Qazaqstan Respublikasynyŋ qorǧanys ministrlıgı el täuelsızdıgı men tynyştyǧyna kepıldık bolatyn maŋyzdy organ. Onyŋ atqarǧan ärbır jūmysy men qabyldaǧan şeşımı memleketımızdıŋ bolaşaǧyna tıkelei äser etedı. QR Qorǧanys ministrlıgı Elbasy jarlyǧymen 1992 jyly 7 mamyrda qūrylǧan bolatyn. Endı ǧana aiaq basqan elge senımdı äskeri qauıpsızdık jüiesın qūru maŋyzdy edı. Joǧary bas qolbasşylyqty N.Ä.Nazarbaev öz qolyna aldy, tūŋǧyş qorǧanys ministrıne Saǧadat Nūrmaǧanbetov taǧaiyndalǧan bolatyn. Keŋes Odaǧynyŋ qaldyǧynan qūralǧan ministrlık jaŋaşyldyqty, el qorǧany bolar äskeri-tehnikalar jöndeudı qajet etıp tūrǧan edı. 2000 jyly jasalǧan esep boiynşa Spask äskeri bazasynda 1515 tanknıŋ 34-ı ǧana ıske jaramdy bolǧany naqty derek. 1999 jyldan bastap qana Qaruly Küşterdı jasaqtauda reformalar jasala bastady. Täuelsız memleketımız alǧaşqy tynysyn alǧan sätten berı tört doktrina qabyldanypty, barlyǧy ūlt qauıpsızdıgıne arnalǧan. Ükımettıŋ 2001 jylǧy 16 tamyzdaǧy qaulysyna säikes jaŋa ereje bekıtıldı. Ereje boiynşa ministrlık qorǧanys salasyndaǧy memlekettık saiasatty jäne QR Qaruly küşterın basqaratyn organ bolyp bekıtıldı. Ministrlıktıŋ negızgı mındetı: memlekettıŋ äskeri saiasatyna ūsynystar äzırleuge qatysu; QR äskeri biudjetınıŋ jobasy jönınde ūsynystar äzırleu; äskeri-saiasi jaǧdaiǧa baǧa beru, QR qauıpsızdıgıne tönetın yqtimal qaterdıŋ sipaty men därejesın aiqyndau; äskeri-tehnikalyq jäne äskeri-ekonomikalyq saiasatty jürgızude Ūlttyq qauıpsızdık tūjyrymdamasyn äzırleuge qatysu; Qaruly küşterdegı memlekettık qūpiialardy qorǧaudy qamtamasyz etu; qaruly şabuyldy boldyrmau; äskeri qyzmetkerlerdıŋ, azamattardyŋ qauıpsızdıgın qamtamasyz etu; qaru-jaraq jäne basqa da materialdardyŋ qorlaryn jinaqtau men ornalastyru jäne t.s.s. Aita bersek tolyp jatyr, būl ministrlıktıŋ moiynyna ılgen jügı auyr. Ükımettıŋ 2002 jyly 14 mausymdaǧy jarlyǧy boiynşa «QR Qaruly Küşterınıŋ Qūrlyq äskerlerı bas qolbasşysynyŋ basqarmasy» qūryldy.
Elbasynyŋ 2003 jylǧy 7 mamyrdaǧy jarlyǧymen QR qaruly küşterınıŋ qūrylymy bekıtıldı. Ministrlık bırneşe organdarǧa bölınıp, är organnyŋ naqty atqaratyn mındetı şeşıldı. 2009 jyldyŋ qortyndysy boiynşa Qazaqstan qorǧanys mäselesınde TMD elderı arasynda üzdık üştıkke engen eken.
Qazaqstan qazırde köptegen eldermen äskeri bailanysyn nyǧaitqan. Oǧan dälel bırlesken jattyǧu oiyndary, äskeri jarystar men bırlesken operasiialar. Qazaqstan Qaruly küşterı TMD şekarasyn qorǧauǧa at salysqan eken. Sonymen qatar täjık-auǧan şekarasyn qorǧauǧa 9500-den astam sarbaz qatysqan. 2005-2008 jyldary «Qazbat» batalony İrak jerın minadan tazartuda alǧaşqylardyŋ bırı bolyp qol sozǧan edı. BŪŪ-men bırlesken bıtımgerlık missiialaryna qatysu jyl saiyn ötkızılıp jatyr.
