agentter men astyrtyn málimet berip turýshylar qataryn kóbeıtýge atsalysqan. Kúdikti sózder men is-áreketterdi der kezinde bilip otyrýdy qamtamasyz etetin júıe toryn muqııat toqyp alý arqyly qandaı da bir kramolanyń aldyn alýǵa bolady. Bıylǵy revolıýııalyq qozǵalys shartaraptaǵy barsha jurtshylyqty mazasyzdandyryp turǵan shaqta saıası timiski jumystary bir sátke de tolastamaýǵa tıis. Osy tarapta oǵan departamentte de talaı paıdaly paıym aıtyldy...

Svıaennık Gapon

Qandy jeksenbi kúni ımperator Sankt-Peterbýrgte emes, arskoe Selodaǵy saraıynda bolǵan. Oqıǵa qarsańynda, 8 (21) qańtarda kúndeligine túsirgen jazbasynda: «Keshegi kúnnen beri Peterbýrgte barlyq zaýyttar men fabrıkalar ereýildedi. Garnızondy kúsheıtý úshin qala syrtynan ásker shaqyryldy. Osy ýaqytqa deıin jumysshylar ózderin tynysh ustaǵan edi. olardyń sany 120.000 adam. Jumysshy odaǵynyń basynda áldeqandaı svıaennık – soıalıst Gapon turǵan kórinedi. Keshkisin Mırskıı kelip, qoldanylǵan sharalar jóninde baıandama jasap ketti», – degen joldar bar. Erteńine, 9 (22) qańtarda, Ishki ister mınıstri Petr Svıatopolk-Mırskııdiń «saqtyq sharalarynyń» qorqynyshty nátıjesin estigende, II Nıkolaı kúndeligine: «Aýyr kún! Peterbýrgte jumysshylardyń Qysqy saraıǵa jetpek bolǵan tileginiń saldarynan eleýli tártipsizdikter oryn aldy. Áskerler qalanyń ár jerinde oq atýǵa tıis boldy, óltirilgender men jaralanǵandar kóp boldy. Qudaıym-aı, qandaı janǵa batatyn aýyr jáıt bul!» – dep jazyp qoıypty... Patshanyń ońashada otyryp jazǵan osy bir syr ashýy keıbir oılarǵa jeteleıdi. Ol jumysshylar petıııasyn muqııat oqydy, árıne. Qoıǵan talaptarynyń da jany bar ekenin zerdeledi, sóz joq. Biraq ımperator samoderjavıelik bıliktiń bir pushpaǵyn ókildik jınalysqa aýystyrýǵa eshqashan jol bermek emes.  Álgi Georgıı Gapon degen svıaennık ózin tym kósem sezinip ketken eken. Jumysshylardan odaq qurǵan. Sol odaq arqyly qaladaǵy barlyq zaýyttardyń jumysshylaryn patshaǵa muń-muqtajdaryn aıtqan jazbasha tilekterin tikeleı aparyp berý úshin sap quryp alańǵa barýǵa kóndirgen. Olarǵa tipti petıııany da ózi jazyp beripti. Patsha aıtsa boldy – sheshiledi dep úmittendirgen.  Tilek-hattarynda ekonomıkalyq qajettilikterdi tizbeleýden asyp, saıasat turǵysyndaǵy talaptardy da qosyp jibergenin qarasaıshy! Imperatordyń qytyǵyna tıetin talaptar kileń. Quryltaıshy jınalys shaqyrylsa deıdi, oǵan barshaǵa birdeı, qupııa jáne teń dárejede daýys berý jolymen ókilder saılansa deıdi. Ókilder kapıtalıst pen jumysshy da, chınovnık pen svıaennık te, doktor men muǵalim de bolsa, ıaǵnı barlyq taptan, barlyq soslovıeden bolsa deıdi. Halyq ókildigi kerek deıdi, halyq ózin basqarýǵa ózi kómektesýge tıis deıdi. Eldi tek qana chınovnıkterdiń basqarýy qısynsyz ekenin ómir kórsetip otyr deıdi. Rossııa tym alyp, jeri ulan-ǵaıyr, halqy kóp, tıisinshe onyń muqtajdyqtary da san túrli, kóp mazmundy, kóp salaly deıdi. Halyqtyń shynaıy muń-muqtajyn tek halyqtyń ózi ǵana biledi deıdi. Sondyqtan da Jaratqan Jalǵyz mańdaıyna maı jaqqan Uly Mártebelini onyń kómeginen eshbir bastartpaýǵa úndeıdi. Osy petıııany oqysymen, bir sát te aıaldamastan, orys jeriniń shartarabynan ókilder shaqyrýǵa pármen ber deıdi. Áne qandaı talaptar tujyrymdaǵan olar. Bular, sóz joq, patshaǵa unamady. Alaıda údeı túsken revolıýııalyq oqıǵalar jumysshylardyń petıııasynda qoıylǵan máselelerdiń ózektiligin dáleldeı túsken. Sondyqtan patsha erkinen tys sheginiske bardy, munysyn kúndeligindegi myna joldar rastaıdy: «18-shi aqpan. Juma. Mende Mınıstrler keńesiniń májilisi ótti. Memlekettik Keńeske engiziletin zań jobalaryn qaraýǵa qatystyrylý úshin jergilikti ókilderdi shaqyrý ádisin jasaýǵa baılanysty Býlygınniń atyna jazylǵan reskrıptke qol qoıdym. Qudaı ońdap, osy mańyzdy shara Rossııaǵa paıda men tabys ákelsin ylaıym».  Osy kúni ol budan basqa taǵy bir mańyzdy qujatqa qol qoıǵan. Senatqa Pármen bergen. Onda Mınıstrler keńesine «memlekettik jaqsy jaılastyrýshylyqqa qatysy bar máseleler boıynsha» jeke adamdar men mekemelerden túsetin usynystardy qarastyrýmen shuǵyldaný tapsyrylǵan bolatyn. Dál osy kúni atalǵan eki qujattan bólek, «Syrtqy dushpandy jeńýde, ishki basybuzyqtyqty joıýda jáne bulǵaqqa qarsy áreket jasaýda samoderjavıelik  bılikke járdem bersin dep ókimet pen halyqty shaqyrý týraly» Manıfest jarııalandy. Eldegi tártipti kúsheıtýge baǵyttalǵan bul qujatqa patsha zor mán bergen bolý kerek, óıtkeni kúndeligine 17-shi aqpanda: «Jaratqan, erteń meniń manıfesimniń jarııalanýyna batańdy ber», – dep jazyp qoıypty. Alaıda jer-jerdegi, ásirese saıası timiski qyzmetiniń agenti Sheglovqa birshama tanys kırgız ólkesindegi jurtshylyq sanasyna bul emes, alǵashqy eki qujat qatty áser etken-tin. Manıfeste aıtylǵan qaǵıdalar men tártip saqtaý sharttaryna qulaq aspaı,  jınalystaryn ótkize bergen. Sóıtip, úkimetke muqtajdyqtaryn jetkizýdi kózdegen petıııa naýqany qyrda tez óristedi.

