قازاق ەجەلگى مۇسىلماندىق حيجرا ەسەبىن ۇستانعان حالىق. سوعان وراي وزىنە ءتان كۇنتىزبەسى، اپتانى اتاۋ، ايدى ساناۋ، جىلدى ەسەپتەۋ سياقتى ەسەبى بار. حيجرا ەسەبى دەپ ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 622 جىلى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) مەككەدەن مەديناعا قونىس اۋدارعان جىلىن ايتادى. مۇسىلماندار وسى كۇننەن باستاپ ءوز كۇنتىزبەسىن جاريالادى. جىل باسىن مۇحارام ايى، كازىرگىشە ناۋرىز ايى دەپ اتادى. مىنە، سودان بەرى قاراي بۇل كۇنتىزبە مۇسىلمان ەسەبى بولىپ قالىپتاستى.
ءبىزدىڭ قازاق حالقى دا وسى كونە ەسەپتى ۇستانىپ، عاسىرلار بويى پايدالانىپ كەلەدى. جىل باسىن ناۋرىزدىڭ 22-سىندە كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ كەزىنەن باستايدى. بىراق قازاقستاننىڭ باتىس ايماعى جىل باسىن باسقا جەرلەردەگىدەي 22-سىندە ەمەس، ناۋرىزدىڭ 14-ىندە تويلايدى. ماڭعىستاۋلىقتار بەرىگە دەيىن ايلاردىڭ (دۇرىسىندا جۇلدىزداردىڭ) ارابشا اتاۋىن پايدالانىپ كەلدى. ولار: ءدالۋ، ءۇت، امال، ءساۋىر، ساراتان، زاۋزا، اسەت، سۇمبىلە، ميزان، اقىراپ، قاۋىس، جەدى دەپ اتالادى. ولار ايدىڭ تۋىن ءار ايدىڭ ءبىزدىڭ ەسەپ بويىنشا 14-ىنەن باستاعان. ياعني، بىزشە 14 ناۋرىزدى ايدىڭ ءبىر جاڭاسى دەپ ەسەپتەگەن. ولكەمىزدە وسى ەسكىشە (ارابشا) ايلاردىڭ اتالۋىنا بايلانىستى ماقال-ماتەلدەر، ەستەلىكتەر بار. ەكىنشى دۇنيەجۇلىك سوعىس ارداگەرى، اۋىلشارۋاشىلىق مامانى بيسەنبى ءارىپوۆ ءوز ەڭبەگىندە مىناداي مىسال كەلتىرگەن: «تارازىدا تاڭ سۋىيدى» دەيدى. اسەتتە (يۋل، شىلدە) تاڭدا تارازى دەگەن جۇلدىز تۋادى. وسى ۋاقىتتا تاڭنىڭ سالقىنداۋىنا بايلانىستى ايتىلعان ءسوز. نەمەسە «اقىراپ، قاۋىس، كارى قۇرتاڭدى تاۋىس». مۇنىڭ ماعىناسى اقىراپ (وكتيابر، قازان), قاۋىس (نويابر، قاراشا) ايلارىندا كۇن سالقىندايدى، كارى، اقساق مالدارىڭدى جاراتاتىن ۋاقىت بولدى دەگەن ءسوز. مىنە، وسى قاۋىس (نويابر، قاراشا), جەدى (دەكابر، جەلتوقسان) ايلارىندا كۇن سۋىتىپ بۇرقاق، وتكىنشى جاڭبىر جاۋادى. «ساراتان (ماي، مامىر), زاۋزا (يۋن، ماۋسىم), سەنەن دە قورقام» دەيدى ەكەن بۇرىنعىلار. ونىڭ سەبەبى زاۋزادا جەلىدەگى بايلاۋلى قۇلىن قىرىلعان، ەنەسى ىعىپ كەتكەن، شاي قايناتىم ۋاقىت جاڭبىرلى، جەلدى بۇرشاق جاۋىپ، كۇن سۋىتقان وقيعالار دا بولعان» (ب.ءارىپوۆ، د.ءارىپوۆ، «ماڭعىستاۋ – ماڭعاز مەكەنىم»).
