Alash astanasynyń úkimet ǵımarattary

4023
Adyrna.kz Telegram

Orynborda 1917 jyly jeltoqsannyń 5-i men 13-iniń aralyǵynda ótken
Ekinshi Jalpyqazaq quryltaıynyń qaýlysynda Semeı qalasy Alash aýtonomııasynyń astanasy, Alash Orda halyq keńesiniń ornatylatyn jeri bolyp jarııalandy.
Naqty aıtqanda, Alash úkimetiniń ǵımarattary Ertistiń sol jaǵasyndaǵy Jańa Semeıde ornalasqan. Jańa Semeıdi ol kezde oryssha Zarechnaıa sloboda dep ataǵan, al qazaqsha halyq ony atalmysh tarıhı oqıǵalaryna baılanysty Alash qalasy dep júrgen. Sol kezdegi Jańa Semeı Tinibaı, Taraqty jáne Jolaman qalashyqtarynan qurastyrylǵan edi. Al Muhtar Áýezovtyń «Abaı joly» romanynyń ekinshi tomynda Ber jaq, Bas jataq degen ataýlary da kezdesedi.

Moldabaevtyń úıi


         Reseı ımperııasynyń zamanynda Semeı iri bir aımaqtyń ákimshilik ortalyǵy edi, Semeı qalasyna qazirgi Shyǵys Qazaqstan, Pavlodar oblystary, Qaraǵandy oblysynyń bir sheti qaraǵan. Sonymen qatar, qala iri saýda jolynyń boıynda turyp, Reseı men Qytaı, Sibir men Orta Azııa arasynda júrgen saýdanyń mańyzdy ortalyǵy, hab-oazısy bolyp sanalǵan.
Saýdamen qatar mádenıet te, bilim de, din de, ádebıet te, zamanaýı ınnovaııalar da Semeıde joǵary deńgeıinde damyǵan edi. Abaı oqyǵan Ahmet Rıza medresesi, talaı Alash zııalylary oqyǵan (solardyń ishinde Sultanmahmut Toryaıǵyrov, Júsipbek Aımaýytov, Sábıt Dónentaev, Muhtar Áýezov, Qanysh Sátpaev) muǵalimder semınarııasy, iri kitaphana, murajaı, elimizdegi alǵshqy órt sóndirýshi qyzmet, telefon-telegraf baılanysy, ırk, fýtbol komandasy, erekshe stılinde salynǵan meshitter – Semeıdiń maqtanyshy edi. Isa Baızaqov, Jumat Shanın, Júsipbek Elebekov
Semeıde «Es-aımaq» mádenı-aǵartýshylyq tobyn ashsa, Jaqsylyq Tólenov
qazaq jumysshy taptyń múddesin kózdeıtin «Jumsat» qoǵamdyq-saıası uıymyn qurdy. Qajymuqan ırkte kúshin kórsetse, Nurǵalı Quljanov pen áıeli Názıpa ádebı keshterin ótkizdi. Qalada Abaıdyń, Abaı shákirtteriniń shyǵarmashylyǵynyń rýhy bar edi. Semeı – qazaq, orys, tatar mádenıetiniń qaınaǵan oshaǵy edi. Árıne, munyń báriniń negizi, qozǵaltqyshy saýda, ekonomıka edi.
Semeıdiń tańbasynda da (gerbinde) saýdanyń nyshany retinde túıe beınelengen edi.  Ertis ózenimen de taýarlar kemelermen tasylatyn edi – onymen Pleeev, Mýsın degen saýdagerler aınalysqan. Al qalanyń kireberisinde, Jańa Semeı jaqta, Ertiske jetpeı taýar tasıtyn kerýender báj salyǵyn tólep, keden baqylaýynan ótip tekseriletin edi. Alys joldan sharshaǵan saýdagerler, túıeler, attar aıaldap, demalyp jatatyn edi. Sonymen qatar, bazar quryp jan-jaqtaǵy aýyldardan kelgen elmen saýda júrgizetin edi. Osylaısha, Jańa Semeı de qalamen birge damıtyn edi.
Kóken bolysynan kelgen Tinibaı qajy da onyń damýyna óz úlesin qosqan.
Ekinshi gıldııanyń saýdageri 1836 jyly salǵan bir munaraly aǵash meshiti áli kúnde de bar. Ókinishke oraı, búgingi tańda Tinibaı meshiti – Jańa Semeıdegi Alash úkimeti ornalasqan oramynan qalǵan jalǵyz izi. Al Ertistiń boıynda, sol jaǵalaýynda Alash qalasynda ornalasqan úkimet ǵımarattaryn ýaqyt ta, Alash ordadan qalǵan mırasty saqtaýǵa oıy, umtylysy joq buryńǵy bılik te aıaǵan joq.

