Qazaq ejelgi musylmandyq Hıjra esebin ustanǵan halyq. Soǵan oraı ózine tán kúntizbesi, aptany ataý, aıdy sanaý, jyldy esepteý sııaqty esebi bar. Hıjra esebi dep bizdiń zamanymyzdyń 622 jyly Paıǵambarymyz Muhammed (s.ǵ.s.) Mekkeden Medınaǵa qonys aýdarǵan jylyn aıtady. Musylmandar osy kúnnen bastap óz kúntizbesin jarııalady. Jyl basyn Muharam aıy, kázirgishe Naýryz aıy dep atady. Mine, sodan beri qaraı bul kúntizbe musylman esebi bolyp qalyptasty.
Bizdiń qazaq halqy da osy kóne esepti ustanyp, ǵasyrlar boıy paıdalanyp keledi. Jyl basyn Naýryzdyń 22-sinde kún men túnniń teńelý kezinen bastaıdy. Biraq Qazaqstannyń batys aımaǵy jyl basyn basqa jerlerdegideı 22-sinde emes, naýryzdyń 14-inde toılaıdy. Mańǵystaýlyqtar berige deıin aılardyń (durysynda juldyzdardyń) arabsha ataýyn paıdalanyp keldi. Olar: Dálý, Út, Amal, Sáýir, Saratan, Zaýza, Áset, Súmbile, Mızan, Aqyrap, Qaýys, Jedi dep atalady. Olar aıdyń týýyn ár aıdyń bizdiń esep boıynsha 14-inen bastaǵan. Iaǵnı, bizshe 14 naýryzdy aıdyń bir jańasy dep eseptegen. Ólkemizde osy eskishe (arabsha) aılardyń atalýyna baılanysty maqal-mátelder, estelikter bar. Ekinshi dúnıejúlik soǵys ardageri, aýylsharýashylyq mamany Bısenbi Áripov óz eńbeginde mynadaı mysal keltirgen: «Tarazyda tań sýyıdy» deıdi. Ásette (ııýl, shilde) tańda tarazy degen juldyz týady. Osy ýaqytta tańnyń salqyndaýyna baılanysty aıtylǵan sóz. Nemese «Aqyrap, qaýys, kári qurtańdy taýys». Munyń maǵynasy aqyrap (oktıabr, qazan), qaýys (noıabr, qarasha) aılarynda kún salqyndaıdy, kári, aqsaq maldaryńdy jaratatyn ýaqyt boldy degen sóz. Mine, osy qaýys (noıabr, qarasha), jedi (dekabr, jeltoqsan) aılarynda kún sýytyp burqaq, ótkinshi jańbyr jaýady. «Saratan (maı, mamyr), zaýza (ııýn, maýsym), senen de qorqam» deıdi eken burynǵylar. Onyń sebebi zaýzada jelidegi baılaýly qulyn qyrylǵan, enesi yǵyp ketken, shaı qaınatym ýaqyt jańbyrly, jeldi burshaq jaýyp, kún sýytqan oqıǵalar da bolǵan» (B.Áripov, D.Áripov, «Mańǵystaý – mańǵaz mekenim»).
Murajaı jumysyna baılanysty ólkemizge belgili ańshy Aldaberdi Aqshabaevpen birge júrgenimizde jedi aıyn ańshylardyń tekeniń kúni, moıyn jýary dep esepteıtini jóninde aıtqany bar-dy. Daladaǵy arqar, qaraquıryq, kıikterdiń úıirge túsý merzimderi ártúrli. Arqar aqyraptyń (oktıabr, qazan) 20-27 aralyǵynda, qaraquıryq qaýystyń (noıabr, qarasha) 14-21 aralyǵynda, al kıik jediniń (dekabr, jeltoqsan) 10-20 aralyǵynda úıirge túsedi.