Peterbýrgte bolǵan ýaqytynyń bárinde qupııa agent Vasılıı eglov ózi qyzmet atqaryp júrgen aımaqqa baılanysty munda jınaqtalǵan málimettermen tolyq tanysýǵa tyrysty. Áriptesterimen, jaqyn dos-jarandarymen syrlasty. Dala ólkesinen ımperııa astanasyndaǵy bıik quzyrlarǵa joldanǵan túrli shaǵymdardy kórdi, Ishki ister mınıstrliginiń polıııa   departamentindegi, onyń Erekshe bólimindegi saıası timiski isimen shuǵyldanýshylardyń aqyl-keńesterin tyńdady. Baqylaýdaǵy dalalyq tulǵalardyń osynda jınaqtalǵan isterin qarady. Jáne jyl basynan beri toqtalmaǵan dúrbeleńder ishindegi ózi qyzmet atqaryp júrgen ólkege qatysy bar  musylmandardyń keıbir isterine de qanyqty. Revolıýııa óristegen saıyn polıııa departamentiniń saıası timiski júrgizetin qurylymdyq organdary ári kóbeıtilip, ári jetildirile túsken bolatyn. Resmı túrde bul organ Qoǵamdyq qaýipsizdik pen tártipti qorǵaý jónindegi bólimshe dep atalatyn edi. Qysqasha Qorǵaý bólimshesi – Ohrannoe otdelenıe, el aýzyndaǵy ataý boıynsha – ohranka, ıaǵnı jasyryn baqylaý ornatý bólimshesi deıtin. Solardyń sany arttyrylǵan. Onda tikeleı isteıtin agentterden basqa shtatqa kirmeıtin, muqııat suryptalyp, tańdalyp alynǵan, qysqasha  seksot delinetin qupııa qyzmetkerler, kúdikke alynǵandar ústinen tysqy baqylaý júrgizetin agentter, ıaǵnı fılerler sany kúrt ósken. Solardyń kúshimen, ohranka atty bul qurylym ımperııanyń memlekettik basqarý júıesindegi asa mańyzdy oryndardyń birine aınalǵan edi. Eldegi ishki tártipti baqylap turý, saıası saqshylyq pen qupııa izdestirý jumystaryn júrgizý, revolıýııalyq qozǵalyspen kúresý úshin qurylǵan aıryqsha qyzmettiń osyndaı keń torlanǵan júıesi revolıýııa óristegen saıyn qoǵam ishin, tipti ısi musylmandy da túgel shyrmaı bastaǵan. Óıtkeni olar bıyl ımperııadaǵy búlikshil basybuzyqtardyń aıtaqtaýyna erip,  aıryqsha kóterilip ketken edi. Álde arab, álde osman jaǵynan oralǵan, kırgız ólkesindegi medreseden bilim alǵan, dinı qyzmetin de sol jaqta bastaǵan, keıin Túrkııa, Japonııaǵa deıin aralap, orys múddesimen jaraspaıtyn qyzmet istep qaıtqan Ǵabdiráshıd Ibragımov deıtin musylman belsendisin bıylǵy kóktemde Odessa portynan kóptegen tilektesteri qarsy alǵan. Portqa qalyń top quryp baryp, Ibragımovty polıııa baqylaýynan kózbe-kóz qashyryp áketipti desedi. Keıin belgili bolǵanyndaı, ol jáne onyń jaqtastary orystyń sol kezde Manchjýrııadaǵy soǵys maıdanyna sanıtarlyq sala boıynsha ókildik etip baryp qaıtqan Mıhaıl Stahovıch sekildi belgili saıası qaıratkerimen jáne sonyń úzeńgilesteriniń zemstvo odaǵy sııaqty uıymdarymen tyǵyz baılanys ornatqan eken. Musylmandar ishindegi bóten oılylardyń ózara jasyryn bas qosýlary onyń qatysýymen ár jerde kúni búginge deıin turaqty túrde ótip júrgen kórinedi.