Oqu-jattyǧulary äskerdı şyŋdauǧa, jyldam şeşım qabyldauǧa, äreket etuge tärbieleude taptyrmas praktikalyq sabaq. Qazaqstan äskerı öz ışındegı oqu-jattyǧularynan bölek, bırlesken oqu-jattyǧularyn ötkızıp otyrady. Ol elderdıŋ tızımınde Resei, İndiia, Päkıstan jäne köptegen elder bar. Mysaly, «Myzǧymas bauyrlastyq – 2016» jiynynda Armeniia, Belarus, Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Resei, Täjıkstan elderı boi körsettı. Al 2017 jyly bolsa Qazaqstan men AQŞ-tyŋ äskeri injenerlerı bırlesken jattyǧular ötkızdı. Ündıstanda 2019 jyly «Qazİnd» bırlesken oqu-jattyǧulary öttı. Sonymen qatar jyl saiyn «Beibıt missiia» sekıldı jattyǧular men äskeri manevrlar ötıp tūrady.
Qazaqstan qorǧanys salasy boiynşa halyqaralyq bailanystarǧa aşyq. Beibıt saiasat ūstanyp kele jatyr. Jasalynyp jatqan ıs-şaralar men jiyndarda belsendı. Mäselen, Nūr-Sūltan qalasynda 2016 jyly «KADEX-2016» Halyqaralyq qaru-jaraq körmesı ötken bolatyn. Körmenıŋ aumaǧy 90000 şarşy metrdı qūraǧan. Şet memleketterden 40 delegasiia, äskeri tehnika şyǧaratyn 350 kompaniia qatysty. Osy körmede alǧaş ret Qazaqstanda qūrastyrylǧan «Arlan» atty brondalǧan maşina men «Barys» brondy transporterı, jaŋartylǧan T-72A tankterı sekıldı tehnikalar körsetıldı. Osy şara aiasynda «Qaztehnologiialar» kompaniiasy patron zauytynyŋ önımderın jetkızu jaily BAÄ, Ūlybritaniia, Bolgariiamen üş memorandumǧa qol qoiǧan edı. Sondai-aq, Äskeri-teŋız küşterıne arnalǧan zymyran-artilleriialyq korabldı satyp alu jönınde «Diarsan» türık kompaniiasymen kelısımşart jasaldy. Jäne osy 2016 jyly Qaraǧandy oblysynda «Altyn ükı» mergender jarysy ötken edı, onda älemnıŋ 7 elınen 19 mergender komandasy baq synasqan. Al 2015 jyly däl osy saiysta Qazaqstannyŋ arnaiy maqsattaǧy bölımşelerı altyn kubokty ielengen. Osy sekıldı jyl saiyn ötetın halyqaralyq äskeri oiyndarda Qazaqstan aldyŋǧy oryndardy qanjyǧasyna bailaumen keledı. Mysaly, «Aviadarts», «Armiia», «Düniejüzılık äskeri qysqy oiyndar», «Teŋız kubogy» sekıldı oiyndardan äskerımız alda. Ötken jyldary Qazaqstan Oŋtüstık Aziia, Turkiia, Oŋtüstık Koreia, Ūlybritaniia, Malaiziia elderımen äskeri yntymaqtastyǧyn jetıldırumen ainalysty.
