Kóziqaraqty ár qazaqtyń kóńil tórinen san qyrly talanty arqyly oryn taýyp, súıkimdi beınesimen jylyushyraıtyn Sarybaevtar áýleti týraly sóz qozǵalǵanda óz-ózinen suranyp turatyn bir saýal bar. «Árqaısynyń talantty bolyp týý syry nede?» Adamdy tańǵajaıyp etip jaratyp, syryn ishine búkken dúnıe qupııasynyń jumbaǵyn barlyq ǵylym jantalasa túsindirýge tyrysady. Jumbaqty ádebıet arqyly da sheshýge bolady, pálsapamen tarqatsań da tanı alar ediń, algorıtm de áldeneshe jaýabyn aldyńa jaıyp salady. Biraq Sarybaevtardyń jaǵdaıynda birin túrtip qalsań, ekinshisi qozǵalyp, bárin terbeliske túsiretin fızıkanyń maıatnıgi mysal bola alatyn sııaqty. Ákeleri Shamǵalı Sarybaev – Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń negizin salýshylardyń biri. Shora Sarybaev – kórnekti dıalektolog-ǵalym, akademık, ekinshi uly Bolat Sarybaev – mýzykatanýshy, ónertaný kandıdaty. Shoranyń uly Qaırat Sarybaev – belgili dıplomat, Bolattyń uly Talǵat Sarybaev – «Naýryz-dýman», «Ótken kúnder», «Gavan moeı lıýbvı» sekildi ólmes ánderimen ózine máńgi eskertkish soǵyp ketken talantty kompozıtor.
Osyndaı oǵlandar dúnıege kelgen otbasynyń bastaýynda turǵan, jaqsy-jaısańdarmen erterek aralasyp, aǵartýshylyq mindet arqalaǵan Shamǵalıdaı asa iri qazaq zııalysynyń balasy ǵylymnyń qaı salasyna ákep qossa da, eshqandaı demeýdi qajet etpesten buzyp-jaryp shyǵýǵa ózi de beıim turǵan edi. Áke izimen Bolattyń da ǵylym jolyn qýatyny, ǵylym bolǵanda da sóılegende tyńdaýshysyn uıytyp, oı tuńǵıyǵyna jeteleıtin onyń til ǵylymyna bet buratyny belgili edi. Sol ýaqyttyń ózinde óz ortasynda ǵylymı qarymyn tanytyp úlgergen aǵasy Shora: «Bolat, sóz óneriniń sońyna men tústim. Ádebıet pen tilden ózge, áli tyń jatqan mýzyka deıtin ǵajaıyp álem bar, sol qozǵaýsyz kúıde tur. Meni tyńdasań, mýzyka tarıhyn, aspaptardyń paıda bolý tarıhyn zerttegeniń durys» dep keńes bergen eken. «Qazaqtyń kenje qalǵan aspaptaný ǵylymyn qolyńa al, qaraǵym, sóıtip tyńnan túren sal», dep aǵasynyń sózin qýattaı túsken akademık A.Jubanovtyń sózin jerge jyǵa almaı kiriskenimen, kóp uzamaı-aq qoparǵan saıyn kózdi jaınata túsetin qazynaly kómbege jolyqqanyn sezedi.
Qazaqtyń kóne mýzykalyq aspaptaryn izdep, taýyp qana qoımaı, sonyń klassıfıkaııalyq júıesin jasap, topqa bólip jiktegen Bolat Sarybaev bolatyn. Mýzykatanýshy ǵalymdar 1968 jylǵa deıingi birde-bir kitapta nemese baspasóz betterinde «sherter, jetigen, buǵyshaq, úshpildek» degen sózderdiń kezdespeıtinin aıtady. Burynnan bar bolsa da, umytylyp ketken bul ataýlardy jańǵyrtyp, tildik qoldanysqa ákelip qosqan da B.Sarybaev. Al qazir sahnaǵa samsap shyǵatyn júz qaraly adamnan quralǵan orkestrlerdi jetigen