Baqytjan Qarataev jáne grýzın knıazi otbastarymen. Kýtaısı. HIH ǵasyrdyń aıaq kezi

Sondaı kezdesýlerde qandaı áńgime qozǵalyp júrgenin saıası izdestirý agentteri táp-táýir-aq bilip alǵan bolatyn. Olardyń esil-derti ımperııadaǵy kúlli musylman qaýymynan ókilder shaqyrtyp, saıası jıyn ótkizý bolyp shyqqan edi. eglovtyń Peterbýrgtegi dostary, departament pen ohrankada isteıtin ózimen tanys-bilis qyzmetkerler odan syr búkken joq. Dala ólkesinen kelgen áriptesteri bile bersin, bárine málim, buǵan uly mártebeli patsha aǵzamnyń ózi de septesti. Ókildik mekeme qurý jobasyn jasaý jáne el-jurttyń talap-tilegin qaraý jaıyndaǵy áıgili reskrıpti men haty she, solar arqyly tómendegilerdiń erkinsýine múmkindik jasap, bıliktegilerdi bosańsytyp qoıdy ǵoı. Tek eglov qyzmet atqaryp júrgen kırgız ólkesinen qanshama petıııa jazylyp, san myńdaǵan qol qoıyldy da, túrli jolmen úkimet keńsesine jóneltildi. Ári keıbir ózge tektiler petıııa joldaýmen tynǵan joq, talap-tilegin uly mártebeliniń tikeleı ózine aıtýdyń da ebin keltirdi. Bul rette olardyń joly bola ketýiniń sebebi bar. Sebebi – asa joǵary mártebeli qabyldaýdan úmittenip kelgen týzemdik delegaııanyń jetekshisi sultan Qarataev ımperatordyń senimdi adamdarynyń birimen týysqan edi. Sol járdemdesti. eglovtyń tańyrqaǵanyn kórgen qupııa polıııanyń qart qyzmetkeri Qarataevqa kómektesken ımperatordyń senimdi adamynyń atyn mánerlep turyp atady:

– Sýltan Hadjı Gýbaıdýlla Djanger-ogly knıaz Chıngıshan! Sizge bul esim tanys emes pe?

eglov qasyn kerdi. Shynynda da beıtanys...

General Ǵubaıdolla Shyńǵyshan

Qart qyzmetker murtynyń shalǵysyn shıyra sıpap qoıyp, Sultan Qajy Ǵubaıdolla Jáńgiruly knıaz Shyńǵyshan jaıyn súısine áńgimeledi.

O, kezinde ımperatordyń svıtasynda qyzmet etken general Sultan Shyńǵyshan orys-túrik soǵysy kezinde aıryqsha kózge túsip, orys qarýynyń maqtanyshy boldy ǵoı!  Ol armııadaǵy telegraftardy, keıin ımperııadaǵy telegraf baılanysyn basqardy. Al jalpy, jetkinshek kezinde bolashaq general Onyń Imperatorlyq Ulylyǵynyń Paj korpýsynda oqyǵan. Bilesiz be, eglov myrza, Paj korpýsy – ımperııanyń dvorıan balalaryna arnalǵan eń bedeldi de abyroıly áskerı oqý oryny ǵoı,  Gýbaıdýlla Djangerovıch Býkeıhanov bala kúninen sonda tárbıelengen. Esińizde bolsyn, kırgız túgil, bútkil azıat buratanalar ishinen Bókeıhanov pen onyń týǵan baýyrlarynan basqa eshkim paj korpýsyna oqýǵa alynǵan emes.

