Atadan jaqsy ul týsa,
Eliniń týy bolady.
Atadan jaman ul týsa,
Eliniń sory bolady.
(Qazybek bı)
Halyqtyń arqasyna batqan qıyn-qystaý kezeńderde moıymaı qara eliniń qamyn jegen, ultynyń bolashaǵyn oılaǵan, qaırat-jiger tanytyp qaıratkerlik tanytqan er-azamattar az bolmady. Búginde qazaq qoǵamy, onyń ishinde jastar qaýymy sol azamattardyń qyzmetinen habardar bolýǵa tıisti. Sanaly urpaq tárbıesine jarar tarıhtan alar ǵıbrat mol. Sol sebepti de qazirgi tańda tarıhymyzdy jańǵyrtý, artynan óshpes iz qaldyrǵan alyp tulǵalarymyzdyń ómir joly men zor eńbekterin kópshilikke nasıhattaý sharalary memlekettik deńgeıde qolǵa alynyp, sońǵy on jylda qarqyndy túrde ótkizilip jatyr.
Otan tarıhynda ózindik orny bar Keńestik kezeńniń aqtańdaqtary men qara daqtary áli de ashyla qoımaǵan kezeń. Halyqtyń rýhanı kósemderi, dindarlary kústalanǵan, din qorlanǵan sol bir kezeńde qazaq halqyn ımandylyqqa shaqyryp, aqıqat jolynda adal eńbek etken dindar azamattyń biri – Hákim Omaruly boldy. Bul azamattyń atqarǵan eńbegin keıingi urpaqqa tanystyrý mindetimiz dep bilemiz. Olaı deıtinimiz, «Ǵylym ordasy» RMK Sırek kezdesetin kitaptar murajaıy qorynda Hákim Omarulynyń onǵa jýyq qoljazbasy saqtaýly. 2013 jyly «Ǵylym ordasy» baspahanasynda «Aqıqat jolynda» dep atalatyn Hákim Omarulynyń ómir jolyna arnalǵan kitap jaryq kórdi. El aýzynda Hákim-haziret atanǵan Omarulynyń osy kitaptan alynǵan ómirbaıany men murajaı qoryndaǵy HH ǵ. 50-70 jyldarynda jazylǵan qoljazbalarynan keıbir áńgimelerin oqyrman nazaryna usynýdy jón kórdik.
Hakim-haziret Omaruly 1906 jyly Býrabaıdyń baýraıynda atasy Qosdáýlettiń aýylynda dúnıege kelgen. Atasy Reseı patshalyǵynyń resmı ruqsatymen medrese saldyrǵan. Sol medresede aýyldan 100-150 shaqyrymdaǵy Kendirli degen jerden Qaýmet, Esbol, Jaqyp degen kisiler, sonymen qatar jas balalar saýat ashyp, tárbıelenedi. Keıin Jaqyp osynda turaqtap, Álqoja, Muqash degen eki balasyn da oqytty. Munda Qosdáýlettiń Ysqaq, Omar, Muhammed, Ahmetjan degen tórt balasy da oqydy. Úlken balasy, sol medreseniń alǵashqy túlegi – Ahmetjan Mysyrda dárigerlik oqýyn bitirip kelgen soń, ákesiniń medresesinde 1905 jyldan jádıt oqýyn uıymdastyrdy.
Al Qosdáýlettiń ekinshi balasy – Omar (ol da sol medresede oqyǵan) 1908-1909 jyldan bastap Kókshetaý ýeziniń oqý ornyn basqaratyn mekemege baryp, oryssha oqytýǵa ruqsat alyp, orys tiliniń muǵalimin aldyryp, óziniń jáne mańaıdaǵy aýyldardyń balalaryn oryssha oqytqan.