Seıitqulovtyń úıi

Alash Ordanyń úkimet ǵımarattary kóbinese saýdagerlerdiń úılerinde ornalasqan. Mysaly, Muhamethan Seıitqulovtyń úıinde Alash úkimetiniń jınalystary ótken. Muhamethannyń úıi Tinibaı meshitinen alys emes jerde ornalasqan. Muhamethan Seıitqulov tekti, baı, saýatty, oqymysty, kókiregi oıaý, ımany berik, taqýaly adam, kásipker kisi edi. Tinibaı meshitinde dinnen sabaq berip, áıgili Ahmet Rıza meshitinde ımam bolǵan. Kitap oqýǵa qumar bolyp, úıinde kóp kitap jınaǵan. Abaı shákirtteri de, Alash zııalylary da burynnan-aq Muhamethannyń úıinde qonaq bolyp, kezdesip, áńgime-saýyq quryp, pikir bólisken. Al, Alash aýtonomııasy jarııalaǵannan keıin bul úı úkimettik ǵımarattarynyń birine aınalǵan. Alash Orda úkimetiniń músheleriniń, Alash zııaly azamattarynyń kóptegen fotosýretteri  Muhamethan Seıitqulovtyń jeke muraǵatynan alynǵan. 20-shy jyldary qurylǵan «Es-Aımaq»mádenı-aǵartýshylyq toby da Muhamethannyń úıinde qoıylymdarynyń repetıııalaryn ótkizdi.
Seıitqulov 1937 jyly jeltoqsannyń 2-ine qaraǵanada túnniń ishinde Ertistiń ortasynda ornalasqan Túıemoınaq (ol kezde - Kırov) aralynda atylǵan. Balasy, Qaıym Muhamethanov – belgili abaıtanýshy, alashtanýshy. Qaıym Muhamethanov Alash zııalylaryn bala kezinde óz kózimen kórgen. Qaıym men Abaı, Qaıym men Alash, Qaıym men Semeı ajyratylmaıtyn uǵymdar.

Erylakovtar otbasy

Alash Ordanyń taǵy bir úkimet ǵımaraty Aleksandr Erykalovtyń úıinde ornalasqan. Ol Muhamethannyń úıinen árirek, Ertistiń aǵymyna teris, joǵaryraq, et kombınatyna qaraı barǵanda, qazirgi Semeıdegi «Okean» bazarynyń, Muhtar Áýezovtiń eskertkishiniń mańaıynda Áýezov dańǵylynan Ertiske qaraı túsip barǵanda qazirgi jer úıleriniń sektorynda Kolhoznaıa kóshesiniń boıynda ornalasqan edi. Aleksandr Erykalovtyń Alash úkimetine, Alash mılıııasyna kórsetilgen kómegi mol edi, sonymen qatar úıi de memlekettik mekeme retinde paıdalanǵan. Aleksandr Erykalovtyń atyn eske alǵanda, kásipkerdiń járdemshisi, sharýashylyǵyn meńgerip júrgen Qarjasuly Omardyń, balasy Bıǵalı Omarovtyń attaryn da umytpaý kerek. Saýdager týraly kóp qyzyqty málimetti urpaǵy reseılik mýzykant Egor Letov jınap, suhbattarynda, jeke saıtynda áleýmetke anyq qyldy.
Endi bir úkimet ǵımaraty – Qarajan Úkibaıulynyń úıi. Ol da qazirgi balyq satatyn «Okean» bazarynyń, Ótepbaev (Svobodnaıa), Chaıkına kósheleriniń mańaıynda  turatyn edi. Júsipuly Ábdirahmannyń úıi de Ótepbaev kóshesiniń mańaıynda turǵan, ol da Alash úkimetiniń ǵımarattarynyń biri edi. Jalpy, qazirgi Muhtar Áýezovtiń eskertkishi turǵan jerinen Ertiske qaraı túsip, ońǵa-solǵa barsaq – buryńǵy Alash astanasynyń úkimet oramyna jetemiz. Biraq, Tinibaı meshitinen basqa sol zamannyń kýágeri bolǵan derekterdi taba almaımyz.