Nege Bókeıhanov deısiz be? Onyń atasy Bókeı degen kırgız hany bolǵan. Ákesi Jáńgir de han bolypty. Sondyqtan da ol dvorıan balasynyń mártebesimen Paj korpýsynyń esigin Ǵubaıdolla Jáńgirhanuly Bókeıhanov bolyp ashqan. Keıin, uly mártebeliniń svıtasynda qyzmet etip júrgeninde me eken, bálkim odan burynyraqta da bolar, ata teginiń shejiresi álemdi titiretken jaýlap alýshy qahan, ıaǵnı handardyń hany  Shyńǵystan bastalatyndyqtan, famılııasyn uly mártebeli asa joǵary ámirshimizdiń óz ruqsatymen ózgertip alypty. Sodan biz ony orys armııasynyń generaly knıaz Sultan Shyńǵyshan retinde tanımyz.

Aıtpaqshy, eglov myrza, sóz reti kelgende aıta keteıin, eger dáýletti saraılarda ótetin baldarǵa  bara qalsańyz – knıaz Chıngıshandy zaıyby, áıgili Ýshakovtardan shyqqan potomstvennaıa dvorıanka*, ataqty opera ánshisi Feodosııa Nıkolaevna Velınskaıamen** birge kóre alasyz. Osyny aıtqanda qart qyzmetshiniń daýsy tolqyp, kózi jasaýrap ketti.

* Tuqym qýalaǵan dvorıandar urpaǵy.

** Sultan Ǵubaıdolla Jáńgiruly Shyńǵyshan 1909 jyly qaıtys bolǵannan keıin Feodosııa Velınskaıa ımperatordyń atyna kúıeýiniń famılııasyn alýǵa ruqsat suraǵan ótinish beredi, sóıtip, Senattyń sheshimimen, famılııasy eriniń soıyna Shyńǵyshan dep ózgertiledi. Zertteýshiler sultannyń jesiri Feodosııa Shyńǵyshannyń ózinde saqtalyp kelgen birqatar Bókeı ordasyna tán etnografııalyq buıymdardy 1919 jyly mýzeıge tapsyrǵanyn anyqtaǵan.

– O, Feodosııa Nıkola-avna! – dep basyn shalqaıtty da, tátti estelikke berildi.

Ol bul ánshini Marııa teatrynda qoıylǵan operalarda, áldeneshe kameralyq konertterde talaı tyńdaǵan eken. Sóz joq, general Sultan Shyńǵyshan da ımperator teatrlarynyń osy tamasha aktrısasyna ótken ǵasyrdyń 80–90-shy jyldary sonda ǵashyq boldy! Kózdiń jaýyn alatyn symbatty Feodosııa Velınskaıa Rımskıı-Korsakovtyń  «Snegýrochkasynda» Snegýrochka bop shyrqaǵanda generaldyń tula boıy balqyp ketpedi dep eshkim aıta almas! «Mamyr túninde» Pannochka-Rýsalka, «Kavkaz tutqynynda» Fatıma rólderin kelistire oryndap, ásem ánderimen júrek qylyn terbeıtin edi ǵoı! O, ol «Knıaz Igorden» Iaroslavnanyń joqtaýyn da jerine jetkize ándetti emes pe! «Tangeızerdegi» Baqtashy ánderin aıtqandaǵy tolqyndaǵan daýsynyń tembrin aıtsaıshy! Ah, qandaı daýys deseńizshi! Tańǵajaıyp Feodosııa jaıynda ezar Kıýıdiń ózi tamsana jazdy emes pe! Bilesiz be, bul tamasha kompozıtor áıgili ádebıet jáne mýzyka synshysy Stasov qurǵan «Qýatty shoǵyr» atty kompozıtorlar qaýymdastyǵyna ataqty Balakırev, Mýsorgskıı, Borodın, Rımskıı-Korsakovpen birge múshe bolǵan. Bilgir maman.

Já, negizgi taqyryptan alystap barady eken, eglov myrza aıyp etpesin. Sonymen, general Ǵubaıdolla Jáńgirhanov Shyńǵyshan kúlli ımperııany revolıýııa dúrliktirip turǵan osy jazda Peterbýrgke arnaıy maqsatpen kelgen týzemdik delegaııanyń jetekshisi sultan Qarataevty qushaq jaıa qarsy aldy, ótinishin eki etpeı, kómektesti. Sebebi olar týysqan bolyp keledi. Sultan Shyńǵyshan, jalpy, únemi Saraı mańynda júrgenmen, qandastaryn eshqashan umytpaǵan. Qyrdan kelgen buratana balalarynyń oqýǵa túsýine udaıy qamqor bolyp júredi, tipti keı isti bolǵan týzemdik tulǵalardyń isi oń sheshilýine aralasqan jaıy da bar. Este ustaıyq, ol Uly Mártebeliniń kırgız isteri boıynsha keńesshisi. Al Qarataevqa kelsek, ekeýi de orys patshalyǵynyń protekııasyn on segizinshi ǵasyrda birinshi bop qabyldaǵan kırgız patshasy Ábilqaıyr hannyń urpaǵy. Qarataev, mine, sonysyn arqa tutyp, Patsha Saraıyna jaqyn júrgen óziniń aǵasyna ótinish aıtsa kerek. Saraımen tyǵyz baılanysy úzilmegen Jáńgirhanov, árıne, kómektesken. esarevıchtiń* týǵan kúnine oraı bodan kırgız halqy atynan quttyqtaý aıta barý jeleýimen kirgizgen. Imperatordyń jazǵy saraıynda sán-saltanatty qabyldaý bolǵan. Sonda aıtylǵan tilekter men ótinishter nátıjesinde ózge tektiler múddesine saı keletin biraz sharaǵa uly mártebelim oń qabaq tanytqan desedi.