Ákesi Omar-qajy 1922 jyly naqaq jala jabylyp, eshbir tekserýsiz kisi qolynan qaza tapqan. Osy qandy oqıǵadan keıin el qorqyp, jan-jaqqa bytyraı bastady. Bes aǵaıyndy Hakim sheshesin alyp, Omby oblysyndaǵy Esilkólde Qurmanbaı, Salyq degen naǵashylaryn panalaıdy. Asharshylyq jyldary barmaǵan jeri, baspaǵan taýy qalmaıdy. Habarovsk, Qaraǵandy qalalaryna kóship, «halyq jaýy» balalarynyń qıynshylyqtaryn bastan keshedi. Uzaq jyl aýa kóship júrip, 1935 jyly Semeıge kelip turaqtaıdy. Omardyń balalary jasynan arabsha da, oryssha da oqyǵan, azdy-kópti bilim alǵan, saýatty, ári ónerpaz bolady. Semeıge kelgennen keıin aǵasy - Ǵazez, inisi - Ámen geologııa-barlaý ekspedıııasyna qyzmetke ornalasady. Eki inisi - Mıhat pen Halıt geologııa tehnıkýmyna oqýǵa túsedi. Hakim etikshi bolyp artelge ornalasady.
Bári úılenip, balaly-shaǵaly bolyp, 17 jan bir shańyraqta endi esin jınaǵan kezde 1941 jyly soǵys bastalady. Ǵazez, Ámen, Mıhat geolog bolǵandyqtan «bron»-men áskerge shaqyrtylmaıdy. Al Hakim men Halıt Uly Otan soǵysyna attanady. Etigimen qan keship júrip fashıstterden Otanyn qorǵaıdy. Jan alyp, jan berisip júrgende talaı jaraqattar alady. Ásirese, 1944 jyly aýyr jaraqat alyp, maıdanǵa ábden ońalǵasyn shaqyrylatyn bolyp, elge oralady.
Uly Otan soǵysy kezinde Keńes úkimetiniń dinge degen kózqarasy birtalaı ózgeredi. Halyqtyń jeńiske degen úmitin oıatatyn, ımanyn ornyqtyratyn dinı qulshylyq oryndaryn qaıta jandandyra bastaıdy. Sol kezde 1943 j. Ortalyq Azııa jáne Qazaqstan musylmandary dinı basqarmasy qurylady. Sol dinı basqarmanyń basshylyǵymen Qazaqstannyń jer-jerlerinde meshitter ashylyp, eldiń dinı senimin, jeńiske degen úmitin oıatýǵa, sol úshin minajat etýge jumys isteıdi. Hakim Omarov dinı bilimi joǵary bolǵandyqtan Qazaqstan Qazııatynyń Bas qazıi – Shamsýtdınov Ábdiǵaffar usynysymen 1948 jyly Semeı qalasynyń meshitine ımam bolyp saılanady. Bilimdiligin, biliktiligin, adaldyǵyn baıqaǵan Orta Azııa jáne Qazaqstan musylmandarynyń dinı basqarmasynyń (OAjQMDB) múftıi – Zııaddın Babahanov Hakim-haziretti atalǵan basqarmanyń turaqty múshesi qylyp taǵaıyndaıdy. Hakim-haziret Qazaqstan boıynsha meshitter jumysyn baqylaıtyn revızııa komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılandy. Osy eki qyzmetti 26 jyl boıy abyroımen atqardy.
Hakim-haziret qoǵamdyq qyzmetterge de belsene aralasady. Ásirese, beıbitshilik qorǵaýdyń búkilálemdik qozǵalysyna atsalysqan eńbegi zor. Qazaq KSR úkimeti shyǵys elderinen keletin delegattardy kútip alý, shyǵaryp salý kezinde Hakimdi Semeıden arnaıy Almatyǵa shaqyrtyp aldyryp otyrǵan. Qazaqstan atynan da Indııa, Lıvan, Franııa t.b. birneshe shet elderge ókil retinde barǵan.
