Tulpardan tuǵyr ozǵan zaman boldy - Myrzan Kenjebaı

2996
Adyrna.kz Telegram

Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń Quryltaıy qarsańynda

Iá, Nesipbek Aıtuly bastap, búgingi ulttyq baspasózimizdiń betke ustarynyń biri derlik «Jas alash» qostap, «Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń quryltaıy qarsańynda» degen aıdarmen ıgilikti bir isti qolǵa alǵan eken. Onyń «Quryltaı qarsańynda ortaǵa salar oı kóp» dep bastalýynyń ózi búgingi qazaq ádebıetine qolynan kelgenshe azdy-kópti úles qossam deıtin, onyń qazirgi jaı-kúıine alańdaıtyn kim-kimdi de beıjaı qaldyrmasa kerek. Átteń, Nesipbektiń «Sóz tanıtyn kóz kerek» degen bul maqalasynan búgingi qazaq ádebıetiniń, onyń qara shańyraǵy Jazýshylar Odaǵynyń hal-ahýaly týraly syńar aýyz sóz tappaǵanymyz ǵana qıyn boldy. Onyń ornyna maqala búgingi poezııamyzda qalaı degende de óz orny bar aqyn Amanhan Álimulynyń óleńderindegi kemshilik ataýlyny qarjy polıııasynyń jemqordyń jegen aqshasyn jipke tizgenindeı túgendep-aq shyǵypty.

Shyndyǵyna kelsek, ekiniń biri ózi oqymasa da birinen-biri estip alyp danyshpan, kóregen, uly aqyn, bas aqyn atap júrgenderdiń ár óleńinen izdegen adam nebir kemshilikti de, ersilikti de op-ońaı-aq taýyp alady. Jer betinde altyn atty asyl tastyń ózi 100 paıyz taza kúıinde kezdespeıtini sııaqty, óleń shirkinniń de jaqsysy, ortaqoly (ortańqol emes!), nashary bolady. Biraq áńgimesin «Jazýshylar Quryltaıy qarsańynda ortaǵa solar oı kóp» dep bastaǵan Nesipbek shynynda da ordaly oı, bıik parasattyń ıesi bolsa, bul jerde bir adamnyń óleńindegi olqylyqtardy tizip berýmen shektelip qalmas edi. Amal ne ózi sońynan qalmaı júrip ázer alǵan aty-jóniniń astynda Memsyılyq laýreaty degen ataq ilese júretin bul aqynymyzdyń  ádebıet, ásirese poezııaǵa  qatysty oı-órisiniń shama-sharqy soǵan ǵana jetipti. Áıtpese, búgingi ádebıettiń, onyń ishinde poezııanyń kún tártibine qoıar problemalary az ba edi? Baıaǵyda A. Chehov belletrıst V. Tıhonovqa jazǵan hatynda «Keıingiler bizdi Chehov ta, Tıhonov ta, Korolenko da, eglov ta demeıdi «sekseninshi jyldardaǵylar» nemese «HIH júzjyldyqtyń aqyryndaǵylar» dep ataıtyn bolady degen eken. Sol aıtqandaı, Nesipbek dos osy maqalasynda búgin aqyn-jazýshylar keıingi urpaqqa qandaı poezııa qaldyryp bara jatqany, solardyń ishinde ártúrli júldeler men syılyqtar, ásirese, Memlekettik syılyq laýreaty degen ataq qalaı berilip, ony kimder qandaı ádis-tásildermen alyp júrgeni, tipti, sony Nesekeńniń ózi qalaı alǵany týraly aıtsa «Áp, bárekeldi! Naǵyz aqyn osylaısha Aqıqatty aıtsa kerek edi» der edik qoı. Aqıqat demekshi, V. Daldiń Sózdigi boıynsha Aqıqat degenimiz adam aqyl-oıynyń ıgiligi. Qasıetti ıslam dini Aqıqatty aıtý adamı qasıettiń eń bıik shyńy dep baǵalaıdy. Al ózin aqynmyn dep sanaıtyn adam ne jazsa da óz júregin, jan-dúnıesin shyn tebirentken ómir qubylystarynyń tek Aqıqatyn, Rasyn, Shyndyǵyn aıtýy– paryz. Amal ne, búgingi poezııamyz lepirme jel sózdiń, jalań madaqtyń, aylaý aıtsaq jylpos, ataqqumar-óleńshilerdiń kúnkóris jemtigine aınaldy. Búgingi poezııamyzdyń mundaı kúıge túsýine ásirese, óleńge degen eshqandaı talap-talǵam eskerilmeı, shyǵarmalar qatań súzgiden, muqııat talqylaýdan ótkizilmeı,  tipti, bir kúnde 40-tan astam adamǵa berile salatyn «Alash» (ózi halyqaralyq dep atalady!) syılyǵy sııaqty  syılyqtar men júldeler anaǵan da, mynaǵan da berile salýy da kesirin tıgizip tur.Ádette, talant, daryn degen qasıetten maqurym adamdar ataq-dańq, syılyq-júlde alý úshin jasalatyn qýlyq-sumdyqtyń, aıla-sharǵynyń túr-túrine sheber keledi. Al osy kúni Memlekettik syılyq ıegeri atanyp, el aralap kesh ótkizip, oblys ákimderinen qaltasyn qompaıtyp kólik minip shalqyp júrgen (atyn ata dese atap berýge de bolady!) 4-5 azamattyń ol ataqty alý úshin qandaı aıla-sharǵyǵa barǵanyn biletindikten solardy kórgen saıyn óz basym ári kúlkim keledi, ári baıǵustarǵa janym ashıdy. Olardyń ishinde Elbasymyzǵa aty ısi qazaqqa máshhúr aqsaqal Qasym Qaısenovty salyp ta, rakpen aýyramyn, dárigerler 5-6 aı ǵana ómiriń qaldy, raktan óldim ne, asylyp óldim ne báribir, eger osy joly (Ol osynyń aldynda keminde 5-6 ret laýreattyqqa talasyp ala-almaǵan edi) Memsyılyq laýreaty ataǵyn taǵy da ala-almasam asylyp ólemin dep jurtty shoshytyp alǵan da, t.b. bar. Solarǵa qarap, adam balasy, ásirese ózin aqynmyn dep esepteıtin pende «laýreat» degen ataq úshin de ar-namysyn qurbandyqqa shalatyn boldy-aý dep kóńil shirkin qulazı jóneledi. Sosyn sol kóńili túspegirdi  ornyna túsirý úshin