*Taq murageri – II Nıkolaıdyń tórt qyzdan keıin kórgen jalǵyz uly 1905 jylǵy shildede bir jasqa tolyp jatqan.

Qarataev munymen tynǵan joq. Araǵa aı salyp, tamyz aıynda musylmandardyń Nıjnıı Novgorodtaǵy jasyryn sezine qatysty. Iaǵnı, qupııa qyzmet kúdikti qaıratker retinde udaıy baqylap júrýge tıis adam ekenin ózi dáleldedi. Bilesiz be, ol Imperatorlyq Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń túlegi ǵoı. ISPÝ-diń zań fakýltetin kishi altyn medalmen bitirgen. Stýdent shaǵynda túrli shodkalarǵa qatysyp júrgendikten, bizdiń nazarymyzǵa baıaǵyda-aq ilikken, biraq asa basbuzarlyǵy baıqalmaǵan bolatyn. Sondyqtan da, úzdik te úlgili túlek ekendiginiń arqasynda, Bılik etýshi senattyń ekinshi departamentine  qyzmetke alynǵan. Seratta eki jyl istegen soń Kýtaısıge jiberilgen. Ábilqaıyr hannyń tuqymy, Ábilqaıyrdyń nemeresi Qarataı hannyń shóberesi bop keletin bul sultan sol jaqqa otbasymen, jaqyndarymen, qyzmetshilerimen úlken aýyl bolyp kóship bardy, uzaq jyldar turyp, tergeýshilik jumys istedi. Shamasy, jáı ǵana qyzmettik mindetterin atqarýmen shuǵyldanyp qoımaı, sondaǵy oıy buzyqtarmen kúdikti baılanystar da ornatqan. Ony álgi ruqsat etilmegen sezde sóılegen sózinen ańǵarýǵa bolady. Bizdiń agentterimiz bizge sol jıyn jaıynda tolyq málimet jetkizgen. Tanysýyńyzǵa ábden bolady.

Musylmandar (shetelden kelgenderi bar, óz elimizdegileri jáne olardyń  basshylary bar) ımperııanyń shartarabynan bas qosqan ókilderimen quddy saıahat quryp seıil-serýenge shyqqa demalýshylar ispettenip, Oka boıymen júzetin kemeni jaldap alǵan da, sonda qupııa máslıhattaryn ótkizgen. Sizge bulardyń kósemderi jaıynda da bile júrgen durys. Olar álgi Qyrymda barsha ımperııa musylmandaryna arnap gazet shyǵaratyn Ismaıl Gasprınskıı basynda turǵan top. Ishterinde mana eske alǵan Abdýrashıd Ibragımov, sosyn Aıaz Ishakov, Alımardan-Bek Topchıbashev, Mahmýd Behbýdı, taǵysyn taǵylar bar. Kóp ózderi. Ózimizdiń Pıterden, Qazannan, Bakýden, Tashkentten jınalǵandar. Kırgız ókilderi ishinde saıası qylmysy úshin jer aýdarylyp, sol sezdiń aldynda ǵana bosanǵan Shaımardan Koegýlov, Túrkistan delegaııasymen birge kelgen Ser-Alı Lapın jáne, árıne, qazir tilimizge tıek bolyp otyrǵan bedeldi ıýrıst Bahıdjan Karataev bar.