مۇراجاي جۇمىسىنا بايلانىستى ولكەمىزگە بەلگىلى اڭشى الدابەردى اقشاباەۆپەن بىرگە جۇرگەنىمىزدە جەدى ايىن اڭشىلاردىڭ تەكەنىڭ كۇنى، مويىن جۋارى دەپ ەسەپتەيتىنى جونىندە ايتقانى بار-دى. دالاداعى ارقار، قاراقۇيرىق، كيىكتەردىڭ ۇيىرگە ءتۇسۋ مەرزىمدەرى ءارتۇرلى. ارقار اقىراپتىڭ (وكتيابر، قازان) 20-27 ارالىعىندا، قاراقۇيرىق قاۋىستىڭ (نويابر، قاراشا) 14-21 ارالىعىندا، ال كيىك جەدىنىڭ (دەكابر، جەلتوقسان) 10-20 ارالىعىندا ۇيىرگە تۇسەدى.
ارينە، ماڭعىستاۋ تۇرعىندارىنىڭ جىل باسىن ناۋرىزدىڭ 14-ىنەن باستاۋىندا تەك ايدىڭ تۋى عانا ەمەس، ودان دا تەرەڭىرەك زاڭدىلىقتار جاتۋى مۇمكىن. وعان ءارتۇرلى دەرەكتەر كەلتىرۋگە بولادى. ويتكەنى تابيعاتپەن بىتە قايناسقان كوشپەلى حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناعان تاجىريبەسى، ءىلىمى ولاردىڭ قاتەلەسپەي، ناقتى شەشىمگە كەلۋىنە جاعداي جاسايدى. 1822-1915 جىلدار ارالىعىندا ءومىر سۇرگەن قازاق دالاسىنا بەلگىلى اتاقتى جۇلدىزشى بەكاسىل اۋليەنىڭ «جۇلدىزناما» كىتابىندا كوپ نارسە ايتىلادى. الەم جاراتىلىسىن، تاريحي شەجىرەلەردى تەرەڭ بىلگەن بەكاسىل اۋليە وسى كىتابىنداعى «ناۋرىزدىڭ بەلگىسى» دەگەن تاراۋدا:
كوك قارعا ون بەسىندە كەلەر،
جيىرما ەكىسىندە كۇن مەن ءتۇن تەڭەلەر،
بۇل كەزدە جىل ەسەبى بەرىلەر.
حامال مەن ءساۋىر
وتىز ءبىر كۇننەن كەلەر،
ءساۋىر كىرگەندە بابىسەك شاقىرار.
جىل جاقسى بولسا
ونشاقتى كۇن بۇرىن شاقىرار، – دەگەن بار.
(«جۇلدىزناما». استانا، 2005 جىل. 101-102 بەتتەر).
كوكتەم جارشىسى كوك قارعانىڭ ناۋرىزدىڭ 15-ىندە كەلۋى ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ ايدىڭ ءبىر جاڭاسى دەۋىمەن سايكەس كەلىپ تۇرعان جوق پا؟ قازاقتىڭ جاڭا جىلى تۋرالى اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ بالاسى احات اكەسى تۋرالى ەستەلىگىندە بىلاي دەيدى. «14 مارت كۇنى اكەم: «بۇگىن ەسكىشە 1 مارت، قازاقشا جاڭا جىل، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى. بۇرىنعى اتى – ناۋرىز. پارسى ءتىلى. جاڭا كۇن دەگەن ءسوز»، – دەپ ايتقانى ەسىمدە» دەيدى.
