Erekshe qabiletti balaǵa nege erekshe qamqorlyq kórsete almadyq? Almatyda erekshe výnderkınd, halyqaralyq olımpıadalardyń biregeı rekordshysy, Garvard ýnıversıtetiniń jıyrma jastaǵy stýdenti Aqnazar Qajymurattyń jumbaq jaǵaıda qaıtys bolýy (keıin polıııa departamenti ózine qol salǵan degen aqparat taratty) qoǵamǵa túrlishe oı saldy.
Ult genofondynyń altyn ıadrosy dep baǵalanǵan balany nege saqtaı almadyq degen ókinishter az aıtylyp jatqan joq. Osy oraıda óz tarapymyzdan biz de óz oıymyzdy qosa ketsek deımiz.
Tájirıbeli psıhologtardyń paıymdaýynsha, bárin «ishten» bilip týǵan kishkentaı danyshpandar, ıaǵnı myńnyń ishinen bireý shyǵatyn výnderkındterdiń kóbisi keıin qoǵamnan laıyqty ornyn ala almaıdy. Nege? Sebebi, daryndy balalardyń kóbisi naqty ómirge beıimdele almaıdy nemese óte aýyr túrde ıkemdeledi.
Evreı memleketinde búginde jıyrma myńdaı výnderkınd balanyń jabyq mektepte arnaıy baǵdarlama boıynsha oqytylyp jatýy, bul – memlekettiń óz azamattarynyń ıntellektisin paıdalanýdaǵy keremet jetistigi demeske amalyńyz kem. Memlekettik qupııaǵa jatatyndyqtan ondaǵy bilim berý baǵdarlamasy týraly eshqandaı maǵlumat alý múmkin emes. Japonyńda da, aǵylshynyńda da bul jaǵynan arnaıy júıe qalyptasqan. «Altyn basty balalardyń» memlekettiń damýyna zor úles qosatynyn jaqsy biletin bul elder výnderkınd balalarǵa orasan qarajat bólip otyrady. Elimizdiń osy atalǵan elder tájirıbesine zer salǵany artyq bolmas edi.
Erekshe qabiletti výnderkınd balalar jaıly gazetten oqyp, teledıdardan kórip, tańǵajaıyp qabiletine tánti bolyp jatamyz. Biraq ta osy výnderkındterge, biz oılaǵandaı emes, ómir súrý ońaıǵa túspeıtin kórinedi.
Psıhologııalyq turǵydan qaraǵanda výnderkındterdiń nerv júıesi álsiz, emoııalyq turaqsyzdyqqa kóp jol beretini anyqtalǵan. Keıbir «výnderkındter» depressııaǵa, ózine ózi qol salýshylyqqa, esalańdyqqa týabitti beıim bolady. Munyń bári tabıǵı qalyptan aýytqýdyń saldary. Sondyqtan da, máselen, Izraıl memleketinde výnderkındterdi psıholog-pedagogtar ǵana emes, klınıka mamandary da udaıy nazarda ustaıdy.
Nelikten výnderkındter keıin baqytsyz nemese joly bolmaıtyndardyń qatarynan bolady? Tańǵajaıyp balalar eseıgen soń qaıda joǵalyp ketedi?
Óte joǵary ıntellektili ári erekshe qabiletti adamdar negizinen, qorshaǵan ortany balanyń kózimen qabyldaıdy ári ómiriniń aqyryna deıin sol kúıinde qalady. Mundaı til tabysý múmkindigi tómen nemese jaralanǵysh «oıshyldar» kúndelikti ómirde bireýlerdiń ashýyn týǵyzýy, al bireýler olardy kúlki-mazaqqa aınaldyryp, tipti kórgisi kelmeýi de múmkin. «Talanttarǵa kómektesý kerek, talantsyzdar ózderi-aq jol taýyp shyǵady» degen qalyptasqan qaǵıda dál osyndaılarǵa arnalyp aıtylǵan. Bul jaǵdaıǵa ómirde qarapaıym mysal tolyp jatyr: oqýshy kezinde fızıka, hımııa, matematıkadan aldyna jan salmaǵandardyń keıin ishkish, maskúnemge aınalyp, kezbe qaıyrshyǵa aınalyp ketkenderi az emes.