Serýen qurýshylar bala-shaǵalaryn, áıelderin palýbaǵa, oıyn kórsetýshilerdi qyzyqtaýǵa qaldyryp, ózderi parohod restoranyna jaıǵasqan da, kramolaly oılarymen bólisýge kirisken. Sóılegen sheshender qazirgi ahýaldy ár qyrynan qozǵap, úkimet saıasatyn synı talqyǵa salyp jatqan. Bir kezde minbege  Baqytjan sultan Qarataev shyqty. Ol kúni keshe, osydan bar bolǵany bir aıdaı ýaqyt qana buryn, qazaq depýtaııasymen patshanyń qabyldaýynda bolǵanyn aıtty. Peterbýrg sapary aldynda poshtamen premer-mınıstr Vıtte myrzanyń atyna óz óńirindegi halyq atynan petıııa joldaǵandaryn aıan etti.  Endi sol tilek-hatqa qol qoıǵan qyryq-elý adam ishinen on shaqtysy tańdalyp, arnaıy depýtaııa jasaqtalypty. Depýtaııasyna kimder kirgen deseńizshi! Dinı qyzmetshiler! Basym kópshiligi solar. Qarataev sóziniń basynda solardy tanystyryp, patsha aǵzamǵa quldyq ura kelýleriniń   jaıyn qysqasha áńgimeledi. Uly mártebeli ımperatordyń dinı erkindikti jarııa etkenine, halyqtyń tańdaýly adamdaryn ókildik jıynǵa shaqyrý nıetine qýanǵandaryn aıtty. Orys ókildik jınalysyna qatysýǵa qazaq, ıaǵnı kırgız bodandary da múddeli ekenin bildirip, tilekterin tujyrymdady. Ne kerek, depýtaııa taq murageriniń týǵan kúnine oraı quttyqtaýlaryn aıtyp, el tilegin aıan etti de, eline qaıtty. Shúkir, nátıjesi jaman bolǵan joq. Osy taıaýdaǵy, altynshy tamyzdaǵy zań* sol sózderdiń shynǵa aınalǵanyn kórsetti dedi ol. Demek, endigi mindet – aldaǵy qyzý saıası tirshilikke kúlli musylman qaýymynyń osy bastan muqııat ázirlenýine atsalysý...

* Ishki ister mınıstriniń atymen «Býlygın zańy» dep atalǵan Memlekettik dýma shaqyrý jaıyndaǵy zań.

Sultan Qarataev edáýir ýaqyt, HH ǵasyrǵa deıin sozylǵan uzaq merzim boıy Kýtaısıde zań qyzmetinde istegen-di. Ol grýzınderdiń bas adamdarymen jaqsy tanys-tyn. Kóbimen baılanysyn úzbegen eken. Qazirgi aǵymdaǵy jalpyǵa ortaq saıası ahýal kezinde olardyń ne istep jatqandarynan, hal-jaǵdaılarynan jaqsy habardar bolyp shyqty. Eleýli bir áreketteri jaıynda áńgimeledi. Úlgi alýǵa bolatyn mysal retinde sony ortaǵa tastady.

– Myna derekke oı júgirtińizder: Kýtaısıdiń qalalyq dýmasy osydan eki aı buryn oblystyq avtonomııa máselesin qarady. Elestetip kórińizdershi? Biz ol kezde petıııa naýqanymen bas qatyryp júrgen sııaqty edik qoı? – dedi de,  tórdegi Ysmaıyl Gaspralydan bastap, zaldy aınala qarap shyqty. – Myrzalar, biraq bizge ondaı kezeńnen de ótý kerek edi. Qudaıǵa shúkir, óttik. Endi bizge odan ilgeri jyljý kerek. Ol úshin ımperııada boı kórsetip jatqan paıdaly is-áreketterge qulaǵymyz túrik bolǵany jón. Al men sizderge aıan etkeli turǵan málimet týra sondaı kádege asyrýǵa suranyp turǵan tájirıbeni kórsetedi. Sonymen, Kýtaısı dýmasy... Ol Ekinshi Nıkolaıdyń belgili reskrıptinen keıin óz ishterinen, qaladaǵy belgili el azamattaryn tarta otyryp, aıryqsha komıssııa saılapty. Oǵan memlekettik oń qurylymdy jetildire túsý jáne halyqtyń jaǵdaıyn jaqsartý jónindegi máselelerdi zertteýdi tapsyrypty. Zerttegen jáıtterinen qorytyp, ońtaıly usynystar ázirleýge mindettepti.  Mine sol arnaıy saılanǵan erekshe komıssııanyń músheleri ózderiniń qorytyndylaryn bıylǵy 15-shi maýsymda ótken qalalyq dýma májilisiniń qaraýyna usynǵan eken. Maǵan grýzın dostar qujattarynyń kóshirmesin berdi, sondaǵy keıbir tujyrymdardy oqyp bereıin, nazar aýdaryńyzdar...

Qaltasynan búkteýli qaǵaz alyp, asyqpaı jazdy da, dóńgelek kózildirigin túzep, sózin jalǵastyra berdi:

– Tyńdańyzdar, myrzalar, osy erekshe komıssııa eń birinshi etip mynandaı usynys qorytypty: «bizdiń halqymyzdyń erkin túrdegi ulttyq-mádenı damýyn qamtamasyz etý maqsatynda – basqarýdy ortalyqsyzdandyrý qajet». Túsinemisizder? Túrkilerdiń kókeıindegisin dóp basyp turǵandaı emes pe? Ekinshi etip sol deentralızaııa* uǵymynyń qandaı mazmunda túsiniletinin tujyrymdapty. Mine: «Shet aımaqtarǵa qatysty aıtqanda, ortalyqsyzdandyrý – olarǵa keń óristi saıası turǵyda ózin ózi basqarý quqyn berýden  kórinýge tıis, ıaǵnı Rossııa ımperııasynyń quramyna kiretin barlyq bólikterdiń arasyndaǵy memlekettik birlikti saqtaı otyryp, oblysqa avtonomııa engizý». Qarańyzdarshy, bul biz sııaqty otarlardy qaıtadan naǵyz memlekettilikke aparýdy dáıekteıtin  paıym ǵoı!