Árıne, Mańǵystaý turǵyndarynyń jyl basyn naýryzdyń 14-inen bastaýynda tek aıdyń týýy ǵana emes, odan da tereńirek zańdylyqtar jatýy múmkin. Oǵan ártúrli derekter keltirýge bolady. Óıtkeni tabıǵatpen bite qaınasqan kóshpeli halyqtyń ǵasyrlar boıy jınaǵan tájirıbesi, ilimi olardyń qatelespeı, naqty sheshimge kelýine jaǵdaı jasaıdy. 1822-1915 jyldar aralyǵynda ómir súrgen qazaq dalasyna belgili ataqty juldyzshy Bekasyl áýlıeniń «Juldyznama» kitabynda kóp nárse aıtylady. Álem jaratylysyn, tarıhı shejirelerdi tereń bilgen Bekasyl áýlıe osy kitabyndaǵy «Naýryzdyń belgisi» degen taraýda:
Kók qarǵa on besinde keler,
Jıyrma ekisinde kún men tún teńeler,
Bul kezde jyl esebi beriler.
Hamal men sáýir
Otyz bir kúnnen keler,
Sáýir kirgende bábisek shaqyrar.
Jyl jaqsy bolsa
Onshaqty kún buryn shaqyrar, – degen bar.
(«Juldyznama». Astana, 2005 jyl. 101-102 better).
Kóktem jarshysy kók qarǵanyń naýryzdyń 15-inde kelýi mańǵystaýlyqtardyń aıdyń bir jańasy deýimen sáıkes kelip turǵan joq pa? Qazaqtyń jańa jyly týraly aqyn Shákárim Qudaıberdiulynyń balasy Ahat ákesi týraly esteliginde bylaı deıdi. «14 mart kúni ákem: «Búgin eskishe 1 mart, qazaqsha jańa jyl, ulystyń uly kúni. Burynǵy aty – naýryz. Parsy tili. Jańa kún degen sóz», – dep aıtqany esimde» deıdi.
Al, belgili arhelog A.Astafev «Mańǵystaýlyqtardyń naýryzdy qarsy alý ereksheligi» atty eńbeginde Tuyqudyq aýylynyń mańynan arheologtar shartty túrde «Ótek» dep ataǵan tastan jasalǵan buıymnyń arshylyp alynǵanyn aıtady. Sol Ótektiń betindegi qatar-qatar ornalasqan qıǵash tilik túrindegi qarapaıym oımysh ǵalymdar nazaryn ózine aýdarady. Ár qatardaǵy tilikti sanaý jáne olardy metematıkalyq esepteý tańqalarlyq jańalyqtyń ashylýyna ákeledi. Ótekte aspan aılyq jyldyń kalendarlyq esebi syzylǵan eken. Bul tabylǵan zat kem degende 5 myń jyl buryn jasalǵanyna qaramastan kóne astronom óz esebin óte dál júrgizipti. 12 aıdy 29 kúnnen eseptegende 6 kúnge jetpeıtinin baıqaǵan. Sondyqtan 11 aıdy 29, 12-shi aıdy 36 tilikshemen belgilepti. Jalpy alǵanda, kóne mańǵystaýlyqtardyń aspanaılyq kúntizbesi 355 aspankúndik táýlikten turǵan.
Sondaı-aq A.Astafev Ońtústik Sibir túrkilerinde ýaqyt esebi toǵyzkúndiktermen júrgizilgenin aıtady. Olardyń kúntizbesi negizinen jyldyń tórt mezgilimen sáıkes keletin tórt temperatýralyq ıklǵa bólektelgen. Esep kún uzarý bastalatyn qysqy qysqa kúnnen júrgizilgen. Qysqy sýyq toǵyz kúnnen turatyn toǵyz apta – bul aıazdyń «týýy» men «ólýi» (23 jeltoqsannan 14 naýryzǵa deıin). 14 naýryzdan bastap japyraq «eseıip» kókek keletin kóktem týady. «Múmkin osy dástúr Mańǵystaýǵa XVIII ǵasyrdyń birinshi jartysynda Adaılarmen birge kóship kelgen shyǵar» degen óz boljamyn da aıtady.