Uly Otan soǵysy aıaqtalǵannan keıin Keńes úkimetiniń dinge degen kózqarasy ózgere bastaıdy. Din burynǵy zamannyń sarqynshaǵy retinde sıpattalyp, ateıstik tanym ústemdikke ıe bolady. «Din - apıyn» degen uranmen din qaralanady. BAQ betterinde dinge karsy aıtylǵan keritartpa, jalań pikirlerge oryn bergen maqalalar jıi basylady. Dindi qaralaý kún tártibinen túspeıtin ózekti másele bolady. Qoǵamdyq pikir talas maıdanyna aınalady. Hákim-haziret bundaı keri úrdiske beı-jaı qaraı almaıdy. BAQ betinde jaryq kórgen teris pikirdi maqalaǵa, qolma-qol teristigin dáleldep jaýap maqala jazyp otyrady. Ata dinimizdiń bolashaǵyna alańdaǵan Hakim ateısttermen qalam maıdanynda jalǵyz kúresedi.
Jala jabýdan aqtalyp shyǵý qıyn ekeni málim. Islam dinin aqtap alýǵa, odan qaldy nasıhattaý úshin árıne arabsha oqyǵan ǵylymdar bolý kerek edi. Keńes úkimeti bıliginiń tusynda dinı qyzmetke ekiniń biri bara bermeıtin jáne dinı oqýdan da jastar bas tartatyn. Orta Azııada jalǵyz Býharadaǵy «Mır Arab» medresesinen basqa dinı saýat ashý orny bolǵan joq. Sol medresede Hakim-haziret memlekettik emtıhan komıssııasynyń turaqty múshesi bolatyn. Qaraıyp qalmaý úshin ózin-ózi qaırap otyratyn haziret ǵylym salasynda azdy-kópti qalam tartty. Ol arab, parsy, kóne túrik tilderin bilgendikten kóne kitaptaǵy bilimdi jınaqtaýǵa tyrysty. Oqyǵan-bilgenin aq qaǵazdyń betine túrte berdi, túrte berdi. Birneshe halyqaralyq konferenııalarǵa qatysyp, baıandamalar jasady. Ǵalym Hakim-haziret 26 jyldyń ishinde juma, aıt namazdary, qadyr túni, máýlit kúnderine arnap jazǵan ýaǵyz-nasıhattaryn, dindarlarǵa óte muqtaj sanalǵan mańyzdy zertteýlerdi birneshe tilde jazyp qaldyrǵan.
Tashkent qalasynda 1974 jyly tamyz aıynyń ortasynda ótetin áıgili ımam - ál- Býharıdyń 1200-jyldyq mereı toıyna arnalǵan halyqaralyq konferenııasyna Z.Babahanovtyń suraýymen Hakim-haziret baıandama daıyndaıdy. Ókinishke oraı sol jyly densaýlyǵy syr berip, (Allanyń ámiri solaı bolǵan shyǵar) 2 tamyzda qaıtys boldy. Osy konferenııada búkil musylman áleminen jınalǵan qaýym, Evropa, Azııa, Afrıkadan kelip jınalǵan delegattar Hakim-hazirettiń arýaǵyna únsizdik jarııalap, Quran baǵyshtaıdy. Osylaısha bar ǵumyryn halyqtyń dinı saýatyn ashýǵa jumsaǵan Hakim Omaruly úlken qurmetpen bu dúnıeden ótedi.
Artynda qalǵan báıbishesi Totykamal qosaǵynyń arqasynda 40 jyl boıy Semeıdiń qurmetine bólense de, balalarynyń keleshegin oılap 1978 jyly bilim ordasy - Almatyǵa kóship keldi.
Hakimniń qut qonǵan qara shańyraǵyna bilim shapaǵaty taraǵan urpaqtaryna qajynyń ómiri týra júrer baǵdar-baǵyt, dańǵyl jol bolady. Úsh uly: Qaıdar, Ǵabdýlla, Sáttar tıisti qyzmetterin atqaryp, bala-shaǵalarynyń qyzyǵyn kórip otyr. Eki qyzy Mádına men Hamıda matematıka men orys tili mamandary. Kenje kyzy Rýfııa dáriger bolǵan. Eki kelini Raýfa men Ǵalııa mektep dırektory bolyp qyzmet atqarǵan, kenje kelini Sáýle de jaýapty qyzmette.