Jelep-jebep jatatyn

Namys – naǵyz pir-baba,

Sol namysty satatyn

Syılyq qurǵyr pul-ǵana,-dep ázil jazyp ózińdi-óziń jubatqan bolasyń. Nesipbek dos áldebireýlerdi Amanhandy qolpashtaýshy «klassıkter» dep keketipti. Shyndyǵyna kelsek, álgindeı qýlyq-sumdyqpen,  araǵa aqsaqal salyp, ózinde joq raý aýrýyn salyp Memlekettik syılyq laýreaty  atanyp júrgender ǵana ózderin «klassıkpiz» dep jıyn-toılarda, as-sadaqada kósemsip sóılep turady, qatyn-balasymen, jegjat-juraǵatymen teledıdar habarlaryna qatysady.

Al Quryltaı qarsańynda ártúrli oı aıtýǵa bastamashy bolyp otyrǵan Nesipbek Aıtuly qalaı Memsyılyq laýreaty atandy deısiz be? Nesipbek dostyń Memlekettik syılyqqa usynǵan «dúnıeleri» bir emes birneshe márte bul ataqqa laıyq emes bolyp, dodadan quralaqan qaıtty. Árıne, alǵan betinen qaıtpaý janqııarlyq, tabandylyq degen bar. Biraq sol kezderi óz basym Nesipbek kórsetken janqııarlyqty-jankeshtilik, ólermendiktiń eń bir ozyq úlgisi eken deı jazdaǵanym bar. Olaı deıtinim, kúnderdiń kúni bolǵanda ol sol kezdegi «Jas Alash» gazetine ólgennen keıin biz de Memlekettik syılyq alarmyz dep eńiregende etegi tolǵan zarlama maqala jazdy.

Shaqyryp úmit alda san,

Laýreattyq jaıly tókkende oı

Syılyqqumarlar árqashan

Jylaýmenen ótken ǵoı, - dep  biz de qosyla jylaı jazdadyq.