ال، بەلگىلى ارحەلوگ ا.استافەۆ «ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ ناۋرىزدى قارسى الۋ ەرەكشەلىگى» اتتى ەڭبەگىندە تۇششىقۇدىق اۋىلىنىڭ ماڭىنان ارحەولوگتار شارتتى تۇردە «وتەك» دەپ اتاعان تاستان جاسالعان بۇيىمنىڭ ارشىلىپ الىنعانىن ايتادى. سول وتەكتىڭ بەتىندەگى قاتار-قاتار ورنالاسقان قيعاش تىلىك تۇرىندەگى قاراپايىم ويمىش عالىمدار نازارىن وزىنە اۋدارادى. ءار قاتارداعى تىلىكتى ساناۋ جانە ولاردى مەتەماتيكالىق ەسەپتەۋ تاڭقالارلىق جاڭالىقتىڭ اشىلۋىنا اكەلەدى. وتەكتە اسپان ايلىق جىلدىڭ كالەندارلىق ەسەبى سىزىلعان ەكەن. بۇل تابىلعان زات كەم دەگەندە 5 مىڭ جىل بۇرىن جاسالعانىنا قاراماستان كونە استرونوم ءوز ەسەبىن وتە ءدال جۇرگىزىپتى. 12 ايدى 29 كۇننەن ەسەپتەگەندە 6 كۇنگە جەتپەيتىنىن بايقاعان. سوندىقتان 11 ايدى 29, 12-ءشى ايدى 36 تىلىكشەمەن بەلگىلەپتى. جالپى العاندا، كونە ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ اسپانايلىق كۇنتىزبەسى 355 اسپانكۇندىك تاۋلىكتەن تۇرعان.
سونداي-اق ا.استافەۆ وڭتۇستىك ءسىبىر تۇركىلەرىندە ۋاقىت ەسەبى توعىزكۇندىكتەرمەن جۇرگىزىلگەنىن ايتادى. ولاردىڭ كۇنتىزبەسى نەگىزىنەن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىمەن سايكەس كەلەتىن ءتورت تەمپەراتۋرالىق تسيكلعا بولەكتەلگەن. ەسەپ كۇن ۇزارۋ باستالاتىن قىسقى قىسقا كۇننەن جۇرگىزىلگەن. قىسقى سۋىق توعىز كۇننەن تۇراتىن توعىز اپتا – بۇل ايازدىڭ «تۋى» مەن «ءولۋى» (23 جەلتوقساننان 14 ناۋرىزعا دەيىن). 14 ناۋرىزدان باستاپ جاپىراق «ەسەيىپ» كوكەك كەلەتىن كوكتەم تۋادى. «مۇمكىن وسى ءداستۇر ماڭعىستاۋعا XVIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ادايلارمەن بىرگە كوشىپ كەلگەن شىعار» دەگەن ءوز بولجامىن دا ايتادى.
ادامزات تاريحىنان جاڭا جىلدى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ كوكتەمدە تويلاعانىن بىلەمىز. ەجەلگى رۋستە حريستيان ءدىنىن قابىلداعانعا دەيىن جاڭا جىلدى 1 مارت كۇنى قارسى العان. مەيرام كۇندەرى ورىستار قۇت قۇدايىنىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان شىراقتاردى شيە اعاشىنا ىلگەن. «ءتۇرلى اۋرۋلار مەن پالە-جالادان ساقتايدى» دەگەن نانىم-سەنىممەن داستارحان باسىنا جينالعان ءاربىر شارۋانىڭ الدىنا ءۇش باس سارىمساق، ۇستەلدىڭ قاق ورتاسىنا بەتىن شوپپەن جاپقان 12 تال پياز قويعان. ال اعىلشىندار XVIII عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن جاڭا جىلدى 26 مارتتا تويلاپ كەلدى. ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىنعى VIII عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ قولدانىلعان كۇنتىزبەدە ريمدىكتەردىڭ جاڭا جىلدى ناۋرىز ايىنان باستاعانى قازىرگى كۇنتىزبەلەرىندە ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. ريمدىكتەردىڭ جىلدىڭ ءبىرىنشى ايىن سوعىسقا تىيىم سالۋشى قۇداي مارتيۋستىڭ اتىمەن «مارت» دەپ اتاعان.
ال ودان بەرىدەگى ەلىمىزدە بولىپ وتكەن جايلارعا توقتالار بولساق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ حالكوم كەڭەسى 1918 جىلدىڭ 24 قاڭتارىندا «باتىس ەۋروپا كۇنتىزبەسىنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە ەنگىزىلۋى» تۋرالى دەكرەتىمەن قولدانىسقا ەنگىزىلدى. بۇل كەزدە ەكى كۇنتىزبەنىڭ ايىرماشىلىعى 13 كۇنگە جەتكەن ەدى. ەسكى كۇنتىزبەنى 1918 جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا جاۋىپ، كەلەسى كۇندى 14 اقپاننان باستاپ سانادى.