men shertersiz elestetý múmkin be? Kúnde estip júrgen Arqanyń qońyr kúıleri, Jetisýdyń jeldirme kúıleri, Syr boıynyń boılaýyq kúıleri, Atyraý men Aqtaýdyń adýyn kúıleri kelbeti men minezin kóne aspaptarmen baıytpaǵanda, qazaq mýzykasynyń búgingi damý deńgeıi qandaı bolar edi? Bolat Sarybaevty «Bul aspaptar bizge qaıdan jetti?» degen suraqtyń mazalaǵany anyq. HIH ǵasyrdaǵy Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Qazanǵap, Táttimbet, Birjan, Aqandardy aıtamyz, al onyń arǵy jaǵy qaıda, analarynyń bári kelisip alǵandaı bir mezette tolǵatyp, toptap, týa salǵan osy tulǵalardyń arǵy jaǵynda kimder bar, ne bar? Bastaýy, bulaǵy bolmasa, jaýhar jyr men tógilgen kúıler tekten-tek týa salmaıtyny túsinikti. «Qazaqta dombyra men qobyzdan basqa mýzykalyq aspap bolmaǵan» degen qııampurys túsinik 1960 jyly Otyrarǵa júrgizilgen qazba jumysynyń nátıjesinde B.Sarybaev úskirikti tapqannan keıin-aq teriske shyǵaryldy. Qazaqta qalaısha saz aspaby bolmaǵan? Ejelden qalyptasqan mýzykalyq tanymy bolmasa, myńjarym jyldyq tarıhy bar dep esepteletin, batyrlar jyrynyń ishindegi eń kónesi «Alpamys batyr» jyryndaǵy: Kerneı-syrnaı tarttyryp, Dańǵara-dabyl qaqtyryp. Baryp tústi Alpamys Qarakóz aıym úıine, – degen joldarda aıtylatyn «kerneı-syrnaı», «dańǵara-dabyl» degen sózder kókten ózi túse salǵan ba? Nemese: Toǵyz sandy torǵaýyt On sandaıyn oımaýyt. Baraban soǵyp, shyń qaǵyp, Aldyna ásker júrgizip,–dep tolǵaǵan «Er Tarǵyn» jyryndaǵy «baraban» men «shyń» shyn tarıhta bolmasa, oımaýyt pen torǵaýyttyń aýylynda ol qaıdan júr? Jarq etken úmit oty aldamapty. Jetigen, sherter, asataıaq, dýdyǵa, qońyraý, sazsyrnaı, qos syrnaı, tastaýyq, qýraı-ysqyrǵysh, úshpildek, ysqyraýyq, qaýyrsyn syrnaı, múıiz syrnaı, uran, buǵyshaq, kerneı, dańǵyra, syldyrmaq sekildi otyzǵa jýyq aspap búginde búkil orkestrdiń repertýaryndaǵy shyǵarmalardy oryndaǵanda oınalady. Ándi súıgen adamnyń árqaısysy bul aspaptardy kórgen jerde jazbaı tanyp jatady. Al bul aspaptar aspannan aıaǵy salbyrap túse qalǵan joq. Avtory bar. Avtory – «aspaptaný ǵylymynyń atasy» atanǵan Bolat Sarybaev. Ádebıette O.Súleımenov «AzıIa»-ny jazyp, «jer astynan jik shyǵaryp», dúrbeleń týǵyzyp jatqanda, ónerde B.Sarybaevtyń tapqan aspaptary tóńireginde de aıtys qyzyp turdy. Saptaıaqqa as quıyp, sabynan qaraýyl qaraǵan zamannyń «ult» degen sózge úrkip qaraıtyn qyraǵy kózderi B.Sarybaevtyń ushan-teńiz jańalyq ákelgen eńbekterin túbirimen joqqa shyǵaryp, ózin «túrkishil», «túrikshil» dep aıyptaı bastaıdy. Qazaq dalasyn ońynan da, terisinen de kókteı ótip, tórt buryshyn tabanynan tozyp jaıaý aralap júrip jınaǵan aspaptary «eski dúnıeni ańsaý», «feodalızm