*Ortalyqsyzdandyrý.

 

Demderin ishterine alyp, tym-tyrys tyńdap otyrǵan delegattar arasynan, aqyry, kúdik bildirgen ún qatýlar estildi.

– Sultan, siz tym ańqaý qýanysh bildirip tursyz ba deımin...

– Siz qazirgi úkimettiń bıligin ortalyqsyzdandyrýdy shynymen múmkin dep oılaımysyz?

– Myrzalar, umytpańyzdar: patsha aǵzamnyń ózi el tirshiligin jetildirýge qatysty usynystar berýge pursat bergen...

– Jaraıdy, myrzalar, sózdi bóle bermeıik. – Quryltaı tóraǵasy ústeldi tyqyldatty. – Aıtyńyzshy, sultan, degenmen, grýzınderdiń oıy qalaı? Olar avtonomııany qalaı júzege asyrmaqshy eken?

Sultan ony aıtýǵa ázir turǵan. Qolyndaǵy qaǵazyn kóterip, jurtqa kórsetti de, sózin sabaqtaı berdi:

– Bul jóninde álgi atalǵan komıssııa óz usynystarynyń úshinshi tarmaǵynda bylaı degen: «Grýzııa avtonomııasynyń Tıflıste jumys isteıtin seımi* bar, ol jalpyǵa birdeı saılaýda, qupııa jáne tóte daýys berý arqyly saılanatyn halyq ókilderinen quralatyn bolady, al avtonomııa jergilikti uıysýshy-quryltaıshy jınalysta jasalatyn organıkalyq statýtqa** súıenýge tıis».

*Memlekettik bıliktiń joǵary organy, parlament.

**Avtonomııanyń ishki mánine, negizine qatysty, onymen ajyratylmaıtyn baılanystaǵy ishki jarǵy, ereje.

 

– Al avtonomııa aýmaǵy qandaı bolmaq eken? – degen saýal estildi zalda.

Qarataev irkilmeı:

– Ol jáıt bylaı kórsetilgen, – dedi de, qaǵazyn oqydy: – «Grýzııa qazir Tıflıs jáne Kýtaısı gýbernııalarynan, Zakatalsk jáne Sýhýmı okrýgterinen, sondaı-aq Batýmı oblysynan qurylǵan, osynyń bári bir avtonomııalyq birlikti quraıdy». Bul besinshi tarmaqta. Endi álginde aıtqan Rossııa ımperııasynyń quramynda bolý degen qaǵıdaǵa keleıik. Onysy tórtinshi tarmaqta bylaı dep shegelengen kórinedi: «Grýzııa avtonomııasynyń konstıtýııasy jalpyorys parlamentinde bekitiledi»...

– Mynaý shynynda da qyzyqty úlgi eken. – Tóralqa ústelinde shyntaǵyn tirep otyrǵan Ráshıt qazy Ibragımov shekesin oılana sıpady. – Qazir túrki jurty bólshektenip jatyr, – moınyn buryp, janynda jıyndy basqaryp otyrǵan Gaspralyǵa qarady, – sondyqtan bizge tap sondaı qujat jasap usynýdyń qısyny kelmes. Qalaı oılaısyz, Ismaıl beı? – Anaý úndeı qoımady, bul da jaýap tosqan joq. Oıyna kelip qalǵan taǵy bir shúbásin Qarataevqa baǵyttap aıtty. – Al grýzınder qansha tutastanyp otyrǵanmen, Baqytjan sultan, olardyń arasynda da bizdiń baýyrlarymyz bar, ózge de qanshama ulys ókilderi turady...