قالاي بولعاندا دا كوكتەمنىڭ العاشقى نىشانى ولكە جەرىندە ناۋرىزدىڭ 14-ىندە بەلگىلى بولادى. ولار وسى كۇندى جىل باسى دەپ ساناعان. وسى كۇننىڭ الدىندا (14 ناۋرىزدان ەكى-ءۇش كۇن بۇرىن) «ناۋرىزدىڭ اقشا قارى» جاۋادى. بىراق ول تەز ەريدى. كەي ۋاقىتتاردا ونى «قۇس قاناتى» دەپ تە اتايدى. ياعني، قۇس كەلەر الدىنداعى سوڭعى قار. ءتىپتى قار جاۋماعان كۇننىڭ وزىندە سالقىندىق بايقالادى. ماڭعىستاۋداعى امال (ناۋرىز) كۇندەرى سونداي بەلگىنىڭ بولاتىنىن كەز-كەلگەن ادام بايقاعان بولار دەپ ويلايمىز. ناۋرىزدىڭ ەكىنشى ونكۇندىگىندە، ناقتىراق ايتقاندا 16-21 ارالىعىندا «بەس قوناق» بولادى. بۇل كۇندەرى تابيعاتتا وزگەرىس بولىپ، بۇرقاق، جاڭبىر نەمەسە قار ارالاس جاڭبىر جاۋادى. ماڭعىستاۋ تۇرعىندارى وسى «بەسقوناقتى» وتكىزىپ سالعاننان كەيىن عانا مال تولدەتۋگە ءۇستىرت ۇستىنە كوتەرىلەتىن بولعان.
قازاق ءۇشىن ناۋرىز «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» بولىپ ەسەپتەلگەن. ويتكەنى العاشقى مال تولدەپ، اۋىزدىڭ اققا تيەتىن ۋاقىتى دا وسى. قىس ىزعارى قايتادى، مال اۋىزى كوككە تيەدى. حالىق اراسىندا بۇل كۇنى «سامارقاننىڭ كوك تاسى دا ەريدى» دەگەن ءسوز بار. ياعني، جەتى قات جەر استىنان جىلى بۋ كوتەرىلەدى، جەتى قات كوكتەن نۇر جاۋادى. سونىمەن قاتار وسى كۇنى ۇيادا جاتقان قۇستار دا، ىندەگى جانۋار دا، سۋداعى بالىق تا باسىن كوتەرىپ، ءبىر ءسات قوزعالماي تۇرىپ، ناۋرىزعا قۇرمەت قىلادى دەگەن ۇعىم دا بار.
سونىمەن قاتار ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىنە بايلانىستى ايتىلاتىن اڭىزداردىڭ بىرىندە ناۋرىز كۇنى جاڭبىر جاۋادى. ونى حالىق اراسىندا «راحمەت جاڭبىرى» دەپ تە اتايدى. سول جاڭبىردان وسىمدىكتەردىڭ بويىنا ءنار جۇگىرىپ، وعان جەر بەتىندەگى تىرلىك اتاۋلىنىڭ يەلەرى قاتتى قۋانادى ەكەن. وسى كەزدە تەرەڭ داريانىڭ تۇبىندە كۇن كەشەتىن «ساداپ» دەپ اتالاتىن بالىق تا سۋ بەتىنە شىعىپ: «ەي، جاراتقان، مەنى دە قۇر قالدىرماي ءوز نەسىبەمدى بەرە گور؟!» – دەپ جاۋىپ تۇرعان جاڭبىرعا اۋزىن توساتىن كورىنەدى. سوندا اۋزىنا تامعان ءبىر تامشىعا ريزا بولىپ: «شاپاعاتىڭا راحمەت، مەن بولدىم، تويدىم»، – دەپ قايتادان سۋ تۇبىنە كەتىپ قوزعالماي جاتا بەرەدى. كوپ ۇزاماي ونىڭ ىشىندە الگى اۋزىنا تامعان جالعىز تامشىدان گاۋھار تاس پايدا بولادى ەكەن. ءدۇر گاۋھار ناۋرىز ايىنىڭ العاشقى جاڭبىرىنان پايدا بولاتىن قۇبىلىس كورىنەدى. سول گاۋھاردان جەر بەتىندەگى تىرشىلىك ەتەتىن وسىمدىك، جان-جانۋارلارعا تۇقىم تارايدى دەپ تە ايتىلاتىن.