Alash úkimetine nıettes, demeýshi bolyp, qarjysyn bólgenderiniń biri Qarajan Úkibaıuly edi. Qarajannyń úıi jınalys ótkiziletin, memlekettik máseleleri talqylanyp sheshiletin úkimettik keńse retinde paıdalanǵan. Bul kásipker búkil aımaqtyń mal ustaıtyn baılarymen seriktesip iri saýda júrgizgen. Alystan, keıde birneshe júz shaqyrym qyshyqtyqta ornalasqan jerden Semeıge mal jiberetin Qarajannyń serikteri mal satyp alatyn tutynýshylardy izdep áýre bolmaı, myńdaǵan qoı, ógizderdi Qarajanǵa tapsyrǵan. Qarajanmen qatar týysy Aımaǵanbet te sol kásippen aınalysqan. Qarajan Semeıdiń iri teri zaýytynyń, jún fabrıkasynyń, et kombınatynyń ıesi bolǵan. Ánshi Ámire jas kezinde Qarajannyń teri zaýytynyń qambasynda kúzetshi bolyp istegen. Keıin, 1925 jylynda da Parıjden kelgen Ámire Qashaýbaıulyny Qarajannyń úıinde tosyp, saltanatty saýyq kesh ótkizdi.
Árıne, teri óndirisiniń salasynda Qarajannyń báselekesteri kóp boldy – oblysta 31 teri-bylǵary ónimderin shyǵaratyn mekeme boldy, solardyń arasynda jurtqa tanymal Pleeev, Trapeznıkov, eglov, Joldybaev degen kásipkerlerdiń zaýyttary boldy. Al júzdegen-myńdaǵan malyn soıyp, et kombınatyn ashyp Qarajan Semeıdiń et óndirisine de zor úlesin qosqan. Semeıdiń et óndirisi árdaıym el aýzynda ańyz retinde aıtylyp júretin edi – ásirese, Keńes úkimeti zamanynda Chıkago et kombınatynyń jobasymen búkil Keńes odaǵynda kólemi boıynsha úshinshi ornyn alǵan iri et kombınat salynǵan edi. Osylaısha, qalanyń et óndirisniń negizin salýshylarynyń biri Qarajan edi.
Alash úkimetiniń baspasózi, resmı buqaralyq aqparat quraldary bolyp sanalǵan «Saryarqa» gazetiniń, «Abaı» jýrnalynyń da qarjyger-demeýshileriniń biri de Qarajan edi. Atalmysh gazet, jýrnal «Járdem» baspahanasynda shyqqan. Jýrnaldy Muhtar Áýezov pen Júsipbek Aımaýytov shyǵarsa, gazette ult kósemi Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatovtyń maqalalary, úkimettiń sheshimderi, qaýlylary shyqqan, tilshi bolyp Raıymjan Mársekov, Halel Ǵabbasov,
Sábıt Dónentaev, Mánnán Turǵanbaev, Otynshy Áljanov taǵy basqalar jumys istegen.
Qarajannyń úıiniń janynda Ótepbaev (Svobodnaıa), Chaıkına kósheleriniń tusynda Ábdirahman Júsipulynyń Novosibirdiń qyzyl kirpishiniń salynǵan eki qabatty on bólmeli úlken úı turǵan. Ol da úkimettik ǵımaraty, keńse retinde paıdalanǵan. Ábdirahman Júsipuly – Esim hannyń zamanynda ómir súrgen, Qataǵan qyrǵynyna qatysqan Oljashy batyrdyń jáne qobyzshy Kózbergen baqsynyń urpaǵy, Júsip qajynyń balasy edi. Saýdamen aınalysyp, tabysty kásipker edi. Patshalyq Reseıdiń birneshe bankileriniń salymshysy, oblıgaııalarynyń ustaýshysy edi. Dastarqan basynda ol kezde tańsyq bolyp kórinetin lımon, qarbyz sııaqty tamaqtary turatyn edi. Ábdirahman Jusipuly alǵashqy telefon paıdalanýshylarynyń  biri edi. Elden kelgen tili ótkir qonaqtarynyń biri Ábdirahmannyń úıinde telefondy kórip: «Apyrmaı, atasyn jynmen, balasyn symmen sóılestirgen Allanyń qudireti» dep aıtqan eken. Júsipuly Ábdirahman Qazan qalasynda «Óndirbaı halfe» degen qıssany bastyryp shyqqan. Kásipkerdiń aqyndyq daryny bolǵan, óleń shýmaqtarynyń úzindileri saqtalǵan. Ókinishke oraı, kásipkerdiń úıi búgingi kúnge deıin saqtalǵan joq. Ábdirahman Júsipuly tárkileý naýqanynyń aldynda qaıtys boldy. Kaıgorodev basqarǵan Semeı oblysynyń Abyraly aýdanynyń OGPÝ bólimshesi balalaryn qýdalaǵan kezinde  Ábdirahman óz qolymen jazǵan óleńder jınaǵyn (qyzyl kitapshasyn), otbasylyq fotosýretterin tartyp aldy. Olardy kezinde
joq qyldy ma, muraǵattarǵa tyǵyp qoıdy ma – belgisiz. Bar bolsa – olardy
tabý bolashaq zertteýshileriniń isi.
Osylaısha, qazirgi Jańa Semeıde, Ertistiń sol jaǵasynda Alash úkimetiniń ǵımarattary turǵan. Olar Muhamethan Seıitqulovtyń, Aleksandr Erykalovtyń, Qarajan Úkibaevtyń, Ábdirahman Júsipovtiń úılrinde ornalasqan. Bul kásipkerlerdiń úılerinde zemstvo, Alash mılıııasynyń shtaby, baspahana jáne gazet-jýrnal redakııalary bolǵan.