Adamzat tarıhynan jańa jyldy kóptegen halyqtardyń kóktemde toılaǵanyn bilemiz. Ejelgi Rýste Hrıstıan dinin qabyldaǵanǵa deıin Jańa jyldy 1 mart kúni qarsy alǵan. Meıram kúnderi orystar Qut qudaıynyń qurmetine arnalǵan shyraqtardy shıe aǵashyna ilgen. «Túrli aýrýlar men pále-jaladan saqtaıdy» degen nanym-senimmen dastarhan basyna jınalǵan árbir sharýanyń aldyna úsh bas sarymsaq, ústeldiń qaq ortasyna betin shóppen japqan 12 tal pııaz qoıǵan. Al aǵylshyndar XVIII ǵasyrdyń bas kezine deıin jańa jyldy 26 martta toılap keldi. Bizdiń dáýirimizden burynǵy VIII ǵasyrdyń orta sheninen bastap qoldanylǵan kúntizbede rımdikterdiń jańa jyldy naýryz aıynan bastaǵany qazirgi kúntizbelerinde áli kúnge deıin saqtalǵan. Rımdikterdiń jyldyń birinshi aıyn soǵysqa tyıym salýshy qudaı Martıýstyń atymen «mart» dep ataǵan.
Al odan beridegi elimizde bolyp ótken jaılarǵa toqtalar bolsaq, Keńes ókimetiniń Halkom keńesi 1918 jyldyń 24 qańtarynda «Batys Eýropa kúntizbesiniń Keńes ókimetine engizilýi» týraly dekretimen qoldanysqa engizildi. Bul kezde eki kúntizbeniń aıyrmashylyǵy 13 kúnge jetken edi. Eski kúntizbeni 1918 jyldyń 31 qańtarynda jaýyp, kelesi kúndi 14 aqpannan bastap sanady.
Qalaı bolǵanda da kóktemniń alǵashqy nyshany ólke jerinde naýryzdyń 14-inde belgili bolady. Olar osy kúndi jyl basy dep sanaǵan. Osy kúnniń aldynda (14 naýryzdan eki-úsh kún buryn) «Naýryzdyń aqsha qary» jaýady. Biraq ol tez erıdi. Keı ýaqyttarda ony «Qus qanaty» dep te ataıdy. Iaǵnı, qus keler aldyndaǵy sońǵy qar. Tipti qar jaýmaǵan kúnniń ózinde salqyndyq baıqalady. Mańǵystaýdaǵy amal (naýryz) kúnderi sondaı belginiń bolatynyn kez-kelgen adam baıqaǵan bolar dep oılaımyz. Naýryzdyń ekinshi onkúndiginde, naqtyraq aıtqanda 16-21 aralyǵynda «Bes qonaq» bolady. Bul kúnderi tabıǵatta ózgeris bolyp, burqaq, jańbyr nemese qar aralas jańbyr jaýady. Mańǵystaý turǵyndary osy «Besqonaqty» ótkizip salǵannan keıin ǵana mal tóldetýge Ústirt ústine kóteriletin bolǵan.
Qazaq úshin Naýryz «Ulystyń uly kúni» bolyp eseptelgen. Óıtkeni alǵashqy mal tóldep, aýyzdyń aqqa tıetin ýaqyty da osy. Qys yzǵary qaıtady, mal aýyzy kókke tıedi. Halyq arasynda bul kúni «Samarqannyń kók tasy da erıdi» degen sóz bar. Iaǵnı, jeti qat jer astynan jyly bý kóteriledi, jeti qat kókten nur jaýady. Sonymen qatar osy kúni uıada jatqan qustar da, indegi janýar da, sýdaǵy balyq ta basyn kóterip, bir sát qozǵalmaı turyp, naýryzǵa qurmet qylady degen uǵym da bar.