بۇل كۇنى «ناۋرىز كوجە» (كەي جەرلەردە «تىلەۋ كوجە» دەپ تە اتالادى) پىسىرىلەدى. ماڭعىستاۋ تۇرعىندارى قىسقى سوعىمدا ناۋرىزعا ارنايى ساقتاپ قويعان ەتىن اساتىن. بۇل «وسى كۇنگە امان جەتكەنىمىزگە» دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى.
ارينە، ناۋرىزعا بايلانىستى ىرىمدار وتە كوپ. كوشپەلى حالىق سول ىرىمعا سەنگەن، قۇرمەت تۇتقان.
- جاڭا كۇنگە قاراپ بەتىن سيپاعان. ونىسى باسىما باقىت، ىرىس دارىسىن دەگەنى.
- ناۋرىز كۇنى جاۋعان قاردى كۇرەمەيدى، سىپىرمايدى. ويتكەنى باسقا قارلارعا قاراعاندا ەرەكشە اپپاق، ەرەكشە تازا، كوپ ۇزاماي ەرىپ كەتەدى.
- ناۋرىز كۇنى ىدىس-اياقتى سىلدىرلاتپاۋعا، شاڭىراق استىندا ورىنسىز داۋىس كوتەرمەۋگە تىرىسادى. ايەل قۇتى، ەر قۇتى، ءۇي قۇتى – ىدىس-اياقتا دەپ ەسەپتەيدى.
- قىدىرىپ كەلگەن بالانى ۇيدەن قۇر جىبەرمەيدى. ويتكەنى بالا – باقىت، بالا – پەرىشتە. بالا ۇيدەن وكپەلەپ شىقسا، بالادان بۇرىن باقىت ەسىكتەن شىعادى دەپ ەسەپتەگەن.
- ناۋرىزدان بۇرىن ساپارعا كەتكەن جولاۋشىعا سىباعا ساقتايدى. بۇل ءوز وشاعىنا امان ورالسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان.
- جاسى كىشىلەر ناۋرىز كۇنى اۋىلداعى ۇلكەندەرگە بارىپ سالەمدەسۋدى، قولىن ۇستاپ، باتاسىن الۋدى مىندەتى ساناعان. سونىمەن قاتار ومىردەن وتكەندەردىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقۋدى تىرىلەردىڭ پارىزى دەپ ەسەپتەگەن. بۇل قۇرمەتتىڭ بەلگىسى.
ماڭعىستاۋلىقتار ناۋرىز كۇنى ءۇي ىشىندەگى كەرمەگە ساندىقتاعى بار قىمبات ماتالارىن، كيىمدەرىن شىعارىپ ءىلىپ قوياتىن. بۇل بىرىنشىدەن جاسىرىپ قويسا كيىمدى پەرى يەلەنەدى دەگەن ويدان تۋىنداسا، ەكىنشىدەن حالقىمىزدىڭ جارىلعان جۇگەرىدەي اپپاق كوڭىلىن بىلدىرەدى. قىسقاسى، حالقىمىز قاي ۋاقىتتا دا ناۋرىزدى اسىعا كۇتىپ، ونى جاقسىلىقتىڭ باستاۋى، جىل ون ەكى ايداعى ەڭ نەگىزگى مەرەكە رەتىندە قۇرمەت تۇتقان.
وتىنشى كوشبايۇلى،
ولكەتانۋشى. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى،
ماڭعىستاۋ وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى.
ult.kz