Baqytjan sultan múdirmeı til qatty:

– Ondaı ahýal myna qujatta bylaı eskerilgen, qulaq salyńyz. – Mánerleı oqydy. – «Grýzııada turatyn, biraq azshylyq bolyp tabylatyn barlyq ulys grýzın halqymen teń quqtardy paıdalanady». – Qaǵazyn búkteı bastady. – Jalpy, Ábdiráshıt ábzı, álden aýyzdy qý shóppen súrtý jaramaıdy. Men oılasýǵa sebep bolady degen oımen – osynaý biz sekildi otar keıpin kıip otyrǵan, bizden álde-qaıda jeri de, halqy da az eldiń tirilik, eldik belgisin qalaı kórsetip jatqanyn aıtyp otyrmyn... Bul usynystar ǵana ǵoı. Onyń ózin ókimet qyzmetkerleri emes, álginde aıtqanymdaı, oqýy, toqýy, eline sińirgen eńbegi bar bedeldi adamdardan saılanǵan komıssııa jasaǵan. Mynaǵan nazar aýdaraıyq: sol usynystardy qalalyq dýma talqylaǵan. Olardy negizinen zaman talabynan týyndaǵan, oryndy, durys dep baǵalapty. Mazmunyna pálendeı áseri joq ishinara ǵana túzetýler engizgen eken. Sosyn zııalylardyń aqyl qosýynan týǵan  sol jazbany ımperııanyń mınıstrler keńesine usyný jaıynda qaýly alypty. Bizge osy jáıtterdiń tálimdi tustary bar emes pe, myrzalar?

ISPÝ stýdentteri (sol jaqtan): Mámbetáli Serdalın, Jansultan Seıdalın, Barlybek Syrtanov, Baqytjan Qarataev. Sankt-Peterbýrg. 1888 j.sh.

Baqytjan Qarataev

Myrzalar mysaldyń tálimdiligine keliskenniń belgisi retinde qol soqqan eken. Osy tustan qupııa polıııa qyzmetkerleri musylman sezi jaıyndaǵy áńgimeni doǵardy da, máseleni eglovqa tikeleı qatysy bolatyn kırgız qaıratkerleri jaıyna kóbirek toqtaldy. Qazir kırgız halqy jaılaǵan ólkede Qarataevpen birge Sankt-Peterbýrgte bilim alǵan birqatar joǵary oqý oryndardyń túlekteri bar ekenin, solardy qupııa qyzmettiń aıryqsha esepke alýy qajet ekenin eske alysty. Qarataevtyń stýdenttik joldastarynyń ózi ár tarapta eńbek etýde jáne jáı júrmeı, el ishine shúbáli pikirler taratýda. Máselen, Syrdarııa oblysyndaǵy Seráli Lapın, Jetisýdaǵy Barlybek Syrtanov, Troıkidegi Jansultan Seıdalın, Kókshetaýdaǵy Mámbetáli Serdalın, Omby men Semeıde belsendilik tanytyp júrgen Álıhan Bókeıhanovty alaıyq. Qaı-qaısysy da polıııa tarapynan eleýsiz qaldyrýǵa bolmaıtyn tulǵalar. Olar kúni keshegi Asa joǵary dárejeli 17 qazan manıfesine erekshe eleńdedi. Peterbýrgte konstıtýııashyl-demokrattar partııasynyń qurylǵanyna da aıryqsha jelpinip qaldy. Osylardyń Moskvadaǵy zemstvo qaıratkerleriniń sezine kelgen birazyn jaqynda Oralda Qarataev óz úıinde qonaq etip, ońasha syrlasty. Kramolaly oı-pikir qozǵalǵanyna shúbi joq. Mundaı jáıtter saıası izdestirý salasynyń jumysyn jandandyra túsýge mindetteıdi...

 

 

eglov saıası timiskiniń ádis-tásilderin jetildire túsý jaıyndaǵy nusqaýlar men keńesterge jiti qulaq túrdi. Úkimet tarapynan gýbernııalarǵa tıisti tapsyrmalar joldanyp jatyr, mınıstrlik, departament óz baǵyttary boıynsha naqty máselelerdiń tez jáne oń sheshilýin talap etedi. Endeshe birinshi kezekte oıy bótender ohrankadan, qupııa polıııa nazarynan qaǵys qalmaıtyndaı etip, buratanalardyń arasynan málimetshiler men jasyryn qyzmet kórsetýshilerdi keńinen tartý arqyly el ishin shyrmaýyqsha shyrmaýǵa mán berý qajet. Buratanalardyń 17 qazan manıfesin arqa tutqan oı erkindigin damytýyna múmkindik qaldyrmaý kerek. Olardyń is-áreketteri samoderjavıe negizderine qaýip tóndiretindeı qozǵalys deńgeıine jetýge tıis emes. Osyny eglov myrza myqtap este ustasyn. Bul úshin atalmysh belsendilerdiń el ishindegi bedelin túsirý qajet. Jáne olardyń aralaryna iritki salyp, ózara arazdasýlaryna qol jetkizýdi oılastyrý kerek. Osyndaı maqsatty kózdeıtin is-sharalar keshenin muqııat oılastyrǵan jón. Revolıýııanyń óristeı túsýi qupııa qyzmettiń de odan bir kem emes dárejede jetildirile berýin tileıtinin umytpasyn eglov myrza.

Sosyn polıııa departamentindegiler oǵan jol bolsyn tilep, kırgız ólkesindegi qyzmeti tabysty bolsyn aıtty...


Beıbit Qoıshybaev

Abai.kz

Pikirler