Bala psıhologııasyn zertteıtin ǵalymdardyń aıtýynsha, výnderkındter 4 pen 8 jas aralyǵynda ózderiniń negizgi qabiletterin shyńdap úlgeredi eken. Al 4 jasynda bala óziniń ıntellektýaldy múmkindikteriniń jartysyn ańǵarta bastaıdy. Al 6 jasqa kelgende qabiletiniń 70 paıyzyn tanytady. 8 jasynda óz talantynyń 90 paıyzyn ashyp úlgeredi. Máselen, Moart úsh jasynan, Shtraýs pen Gaıdn alty jastarynan bastap mýzykalyq shyǵarma jaza bastaǵan. Rafael segiz jasynan sýret salǵan. Pýshkın toǵyz jasynan óleń jazǵan. Bethoven 12 jasynda tuńǵysh mýzykalyq týyndysyn dúnıege ákelgen. Tarıhqa esimderin máńgi tańbalap ketken osyndaı tulǵalardyń bala shaǵynan talantynyń naqty deńgeıi aıqyndalyp, damý dárejesine qaraı baǵyt siltenip, negizgi qarymyna qoldaý jasalynǵany anyq.
Balanyń joǵary ıntellektisi onyń minezin jibekteı ese almaıdy. Kóbinese kerisinshe. Bir nársede erekshe qabiletin kórsete bilgen daryndy balalardy kóbinese qatarlastary qabyldaı bermeıtindikten, osy aradan olarda túrli kompleks paıda bolady.
Olar kádimgi qatarlastarynan oılaý dárejesi jaǵynan anaǵurlym damyǵanymen, psıhologııalyq jaǵynan oza almaıdy Kádimgi balaǵa qaraǵanda árbir výnderkındtiń ındıvıdýaldi tulǵa ekenin esten shyǵarmaǵan mańyzdy. Sebebi výnderkındterdiń dańqy kóbinde kópke uzamaıdy. Aspandaǵy jaryq juldyz sııaqtanǵanmen, jaryǵyn uzaq shashyp tura almaıdy.
Daryndylyq pen qabilettilik, fızıologııalyq turǵydan alǵanda, gormondar deńgeıiniń artyp ketýine baılanysty júıke júıesiniń jyldam damýymen túsindiriledi. Výnderkınd balalardyń kóbine jaıbasar, jalqaý, nemese erik kúshi álsiz bolyp keletinin de eskergen jón. Máselen, Nıýton men Eınshteın óte baıaý damyǵan, olardyń bul qasıeti keıin basqalardy qýyp jetip qana qoımaı, basyp ozýlaryna kedergi keltirmegenin uqqan jón.
Ne nárse adamnyń qasıeti bolsa – sol nárse mini de. Psıhologtardyń paıymynsha, adam boıyndaǵy bir qasıettiń erekshe artyp ketýi onyń ómirdiń basqa bir salasynan árdaıym artta qalýyna ákep soqtyrady. Výnderkındterdiń kóbisiniń ómir ozǵan saıyn ınsýlt alý men gıpertonııalyq aýrýlarǵa dýshar bolý qaýpi joǵary bolýy da olardyń óz qabiletin durys baǵyttaı almaýdan, mılaryn óz dárejesinde paıdalana almaýdan ekeni anyq. Olardyń ómirlerine úńilseńiz, kóbisiniń jastaı ómirden ketkenin, qaıǵyly taǵdyr keshkenin kóresiz.
Joǵarydaǵy Aqnazar Qajymurattyń da solardyń kebin qushqany ókinishti.
Tóreǵalı TÁShENOV