Sonymen qatar ulystyń uly kúnine baılanysty aıtylatyn ańyzdardyń birinde naýryz kúni jańbyr jaýady. Ony halyq arasynda «Rahmet jańbyry» dep te ataıdy. Sol jańbyrdan ósimdikterdiń boıyna nár júgirip, oǵan jer betindegi tirlik ataýlynyń ıeleri qatty qýanady eken. Osy kezde tereń darııanyń túbinde kún keshetin «sadap» dep atalatyn balyq ta sý betine shyǵyp: «Eı, Jaratqan, meni de qur qaldyrmaı óz nesibemdi bere gór?!» – dep jaýyp turǵan jańbyrǵa aýzyn tosatyn kórinedi. Sonda aýzyna tamǵan bir tamshyǵa rıza bolyp: «Shapaǵatyńa rahmet, men boldym, toıdym», – dep qaıtadan sý túbine ketip qozǵalmaı jata beredi. Kóp uzamaı onyń ishinde álgi aýzyna tamǵan jalǵyz tamshydan gaýhar tas paıda bolady eken. Dúr gaýhar naýryz aıynyń alǵashqy jańbyrynan paıda bolatyn qubylys kórinedi. Sol gaýhardan jer betindegi tirshilik etetin ósimdik, jan-janýarlarǵa tuqym taraıdy dep te aıtylatyn.
Bul kúni «Naýryz kóje» (keı jerlerde «Tileý kóje» dep te atalady) pisiriledi. Mańǵystaý turǵyndary qysqy soǵymda naýryzǵa arnaıy saqtap qoıǵan etin asatyn. Bul «osy kúnge aman jetkenimizge» degen qurmettiń belgisi.
Árıne, naýryzǵa baılanysty yrymdar óte kóp. Kóshpeli halyq sol yrymǵa sengen, qurmet tutqan.
- Jańa kúnge qarap betin sıpaǵan. Onysy basyma baqyt, yrys darysyn degeni.
- Naýryz kúni jaýǵan qardy kúremeıdi, sypyrmaıdy. Óıtkeni basqa qarlarǵa qaraǵanda erekshe appaq, erekshe taza, kóp uzamaı erip ketedi.
- Naýryz kúni ydys-aıaqty syldyrlatpaýǵa, shańyraq astynda orynsyz daýys kótermeýge tyrysady. Áıel quty, er quty, úı quty – ydys-aıaqta dep esepteıdi.
- Qydyryp kelgen balany úıden qur jibermeıdi. Óıtkeni bala – baqyt, bala – perishte. Bala úıden ókpelep shyqsa, baladan buryn baqyt esikten shyǵady dep eseptegen.
- Naýryzdan buryn saparǵa ketken jolaýshyǵa sybaǵa saqtaıdy. Bul óz oshaǵyna aman oralsyn degen tilekten týǵan.
- Jasy kishiler Naýryz kúni aýyldaǵy úlkenderge baryp sálemdesýdi, qolyn ustap, batasyn alýdy mindeti sanaǵan. Sonymen qatar ómirden ótkenderdiń basyna baryp Quran oqýdy tirilerdiń paryzy dep eseptegen. Bul qurmettiń belgisi.
Mańǵystaýlyqtar Naýryz kúni úı ishindegi kermege sandyqtaǵy bar qymbat matalaryn, kıimderin shyǵaryp ilip qoıatyn. Bul birinshiden jasyryp qoısa kıimdi peri ıelenedi degen oıdan týyndasa, ekinshiden halqymyzdyń jarylǵan júgerideı appaq kóńilin bildiredi. Qysqasy, halqymyz qaı ýaqytta da Naýryzdy asyǵa kútip, ony jaqsylyqtyń bastaýy, jyl on eki aıdaǵy eń negizgi mereke retinde qurmet tutqan.
Otynshy KÓShBAIULY,
ólketanýshy. Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi,
Mańǵystaý oblystyq tarıhı-ólketaný mýzeıiniń bólim meńgerýshisi.
ult.kz