«Ońaı kelgen baqytqa da jylaı salǵan pendemin» dep bir aqyn aıtqandaı Nesipbek  jylasa jylaǵany aıyp emeste shyǵar. Óıtkeni, aqyn degenińiz emoııanyń adamy ǵoı. Biraq onyń qazaq poezııasynyń mańdaıyna  bitken jaryq juldyzy, tuńǵıyq tereń oıshyl aqyn áldeqashan baqılyq bolǵan Jumeken Nájimedenovke  Memsyılyq laýreaty berilýine baılanysty álgindeı zar-maqala jazǵany adam aıtqysyz uıat boldy. Al myna maqalasynyń basynda ol Abaı, Ilııas, Maǵjan sııaqty aqyndarǵa «M.Maǵaýın men Tólender»-di qosyp Jumekendi umyt qaldyrady. Burynǵy aqyndyq shama-sharqy qandaı bolǵanyn qaıdam Nesipbektiń sol kezdegi de búgingi de jazǵan-syzǵandary jasandy uranǵa, lozýngilik pafosqa, naýqanshyldyqqa tolyp tasyp-tógilip jatady. Oǵan Memlekettik syılyq ápergen «dúnıesi» de belgili bir adamnyń ata-babasynyń da atap aıtsaq Naýryzbaıdyń da erligin jyrlaýǵa búıregi buryp turǵanyn kózi ashyq adamǵa ańǵarý da asa qıyn emes. Osy jerde onyń Amanhan Álimdi synaı kele «aqyn arzan sózge aldanbaı, marjan sózden monshaq tizýi» kerek degen ǵıbratyn ózi qalaı qadirleıtinine kóz tigińizshi:

Alaby Alataýdyń dúbirledi,

Ataǵy batyrlardyń dúrildedi

Dańqynan Sabalaq pen Naýryzbaıdyń

Tizesi ata jaýdyń dirildedi.

 

Oıratty oıran salǵan Táńir atty,

Aqyry aıdalada  ańyratty

Atanyp «Ańyraqaı» jerdiń aty

Qońyrsyp jurtyndaǵy kóńi jatty.

Óleńniń qalasa jylatyp, qalasa shattyqqa shomyldyratyn qudiretin túsinetin adam osyndaǵy «dúrildedi», «dúbirledi», «dirildedi», «Táńir atty», «ańyratty», «kóńi jatty» degen sý tatyǵan dámsizdikti aqyndyq, aqynnyń alpys eki tamyryn ıitip aıtylǵan Aqıqat sóz deı qoıar ma eken? Nemese

Jigitter sońyna ergen kókjal bári

Biliner ata kórip, oq jonǵany.

Aıqasqa asyǵady qany qaınap,

Jońǵardyń janǵa batyp jondanǵany,-degen joldardy Nesipbekten ózge eshkim de «Arzan sózge aldanbaı, marjan sózden monshaq terý» deı qoımas, sirá. Osyndaı qarabaıyrlyqqa, osyndaı qaradúrsindikke tunyp turǵan dúnıe-symaq jazyp Memlekettik syılyq laýreaty ataný úshin qandaı qoǵamda, qandaı memlekette ómir ótkizý kerek dep oılaısyz? Mine, Nesipbek aqyn Jazýshylar Quryltaıy qarsańynda dep maqala  jazǵanda búgingi ádebıetimizge kesirin tıgizip otyrǵan  osyndaı «barmaq basty, kóz qystylyq», «tamyr-tanystyq» sııaqty keselderdi,  aqyndarǵa tán ar men jan tazalyǵyn tilge tıek etýi kerek edi ǵoı. Biraq ondaılardy aıtsa taıaqtyń bir ushy ózine tıip keterin bileme qaıdam, Nesekeń bundaı aýqymdy máselelerge at izin salýdan aýlaqtap ketipti.

