«Qazaqty avtonomııa qylsaq, Qaraótkel – Alashtyń ortasy, sonda ýnıversıtet salyp, qazaqtyń ul-qyzyn oqytsaq, «Qozy Kórpesh – Baıandy» shyǵarǵan, Shoqan, Abaı, Ahmet, Mirjaqypty tapqan qazaqtyń kim ekenin Eýropa sonda biler edi-aý» degen eken Á.Bókeıhan. Qaraótkel dep Esil jaǵalaýynda qazirgi Astana óńirin ataǵan. Saýda-sattyqtan bólek, nebir dúldúl sal-serilerdiń óner kórsetken áıgili Qaraótkel jármeńkesi de osynda oryn tepken. Álekeń Qaraótkel óńiri bolashaqta astana bolsa degen armany búginde júzege asyp otyr. Alash arystarynyń oıǵa alǵan maqsaty oryndalǵan jaǵdaıda «Alash» avtonomııasynyń (memleketiniń) astanasy retinde Qaraótkel óńiri sol ýaqytta-aq qazaqtyń el ordasyna aınalar ma edi degen oı týady. Astanany «Alash Orda» dep ataýǵa negiz bolar birneshe sebep bar. Alash – qazaqtyń bir ataýy. Ekinshiden, qazaqqa ǵana emes, týystas túrik halyqtaryna, onyń ishinde tildik týystyǵy jaǵynan qypshaq tobyndaǵy elge ortaq ataý. Qazaq, qyrǵyz, qaraqalpaq, noǵaı, bashqurt, tatar tárizdi týystas elerdi «Alty Alash» dep ataǵan ǵoı. «Alash» dep uran salǵanda bári de ortaq uranǵa arqalary qozyp, qalaı birikkenderin bilmeı qalady dep jazady bul týraly Alash arystary. Astanany «Alash Orda» dep qoısaq, shyn máninde túrik halyqtarynyń ortalyǵyna aınalamyz. Úshinshiden, shet tilderde jazylýy, aıtylýy, qulaqtaryna qabyldanýy da ońaı. Tórtinshiden, tarıhı negizi bar ataý. Bul jaıynda Amanqos Mekteptegi bylaı deıdi: «Astana» degen sóz parsynyń "tabaldyryq" degen kirme sózi ǵoı. Ázerbaıjandar tabaldyryqty «astana» deıdi. Jalpy, tórúk tilinde «orda» sózi oryssha «stolıa» uǵymyn bildiredi. Máselen, Aqorda, Kókorda, Altynorda, Alashorda, Qyzylorda, Bókeıordasy, taǵysyn taǵy. Tórúk tilderinde "orda" sózine mándes bash[s]qala, b[p]aıtaq, bashkent nusqalary bar. Burynraqta men bul týraly jazǵan edim. Qazaqta tabaldyryqty basýǵa, otyrýǵa bolmaıdy dep tıymdaıdy. Biz ata-babanyń tıymyna qarsy tabaldyryqty basyp, tabaldyryqta otyrmyz». Besinshiden, bul ataý Alash arystarynyń armanymen astasyp jatyr. Sonymen, Alash arystary ne sebepten «Alash» sózin avtnonmııa (bolashaq memleket) ataýy retinde bekitti? Alash urany men Alasha han esimderin bóri tótemimen baılanystyrshýy ǵalymdarymyzdyń bar ekenin aıtqan jón. Árıne, kóne túrikterdiń túp babasy Ashına týraly ańyz ben Alasha han jaıyndaǵy ańyzdar arasyndaǵy úndestikti ańǵarmaı qalý múmkin emes. Joshy han men Alasha han keseneleri Ulytaýda boı kótergen. Qazaqtyń «Altyn Ordanyń» murageri ekendigin bul da bir áıgilep turǵan naqty derek emes pe? «Alash» – qyrǵyz, qaraqalpaq, noǵaı, ózbek syndy kóshpeli týys halyqtarǵa da ortaq uran. Alash qaıratkerleriniń «Alash» ataýyn qaıta tiriltýiniń astarynda úlken ıdeologııalyq saıasat jatqanyn baǵamdaý qıyn emes. Ol Alash týy astyna «Altyn Orda» quramynda bolǵan Deshti-Qypshaq dalasyndaǵy týystas túrik halyqtaryn biriktirip, tarıhı ádilettilikti ornatý. Kórnekti alashtanýshy ǵalym S.Aqqulynyń jazýynsha, «Alash Orda» ataýynyń Shyńǵys han qurǵan Altyn Orda ımperııasymen úndes bolýy kezdeısoqtyq emes. «Alash respýblıkasynyń joǵary atqarýshy bıliginiń ataýyna onyń quryltaıshylary ózderiniń túpki maqsatyn, «Alash memleketi» ne «ımperııasy» degen uǵym, mazmun berdi: «Alash» – birikken túrki halyqtarynyń ataýy, «Orda» – «Memleket» (ne «Imperııa»)» tap basyp jazady ol. XIX ǵasyrdaǵy kósh bastaǵan iri qaıratkerlerimiz avtonomııa ataýyn «Qazaq» dep atamaı, «Alash» dep keń aýqymda alýynyń syry osynda edi. Bizdińshe, túrik halyqtarynyń barlyǵyn emes, Qypshaq dalasyndaǵy týys halyqtardy biriktirý ıdeıasy óte mańyzdy edi. Qaraqalpaq, qarashaı, qyrǵyz, bashqurt, noǵaı, tatar halyqtary túrik tilin tazaraq saqtaǵan ári qazaqqa ózge túrik tildestermen salystyrǵanda óte jaqyn ulttar. Repressııa men asharshylyqqa deıin Ortalyq Azııada eń irgeli, qalyń otyrǵan el qazaqtar bolǵan sebepti, az sandy týystas ulttardy qazaqqa qaratý, olardy bir shańyraq astyna uıytý bir kezdegi ortaq uran bolǵan Alash ataýymen ǵana múmkin edi. «Alash» dep uran tastalǵanda qazaq qana emes, qypshaq tili tobyna jatatyn týystardyń kez kelgeni arqalanyp, birigip jaýǵa týra umtylatyny tarıhı derekterde tańbalanǵan.
Arman ÁÝBÁKIR,
R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný
ınstıtýtynyń PhD doktoranty
Abai.kz
