Soŋǧy 1,5-2 aidan berı elımızde aviasiialyq janarmai tapşylyǧy mäselesı jiı qozǧalyp jür. Şynymen solai ma? Osy jaǧdaidy zerdelep, oi elegınen ötkızıp köreiık.
Qazaqstan naryǧyndaǧy aviasiialyq otyndy ışkı tūtynu kölemı jylyna şamamen 670 myŋ tonna şamasynda. Ol kelesı qajettılıkterge jūmsalady:
1. Tūraqty jäne charterlık reisterdı oryndaityn qazaqstandyq äue kompaniialaryna;
2. Qazaqstanǧa jolauşylar reisın oryndaityn şeteldık äue tasymaldauşylaryna;
3. QR Qorǧanys ministrlıgınıŋ, Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ, Ūlttyq ūlannyŋ, Qazaqstan Respublikasy Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ qūrylymdaryna bölınedı.
Biyl mūnai-öŋdeu zauyttaryndaǧy jaŋǧyrtular nätijesınde aviasiialyq otyn öndırısınıŋ kölemı şamamen 580 myŋ tonnany qūraidy dep kütılude. QR MÖZ-derınıŋ 2022 jylǧa öndırıstık jospary 660 myŋ tonna şamasynda.
Al biyl 80 myŋ tonna deŋgeiınde aviasiialyq janarmai tapşylyǧy baiqalady. Aita ketetını 2021 jyldyŋ basynan berı Qazaqstan şetelden 80 myŋ tonnaǧa juyq aviasiialyq janarmai importtaǧan.
Al elımız syrtqa avia janarmai eksporttaǧan joq. Būl şara memlekettıŋ ışkı naryǧyndaǧy aviasiialyq janarmai tapşylyǧyn joiuǧa baǧyttalǧan.
Būl nenı bıldıredı? Būl Qazaqstandaǧy otandyq aviasiialyq otyn öndırısı biylǧy jyly elımızdıŋ ışkı naryǧyndaǧy qajettılıktıŋ 85%-ǧa juyǧyn – qazaqstandyq aviatasymaldauşylar, şeteldık jolauşylar aviatasymaldauşylary men qūqyq qorǧau organdarynyŋ qyzmetın qamtamasyz etıp otyr.
Endeşe, azamattyq aviasiia subektılerı nelıkten bırauyzdan “kerosinnıŋ joq” dep şyryldauda?
Elımızdıŋ bırqatar äuejailary janarmai qūiu üşın şeteldık jük tasymaldauşylardy tartu boiynşa belsendı jūmys jürgızude.
Būl qalai jūmys ısteidı? Biylǧy jyly Qazaqstanda jasalǧan aviaotynnyŋ qūny qaŋtardaǧy 170 000 teŋge/tonnadan qyrküiektıŋ aiaǧynda 220 000 teŋge/tonnaǧa deiın nemese tiısınşe 400 dollar/tonnadan 520 dollar/tonnaǧa deiın auytqydy. Būl ūşaq biletterınıŋ qūny qūrylymyndaǧy otynn baǧasyn 30-35% deŋgeiınde ūstauǧa mümkındık beredı.
Biylǧy jyldyŋ mamyr aiynan bastap 2019 jyldyŋ säikes kezeŋderımen salystyrǧanda aviasiialyq otyndy tūtynudyŋ aitarlyqtai öskenı baiqalady. Äue jolauşylar tasymalynyŋ kölemı aitarlyqtai öspegen siiaqty, bıraq ai saiynǧy aviasiialyq otyndy tūtynu kölemı 14-15 myŋ tonnaǧa östı.
Būl nenı bıldıredı? Būl Qazaqstan aumaǧyna janarmai qūiu üşın tranzittık şeteldık jük tasymaldauşylardy tartu boiynşa qazaqstandyq äuejailar qyzmetınıŋ öte tiımdı nätijesı ekenın bıldıredı. Jäne būl öte tartymdy jäne joǧary tabysty biznes. Işkı naryqta janar-jaǧarmaidy ışkı baǧamen – 400 – 500 dollar/tonna satyp alyp, şeteldık jük kölıkterıne 1100 – 1400 dollar/tonnaǧa satu arqyly elımızdıŋ äuejailary 3 esege juyq tabys alady. Būl "sūr" bolsa da, elden aviasiialyq otyndy eksporttaudyŋ äbden zaŋdy shemasy. Şeteldık bır jük ūşaǧy 60-90 tonna janarmai qūiady. Men qazır Almaty äuejaiyna tūraqty ūşyp-qonatyn, 300 tonna janarmai qūiylatyn An-225 "Mriia" turaly aityp otyrǧan joqpyn.
Iаǧni, qarapaiym arifmetika üstımızdegı jyldyŋ mamyr aiynan qazan aiyna deiın50 mln. $şetel jük bırge elden 60-70 myŋ tonnaǧa juyq aviasiialyq janar-jaǧarmaidyŋ "ūşyp ketkenın" däleldeuge mümkındık beredı.