Quryltaı qarsańynda dep sóz bastaǵan aqyn adam búgingi poezııamyzdyń taǵy bir úlken qasireti búgingi poezııany  bireýlerge, ne bir adamǵa tabyný, men jaǵympazdyq jaılap alǵany týraly  aıtqany abzalyraq bolar edi. Ras, sonaý bir kezderi Lenınge, Stalınge, kommýnıstik partııaǵa arnap «Altyn zań», «Kún kósem» dep óleń jazǵandar boldy. Biraq búgingi keıbir óleńshilerimizdiń (olardy aqyn deýge aýyz barmaǵsyn osylaı dediik) osy zamannyń qaltalylary men baıshykeshterine arnaǵan óleńderimen salystyrǵanda ol óleńder Lenın men Stalınge jáı rahmet aıtý sııaqty kórinedi eken. Al Elbasymyzǵa arnalǵan shekten shyǵa aıtylǵan keıbir lepirtýler men kópirtýlerdi ol kisiniń ózi oqysa, jatyp kep ashýlanýy, tipti, «mynaǵan bergen Memsyılyqty qaıtyp alyńdar» deýi de múmkin shyǵar. Iá, «Ar-namysty satatyn syılyq qurǵyr pul ǵana» degenimizdeı syılyq ataýlynyń  adamdy qunyqtyryp jiberetin bir sıqyry bar sııaqty. Jáne qazir Qazaqstanda ana jerde de, myna jerde de ótkizilip jatqan báıge, júlde, festıval ataýlydan qurqol qaıtpaıtyn bir top bar. Solardyń biri osy Nesekeń desek, ol byltyrǵy «Rýh» atty báıgeden de oza shaýyp shyqqannyń biri boldy. Onyń bul joly nebir qulager jyrdy  qum qaptyryp báıgi alǵan júırigi «Jańǵyrý jyry» dep atalady eken. Ony oqyp otyryp, «Qudaı-aı, jer betinde eshqashan ádildik degen áljýaz baıǵus ornaı qoımas desek te poezııa degen pákızat sulýdy bulaısha qorlap, zorlaýǵa bolmaıdy ǵoı» dep kúńirene jazdadyq. Sol  pákızat janrǵa ǵana tán sulýlyqtan, kórkemdikten, sheberlikten, shynaıylyqtan, sýretkerlikten, eń aqyrynda aqynǵa tán aq júrek aqıqatshyldyqtan jurdaı, ne bir tarıhı dálel-dáıegi joq sapyrmaı sózden, aıqaı-uıqaıǵa toly jalańash uran men madaq-maqtaýdan, aty aıtyp turǵandaı qur jańǵyryq sózden turatyn poema dep atalatyn ishinde keıipkeri joq «poema» jeńimpaz atanǵanyn kórgende «e-e, tulpardan mástek ozǵan zaman týǵan eken ǵoı» degennen basqa amalymyz qalmady. Ras, bul dúnıe-symaqtyń basynan bastap eń aqyryna sheıin Elbasynyń aty atalyp otyrady. Bul jerde Amanhannyń ár sózin jiliktep, borshalaǵan Nesipbekshilemeı ol poema dep ataǵan bul jazý-syzýdy taldap shyǵý múmkin emes. Óıtkeni, bul – basynan aıaǵyna sheıin tarıhymyzǵa, táýelsizdigimizge baılanysty  ótken zamandardyń «zobalańy», «bir qazaq bir qazaqtyń kórin qazǵany»,  «azattyq kindiginen jaratylǵan jańa zaman» «taǵdyrdyń qatýlansa qas-qabaǵy, qara bultyn aspan áli úıirýi ábden múmkin» degen sııaqty jattandy da jalań uran men sýdyraǵan sózderdiń, óıtpeıik te búıtpeıik deıtin arzan aqyl-keńesterdiń jıyntyǵy ǵana. Iaǵnı,  poemaǵa qyryq qaınasa da sorpasy qosylmaıtyn. Munda