Qazir ókinishke oraı bul ǵımarattar joq. Biraq, turatyn jerin tabý úshin
Tinibaı meshitinin mańaıyna barý kerek, Muhtar Áýezovtiń eskertkishinen ótip Ertiske qaraı túsý kerek, «Okean» bazarynyń janynda ornalasqan
Ótepbaev (Svobodnaıa), Chaıkına kóshelerin aralap, toǵyz qabatty turǵyn úıdi tabý kerek, jekemenshik jer úıleriniń sektoryndaǵy Kolhoz kóshesin aralaý kerek. Bul – Alash memleketiniń úkimettik oramy.
Al, Ertistiń ar jaǵynda Semeı qalasynyń ortalyǵyna kelsek, taǵy bir Alashtyń janashyry, saýdager, kásipker Ánııar Moldabaevtyń úıin tabýǵa bolady. Bul úıdiń de Alashtyń úkimetimen, Alash zııalylarymen baılanysy bar. Talaı Abaı shákirtteri, Alash zııalylary bul úıd jınalyp, qonyp, tipti turyp, mańyzdy máselelerin talqylap sheshti. Qazir bul úıde Alash arystary jáne Muhtar Áýezovtiń murajaıy ornalasqan. Semeı ólketaný murajaıy ornalasqan buryńǵy gýbernatordyń úıi de Alash Ordaǵa, Álıhan Bókeıhanovqa tikeleı qatysty. 1917 jylyndaǵy Aqpan tóńkerisinen keıin
ony Bostandyq úıi de ataǵan. Bostandyq úıi 1917 jyly kóktemde ótken Semeı oblystyq qazaq quryltaıymen baılanysty. 1917 jyly qazannyń 21-inde Álıhan Bókeıhanov ta Semeı qalasyna kelgen soń, bul ǵımaratta sóz sóılegen. Talaı Alash zııalylary oqyǵan Semeı muǵalimdik semınarııasynyń ǵımaraty da qalanyń kartasynyń betindegi erekshe oryn.
Jalpy, Alash úkimetiniń ǵımarattarynyń taqyrybyn Sultan Haq Aqquly, Muratbek Kenemoldın, Erlan Sydyqov sııaqty alashtanýshylar kóp
zerttedi. Alash Ordaǵa janashyr demeýshi bolǵan kásipkerler Qarajan men Aımaǵanbettiń taǵdyry týraly derekter Bolatbek Násenovtiń enıklopedııasynda tabýǵa bolady. Qarajan Úkibaev týraly qundy málimetter Zıra Naýryzbaevanyń orys tilinde jazylǵan kitabynda bar. Ábdirahman Júsipov týraly biraz málimet Ázimhan Sádýaqasovtyń, Ázimhan Isabaevtyń, Aıgúl Ábeshovanyń Semeı ólkesine, Doǵalań (Alǵabas) aýylyna arnalǵan ólketaný, shejire kitaptarynda bar. Az-kóp derekterin
urpaǵy Qaınar aýylynyń turǵyny Tóleý Ábdirahmanov jadynda saqtasa, biraz málimetti Ábdirahmannyń járdemshisi, seriktesi bolǵan Tursynbaı Daıyrbekulynyń balasy Aıtqazy Daıyrbekov jetkizdi. Aleksandr Erykalov týraly málimetti urpaǵy áıgili reseılik mýzykant Egor Letovtyń suhbattarynda, ómirbaıan maqalalarynda tabýǵa bolady. Biraz málimetti járdemshisi Omar Qarjasovtyń qyzy, Bıǵalı Omarovtyń qaryndasy 90 jasqa kelgen Nurjamal Omarova jetkizdi. Árıne, Alash úkimetiniń ǵımarattarynyń, Alashqa janashyr kásipkerleriniń taqyryp tereń jáne
jańa zertteýlrin kútip jatyr.


Asqar DAIYRBEK,

"Adyrna" ulttyq portaly

Pikirler