Sonymen qatar, mūnaişylar elımızdıŋ ışkı naryǧyndaǧy baǧanyŋ ösuın tejeu jäne äue tasymaldauşylarynyŋ bilet baǧasy tömen deŋgeiın ūstap tūru üşın elımızdıŋ mūnai öŋdeu zauyttaryna mūnaidy barrelıne 20-30 dollardan (naryqtan 3 ese tömen) jetkızudı jalǧastyruda. El ükımetı mūnai önımderınıŋ eksporty eldegı otandyq mūnai öŋdeudıŋ tabystylyǧyna aitarlyqtai qoldau körsete alatynyna qaramastan aviakerosindı älemdık naryqqa şyǧaruǧa tyiym saludy jalǧastyruda.
Äue jükterın tranzittık tasymaldaudy jüzege asyratyn şeteldık aviakompaniialardy tartu boiynşa biznestı damytuǧa müldem qarsy emespın. Būl el biudjetıne qomaqty valiutalyq tabys jäne qosymşa tüsım ekenı dausyz. Şynynda da, janarmai qūiudan basqa, tranzittık aviakompaniialar äuejailarǧa dästürlı ūşyp-qonu aqysyn töleidı, äuejailarda tūraq, Qazaqstan aumaǧy arqyly reis bölek tölenedı – mūnyŋ bärı aqşa ekenı sözsız, bıraq būl biznestıŋ damuy otandyq mūnai öŋdeudıŋ damuyna ziianyn tigızedı, al būl salanyŋ mındetı eldıŋ ışkı qajettılıkterın qamtamasyz etu bolyp tabylady.
Mūndai marjamen äuejailar Reseiden aviasiialyq janarmaidy öz betınşe importtai alatyn siiaqty körınedı, alaida bügınde reseilık janarmaidy Nūr-Sūltandaǧy qoimalarǧa jetkızıluımen bırge tonnasyna 950-960 dollar şamasynda ūsynyp otyr.
Iаǧni, otandyq mūnai öŋdeu rentabeldılıgın arttyru, tıptı rentabeldılık emes, mūnaidyŋ ışkı özındık qūnyn onyŋ öndırıstık özındık qūny deŋgeiıne jetkızu esebınen äuejai biznesınıŋ damuyn baiqauǧa bolady.
Bügıngı taŋda qazaqstandyq naryqta da aviasiialyq janarmai baǧasynyŋ ösuı baiqalady, būl, menıŋ oiymşa, eldegı ırı äuejailardyŋ joǧary baǧamen janar-jaǧarmai satyp aluǧa daiyndyǧymen negızdeledı, bıraq janarmai baǧasy älı de reseilıkten tömen bolyp qala beredı. Al älemdık naryqta – äue tasymaly naryǧy ösude, demek, aviasiialyq otynǧa degen sūranys ta ösude.
Bıraq ışkı baǧanyŋ köterıluı de ekı jüzdı qylyş. Qazaqstandyq äuejailardyŋ otyndy otandyq aviakompaniialar satyp aluǧa daiyn baǧadan joǧary baǧamen satyp alu mümkındıgı elımızdıŋ ışkı naryǧyndaǧy baǧanyŋ ösuıne alyp keledı, būl qazaqstandyq aviakompaniialardyŋ qyzmet qūnyna äser etetını sözsız. Qazaqstandyq tasymaldauşylardy äue janarmaiymen basymdyqpen qamtamasyz etu qajettıgı turaly memlekettık organdardyŋ şeşımderı uaqytşa ǧana nätije beredı, öitkenı ... biznestıŋ aty biznes – kım köbırek töleuge daiyn bolsa, sol janar-jaǧarmaidy alady.
Jaqynda reseilık Aeroflot ışkı reisterde janarmaiǧa qosymşa aqy 1650 rublden 2200 rublge deiın köterıletının habarlady. Būl Reseide biletter qūnynyŋ ösuın körsetedı jäne aviasiialyq janarmai baǧasynyŋ ösuımen bailanysty.
Bıraq Resei men Qazaqstan äuejailarynyŋ qyzmetınde bır eleulı aiyrmaşylyq bar – Reseidıŋ barlyq ırı aviasiialyq ailaqtarynda ūşaqtarǧa janarmai qūiudy mūnai kompaniialary – "Rosneft" AAQ, "Gazpromneft" AAQ, "Lukoil" AAQ jüzege asyrady. Būl äuejai aumaǧyndaǧy janarmai qūiu stansiiasynyŋ bır türı. Iаǧni, reseilık mūnaişylar öz ısın damyta otyryp, ıs jüzınde ekonomikalyq şyǧynǧa ūşyramaidy, qazaqstandyq äuejailardyŋ joǧary tabystylyǧyn qamtamasyz etu üşın mūnaidy tömen baǧamen jetkızudı qamtamasyz etetın qazaqstandyq mūnaişylardan aiyrmaşylyǧy osy.
Mūnai kompaniialary üşın QR äuejailarnyŋ joǧary tabys tabuyn qamtamasyz etu maqsatymen aviajanarmai baǧasyn tömen deŋgeide ūstap tūru qanşalyqty maŋyzdy? Äue janarmaiyn äuejailar öz betınşe naryqtan jeŋıldetılgen baǧamen emes, naryqtyq baǧamen satyp aluy kerek emes pe?
Ūqsas jaŋalyqtar