Qazır Qazaqstan qaruly küşterı Resei, Belarus, Türkiia, Oŋtüstık Afrika, İzrail, Qytai, AQŞ, Fransiia sekıldı elderdıŋ tehnikalaryn qoldanyp jür. Derekter Qaruly Küşterımızdı zamanaui qaru-jaraqpen qamtamasyz etu oidaǧydai ıske asqanyn körsetedı. Zymyrandyq jäne artilleriialyq kemeler, pilotsyz barlau apparattary jäne olarǧa qarsy tūratyn qūrylǧylar, bailanys qūraldary, optikalyq qarau qūrylǧylary, avtomobilder jäne türlı qaru-jaraqtar Qazaqstan äskerıne tiesılı. Jalpy qaru-jaraqpen, tehnikamen äskerdı qamtamasyz ete otyryp, qorǧanysymyzdy eseletemız. Qazaqstan 2016 jyly Reseiden tört Mi-35 tıkūşaǧyn satyp alǧan bolatyn. Mūndai tolyqtyrular biudjetke qarai jyl saiyn bolyp otyrady. Al ötken jyly 370-ten astam äskeri tehnika satyp alynǧan, 200-den astamy jöndeuden ötken. Ūşaqtar, drondar, radiolokasiialyq stansiialar jäne t.b zamaui tehnikalar alynǧan. 2021 jyly Qazaqstannyŋ äue küşterı L-39 ūşaqtarymen tolyqty. Biylǧy jylǧy QR Qaruly Küşterınıŋ biudjetı 315,4 mlrd teŋgenı qūraidy, būl qaru-jaraqty jabdyqtau, äskerdı tamaqtandyru sekıldı şyǧyndarǧa arnalǧan. Qaru-jaraqpen qamtamasyz etu mäselesı köterılıp, biyl ministrlıkte jiyn öttı. General-leitenant Nūrlan Ermekbaevtyŋ basşylyǧymen ötken jinalysta Qazaqstannyŋ qorǧanys qabıletın nyǧaitu mäselesı, taǧy da basqa özektı taqyryptar qozǧaldy. Otyrystyŋ qortyndysy boiynşa müddelı memlekettık organdarǧa ūsynystar äzırlendı.
«Sifrlyq Qazaqstan» baǧdarlamasy aiasynda Qazaqstan äskerın sifrlandyru da jürıp jatyr. Būl ärine, bügıngı törtınşı industriialyq revoliusiia zamanynda maŋyzdy ärı jüzege asuy mındettı qūbylys.
Jäne 2017 jyldyŋ jeltoqsan aiynda Qaraǧandyda alǧaşqy patron zauyty aşylǧan bolatyn. Būl zauyttyŋ jylyna otyz million oq-därı şyǧaratyn qauqary bar. Zauyt Qazaqstannyŋ Qaruly küşterı men özge de äskeri oryndardy patrondarmen qamtamasyz etıp otyr.
Qazaqstan biylǧy jyldyŋ derekterı boiynşa älem elderı arasynda äskeri quattylyq kategoriiasy boiynşa 62-orynda. Materialdyq-tehnikalyq äleuetı jaǧynan Qazaqstanda 238 ūşaq, 300 tank, 1200 bronotehnika, 5 port jäne sauda terminaly, 124 sauda floty, 96 äuejai, 80 joiǧyş ūşaq, 75 tıkūşaq bar. Reitingke tiesılı derek boiynşa, elımızde 167 myŋ äskeri qyzmetker bar.
Auǧan Respublikasynda şielenısken ahualǧa bailanysty Qaruly küşterde qyraǧylyqty küşeitu turaly şeşım qabyldanǧan bolatyn. Bükıl el nazary İslam memleketınde bolǧanda, oida joqta Jambyldaǧy jarylysqa tap boldyq. Arys qalasy men Jambyl oblysynda bolǧan jarydystarǧa qarap, qorǧanys mäselesınde olqylyqtardyŋ bar ekendıgın baiqaimyz. Arys qalasynda bolǧan jarylysta el prezidentı Qasym-Jomart Toqaev Qorǧanys ministrlıgınıŋ jūmysyn synǧa alyp, Nūrlan Ermekbaevqa qataŋ sögıs jariialaǧan edı. Alaida ekı jyl ötkende oqiǧa taǧy da qaitalanyp otyr. Al 29 tamyz aza tūtu künı bolyp jariialandy.
2020 jyly eldı-mekenderge taqau qoimalardan 20 myŋ tonnadan asa oq-därı şyǧarylyp, eldegı barlyq qoimalarda qataŋ tekseru jürgızılgen bolatyn. Jäne bar nysandarda qauıpsızdıktı küşeitu ūsynylǧan eken. Ökınışke orai, būl şaralar jetkılıksız bolǧan sekıldı. Ministr otstavkaǧa ketetının mälımdegenın esterıŋızge sala keteiık. Alaida, mūnymen mäsele şeşıledı me?
Äbläzımova Marjan