Shattyǵym nurǵa bólep shańyraqty

Kóńildiń kók aspanyn jadyratty,,-dep, odan jalmajan

Asqaqtap Báıteregim odan saıyn

Jaıqalyp japyraǵyn jamyratty nemese

«Armannyń kóppen birge astym belin, Berekem-ortamdaǵy tas dińgegim», «Balasy ákesinen týǵan asa, Bıikke arman bolmas tý qadasa» degen sııaqty qıtardyń kózderindeı biri-qyrǵa, biri-Syrǵa qarap turǵan, bir-birine esh qatysy joq, uıqasqa qurylǵan sózderdiǵń jıyntyǵy ǵana. Búgingi  qazaq poezııasynyń qadirin ketiretin mundaı  qunsyz dúnıe jazǵyshtar keıingi jyldary óte kóbeıip ketkenimen turmaı, sol dúnıeleriniń ishine oryndy-orynsyz Elbasynyń esimin tyqpalaıtyn pasyq ádet taýyp aldy. Búgin bizdiń osy máselelerdi qozǵaýymyzǵa jol ashyp bergen Nesipbek myrza solardyń aldynda sar jelip kele jatqandardyń biri ekenin buryn da baıqaıtynbyz. Al ol  «poema» dep ataǵan myna urannamany oqyǵanda sol oıymyz dup-durys ekenine kózimiz jete túskendeı boldyq. Nesipbek Aıtuly osy dúnıesin «Elbasy baǵdarymdy aıqyndady, tórt bólip tún uıqysyn tań atyrǵan», «Boljaǵan Elbasymyz bolashaqty, Bekerge jańartqan joq astanany», «Elbasy kemeńgerlik oıyn aıtty, Kúńgirtte qolyńa sham ustatqandaı», «Saqta dep Elbasymyz eldigińdi, Qulaqqa quıyp otyr kúnde osyny», « Elbasy jónge salyp, áı, demese, Qaıtady jatqa ketken qaıdan ese?», «Elbasy silkinbese tosyn búgin, Jurtym-aý jıǵyzady esińdi kim?» degen  sııaqty ózi aıtqandaı «marjan sózden tizgen monshaqtarmen»  órnektep kelip ony 18 mıllıon halyqqa qarap

Bıikten usham deseń alǵa, sirá,

Qam jasa qanatyńnyń talmasyna,

Qyrandaı dúr silkinip qaıta túlep,

Serik bol samǵaǵanda Elbasyǵa dep aıaqtaǵanyn kórgende qandaı oıǵa kettiń deısiz be? Birinshiden, eń aqyrǵy qos jolda dúr silkin, qaıta túlep, dep kimge aıtyp otyr, halyqqa ma, álde Elbasyǵa ma? Eger halyqqa qaratyp aıtsa samǵaǵanda Elbasyǵa serik bol degeni nesi? Aý, ózi dúr silkinip, ózi qaıta túlep, ózi samǵan bara jatqan 18 mıllıon halyqqa bir adamǵa, ıaǵnı, Elbasyǵa ǵana serik bolamyz dese, sonyń aınalasynda topyrlap turyp qalmaı ma? Al Elbasy ǵana samǵap bara jatsa she? Oǵan sonshama qaraqurym halyq qosyla samǵap usha ala ma? Nesipbektiń óleńderinde  qashan kórseń, bir jol qyrǵa, bir jol Syrǵa qarap, birine-biri teris aınalyp  turatyny nesi deımiz, ishteı. Ekinshiden, eger dál osy Nesipbekke uqsaǵan bireý Reseıden tabylyp, Pýtın-prezıdentke arnap osyndaı óleń ne poema jazsa, búkil Reseıge, masqara bolar edi. Ony tipti, sol Pýtınniń ózi-aq ne isterin Qudaı biledi. Al Amerıkadan osyndaı bir óleńshi shyǵyp Trampqa arnap poema túgil bir-eki shýmaq maqtaý óleń jazsa onyń kúni ne bolar edi degen oı taǵy da mazamyzdy shuqıdy. Iá, ar-namysynan, uıaty men ımanynan aırylmaǵan  jáne ózin aqynmyn dep esepteıtin adam Aqyndyq eshqandaı syılyqpen, ólip-talyp, jylap-eńirep nemese aqsaqal salyp alǵan laýreattyqpen ólshenbeıtinin, aqyndyq degenimiz – ar tazalyǵy, jan tazalyǵy ekenin, namysyńdy, adamdyq qadir-qasıetińdi eshqandaı syılyqqa, eshqandaı júldege, satýdan aýlaq bolý ekenin bilýi kerek. Jazýshylar Quryltaıy aldynda bizdiń aıtpaq oıymyz osy. Artyq ketken jerimiz bolsa keshirińiz, qalamger qaýym.


Myrzan KENJEBAI, aqyn,

QR Mádenıet qaıratkeri

Pikirler