Tuńǵysh qyzy Mádına mektep dırektory bolyp kyzmet atqaryp, keıinnen Almatynyń Lenın (Jetisý) aýdanynyń oký-aǵartý bólimin kóp jyldar boıy basqarǵan. Kúıeý balalary Qappas KSRO Qarýly kúshteriniń polkovnıgi, Qabken bas ınjener, Tólegen kompozıtor.
Tulǵalardyń tuıaǵy bara-bara qyzady degendeı, Hakimniń alty balalary tarap, nemere-jıenderi Safar, Qaırat, Aıdar, Aıdos, Jandos, Baýyrjan, Marat, Qýat, Ashat, Álııa, Dáýren, Sholpan, Quralaılar ár salada joǵary bilim alyp, elshi, bankır, muǵalim, sýretshi, dáriger, ınjener, programmıst, fınansıst bolyp júr. Nemere-shóberelerine jaqsy tárbıe berip, bilikti ul-qyz bolyp ósýine Totykamal analary uıytky bolyp 84 jasqa kelgende 2002 jyly Almatyda qaıtys boldy.
Hakim-hazirettiń artynda bir aýyl urpaq qaldy.
Ǵabdýl Hákim Omarulynyń áńgimeleri
Qalamdy qulaq ústine qoıýdyń laıyqtylyǵy
Muhamed Dımadaını degen ǵalym aıtady: «Jazýshy jazyp otyrǵanda bir nárseni bekerlep jazýdan toqtalsa qalamy qulaǵynyń ústine qoıýy unamady bolady». - deıdi.
Osy sózin Anas Malık uly deıtin sahabaǵa (paıǵambardy kórip, aldyda ıman keltirip, sol jolynda úlken úlken joldastary) tirep sóıleıdi. Anas – Maǵaýııa ıbn Sýfıan paıǵambardyń ýahıin jazyp, otyrǵanda paıǵambardan bir maqsattar kórse, jazýdan toqtalyp, qalamyn qulaq ústine bolǵan. Olaı istegenin paıǵambar kórse, eı, Muǵaýııa, sen jazýshy bolsań qashan da qalamyńdy qulaq ústine qoısań esińde turady. Qaıda qoıdym dep izdeısiń deıdi. Osy sózdi taǵy Sábıt uly Zeıdke de tirep sóılegen. (Qalqasındıden).
Aıýdyń tús kórý tabıǵaty
Aıý deneli aıýan. Ońasha bolýdy jaqsy kóredi. Qashan qys kelse, óziniń úńgirine kiredi. Ol úńgirde taýdyń úńgirlerinen jasalǵan bolady. Odan qashan aýa túzelip alǵansha shyqpaıdy. Qarny ashsa aıaq-qolyn soryp jatyp, ashtyǵyn ketiredi. Jazǵytury úńgirinen shyǵady. Burynǵysynan artyq semiz kórinedi. Sıyr aıýanymen jaǵalasady, qashan sıyr súzse, shalqasynan jata qalyp, aldyńǵy eki aıaǵy men múıizinen ustap, qatty tistep baryp jeńedi. (Qazýınıden).
Ataqty kitaphanalar
Kitaptar saqtalǵan ataqty kitaphanalar jasaýdy, oǵan oǵan kitaptar jınap, saqtaýdy halıfalar, patshalar artyq kórdi. Sondyqtan sany kóp kitaptar jınap, saqtady. Sonyń ishinde kitapqa baı, eń zor kitaphana ıslamda úsheý boldy dep aıtylady.
Biri: Abbası halıfalarynyń Baǵdattaǵy kitaphanasy. Ol kitaphanada sansyz kitaptar bolǵan. Ondaǵy kitaptar basqa jerden tabylmaıtyn eń qundy derekter bolǵan. Ony halıfalar birinen soń biri tolyqtyra kelip, eń aıaǵy Mýstaǵsım Bıllá halıfa bolǵan zamanda tatarlar shabýyl jasap, halıfany óltirip, barlyq kitap qazynasyn álek qylǵan.