sarqynshaǵynyń» elementi bolyp, Sarybaevtyń ózine sor bolyp jabysady. Tilersegine jabysyp alyp talaǵandardyń sózi qarsha borap jatsa da, kóne dúnıeniń kiltin tapqanyna qýanǵan ǵalym kirshiksiz, kishipeıil, ǵylymǵa berilgen kónteri minezine salyp, jumysyn jalǵastyra beredi. Doktorlyq dıssertaııasyn daıarlap, Máskeýge qorǵaýǵa barǵanda, ǵylymnan ózgeni bilmegen qorǵansyz ǵalymnyń aldynan qum ishindegi jalǵyz jantaqtyń túbinde basyn ıirilgen denesiniń ishine tyǵyp alyp oraıly sátti ańdyp jatatyn jylan sekildi jıyrmadan artyq domalaq aryz shyǵady. Dıssertaııa sátti qorǵalǵanymen, ǵylymı dáreje bekitilmeıdi. Kompartııa men ónerdegi óz ortasynyń ashyq kústánalaǵan qysym jıilegen saıyn aınalasyndaǵy úrkerdeı az adamnyń ózi ekshelip, Sarybaevqa Ózbekáli Jánibekov, Nurǵısa Tilendıev, Rahmanqul Berdibaev sııaqty shaǵyn janashyrlar ǵana tilektestik tanytyp, qoldaý bildirip júredi. Bálkim, onyń 54 jas qana jasap, ǵumyrynyń tym kelte qaıyrylýyna qorqaýlardyń qolymen jasalǵan qııanat pen qıyndyqqa tóze almaı synyp túskeni de sebep bolǵan shyǵar... Ol bazbireýler aıtqandaı entýzıas ta, kollekıoner de, kezdeısoq áýestenýshi de emes, keńestik kezeńde óz bulaǵynan bir jutym sýdy simirip iship, jansaraıyn ashýdy kóksegen kezde kóne aspaptar arqyly ulttyq naqyshty engizip, qazaq ekenimizdi esimizge salyp turý úshin kúni-túni kóz ilmeı tegin ter tókken jalańtós bahadúr. Onyń «mýzyka arheology» atanyp júrýi de sol eńbeginiń nátıjesi. B.Sarybaev ómirge kelgendegi eń uly maqsatyn oryndap ketti. Otyzǵa jýyq kóne aspapty taýyp, ult óneriniń ıgiligine aınaldyrdy. Endi osy jerde kómeıdi «al ózi sol aspaptarda oınaı alǵan ba?» degen suraq kelip búlkildetedi. Janynda júrip shákirti ǵana emes, týǵan balasyndaı bolǵan, kóne aspaptardyń búgingi kózi tiri shejireshisi ispetti mýzykatanýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Jarqyn Shákárimniń pikirinshe, B.Sarybaevtyń basqa eńbegin aıtpaǵanda, teńdesi joq mýzykalyq qabiletiniń ózi arnaıy zertteýdi qajet etedi. Qolymen ustap, oınamaq túgili, ǵumyry atyn da estip kórmegen beıtanys aspapty orkestrdegi oryndaýshyǵa eń birinshi Bolat aǵamyzdyń ózi úıretedi eken. Bir kúıdi, bir áýendi ǵana quıqyljyta oryndap otyrǵan orkestrdegi júz adamnyń bireýiniń qolyndaǵy aspaptyń qulaq kúıi durys qoıylmasa, sonaý jerde tyńdap otyrǵan Sarybaev sony da bile qoıyp, jalt qarap: «qulaǵyn jónde» dep eskertý jasaıtyn kórinedi. «Absolıýtnyı slýh», bizdiń tilimizdegi «quımaqulaq» degen sóz ne aıtsa da qaǵyp alatyn Sarybaev sekildi erekshe qaǵilezderge qarata aıtylsa kerek. Konservatorııadan bitirip shyqqany kómeıinen kúı tógýin toqtatpaǵan qyl ishekti qara qobyzdyń oqýy bolsa