Ekinshisi: Fatımılerdiń halıfalary. Mysyr kitaphanasy. Bul kitaphana kitaphanalardyń eń zory, eń qadirli kitaptar barlyq pánnen kitaptar bolǵan. Baı kitaphananyń qorǵaýshysy Fatımı halıfalarynyń eń sońǵysy Abdýlla Salah ad-Dın Aııýbı bolǵan. Kitaptar onyń memleketke qojalyq qyp, bılegen zamanyna deıin saqtalyp kelgen. Sodan keıin kitaphananyń kóp kitabyn Qadal Qadı degen adam satyp alyp, qadılııa degen medresege qaldyrǵan. Qahıra (Kaır – N.D.) qalasynda Dárb Malýdııada ornalasqan. Sodan keıin qııanatker quldar kirip, kitaptardy alyp, shamalysy-aq qana qalǵan.
Úshinshisi: Banı Ýmaııa (Banı Omaıııa) halıfalarynyń Andalýsııadaǵy (Ispanııa) kitaphanasy budan eń zor kitaphana bolǵan. Ol Andalýske ıelik qylyp bolǵannan keıin kitaptar bet-betimen taratylyp, alynyp ketken. (Qalqasındıden).
Syın (qytaılar) halqynyń minez-qulyqtary
Qytaılardyń úlkeni de, kishisi de, qysta da, jazda da kıimderi jibekten bolady. Onyń patshalary jibektiń eń ońdysyn, tazasyn kıedi. Qara halyqtary tómenirek sortynyń shamalaryna qarap, jetkenin kıedi. Erkekteri qys bolsa dambaldy ekilep, úshtep, tórttep, bestep, odan da kóp qyp kıedi. Sebebi olar qystan qorqady. Jaz kúni bolsa, olar jibekten, ne jibek sııaqty jalǵyz kóılek qana kıedi. Basqa sálde salmaıdy. Kóp ýaqyt tamaqtary kúrish bolady. Olar kúrish jeıdi. Patshalary bıdaı nanyn jeıdi, et jeıdi, qaı aıýan bolsyn, talǵamaıdy, shoshqanyń da taǵy basqalardyń da etin jeıdi. Olarda jemistiń túrli atalary bar: alma, lımon, aǵash lımony, anar, injir, júzim, qııar, qaýyn, qara órik, almurt, banan, qant qamysy, uzyn qııar, jabaıy aǵash jemisi, jańǵaq, piste, sary órik, jıdek, shekildeýik sııaqtylar. Qurma aǵashy bolmaıdy. Ishimdikteri kúrishterinen istelgen ishimdik bolady. Olarda araq bolmaıdy jáne aparylmaıdy. Araqtyń ne ekenin bilmeıdi de, ishpeıdi de. Kúrishten sorpa jasaıdy. Qurmadan ishimdik, sorpa jasaıdy. Taǵy sol tárizdileri boldy.
Olarda tazalyq bolmaıdy, ólimtikti taǵy sol tárizdi májýster isteıtin nárselerdi jeıdi. Bulardyń dini madjýs (otqa tabynýshylyq – N.D.) dinine uqsaıdy. Qatyndary bastaryn ashyp júredi, shashtaryn taraqpen bekitedi. Keıbireýleriniń basynda pil tisinen istelgen taraqtan jıyrma shaqty taraq bolady, ne odan basqadan istelgen bolady. Erkekteri bastaryn búrkene bas búrketshek kıim, jaǵasynda birge tigilgen kapýshek tárizdilerdi kıedi. Olardyń urylardy ustasa, joly ony óltirý bolady.(«Sılsılat at-taýarıh» kitabynan).
NURLAN DOSANOV
«Ǵylym ordasy» RMK
Sırek kezdesetin kitaptar murajaıynyń
ǵylymı qyzmetkeri