da, shúmeginen syr tunǵan saǵynysh sazy shúpildep tógilip turatyn sybyzǵyny syzyltyp salǵandy jany súıipti. Az ómirinde qaltasynan sybyzǵysy túspegen eken. Al sybyzǵy qadym zamannan jalǵyzdyń janserigi bolyp jaralǵan edi ǵoı... Orkestr demekshi, «Otyrar sazy» folklorlyq-etnografııalyq orkestri týraly sóz bola qalsa, birden kóz aldymyzǵa Nurǵısa Tilendıev kele qalady. «Meniń ıem, jolbarysym, Tilendiniń balasy Nurǵısaǵa ketti. Endigi ıesi sol bolar» dep Jambyldyń qııadaǵyny shalatyn qyraǵy kózi qatelespeı tanyp, batasyn bergen Nurǵısa Tilendıev orkestrdiń eń alǵashqy kórkemdik jetekshisi ári bas dırıjeri boldy, aıaǵynan nyq turýy úshin aıanbaı eńbektendi. Alaıda ananyń tar qursaǵyn jaryp shyqqan bala da, jaryq dúnıe esigin ashqan soń esim ıelenedi, qaraqanattanǵansha qorek izdep, mápeleýdi qajet etedi. Sol sekildi eń alǵash 1968 jyly shaǵyn ansambl uıymdastyryp, oǵan «Otyrar sazy» dep at qoıyp, sol ansambldiń orkestrge aınalýy úshin jarǵaq qulaǵy jastyqqa tımeı jankeshti jumys jasaǵan Bolat Sarybaevtyń eńbegi bul kúnde umytylýǵa shaq qaldy. Bul jóninde belgili kompozıtor Myńjasar Mańǵytaevtyń: «...dúnıeden múldem joıylyp ketken ulttyq aspaptarymyzǵa «Otyrar sazy» jan bitirip, zamanyna qaraı sóıletip berdi. Bul salada eleýli eńbek sińirgen professor Bolat Sarybaevtyń esimin erekshe eske alǵanymyz – adam aldynda da, arýaq aldynda da ádil ǵoı deımiz» dep jazatyny bar. Ol zamanda qazirgideı emes, orkestrlerdi basqaratyn dırıjerler qat edi. Orkestrdi on adam otyrǵan ansamblmen salystyrýǵa bolmaıdy, kásibı bilim alǵan júz adamǵa jetekshilik jasaý ońaı-ospaq sharýa emes. Bolat Sarybaevtyń bastamasymen orkestr qurylatyn bolyp, bul jóninde respýblıka basshysy Dinmuhamed Qonaevqa habarlanyp, ol kisi «Qazaqfılmde» qyzmet atqaryp otyrǵan jerinen Nurǵısa Tilendıevti shaqyryp, ujymǵa basshylyq jasaýdy tapsyrady. Bul kezde kúıshiligimen ábden tanylyp, saýsaǵyna ilesip san ǵasyrdyń shalymy qonǵan dáýlesker dombyrashylyǵy tańdaı qaqtyratyn Nurǵısa aǵamyz bir dybysty shashaý shyǵarmaı, mýzyka sazy men sarynyn taıaǵynyń ushymen tapjyltpaı ustaı alatyn dırıjer ekenin tanytyp, shaǵyn ansambldi úlken orkestrge aınaldyrady. Burynnan belgili kúılerdiń ózi kóne aspaptarda aıryqsha ajar tabady. N.Tilendıev, sóz joq, uly kompozıtor, uly oryndaýshy, uly dırıjer. Biraq «Otyrar sazynyń» avtorlyǵy Bolat Sarybaevqa tıesili ekeni tym bolmasa, ózi máńgilik saparǵa attanǵannan keıin de moıyndalýy tıis dep oılaımyz. «Otyrar sazy» sekildi ǵajap orkestrdiń qyryq jyldan beri arǵy dáýirlerde qalǵan muńdy dalanyń júrek shymyrlatar sherli daýysyn óńin taıdyrmaı tyńdarmanyna jetkizip kele jatsa, ol eń aldymen negizin qalaǵan B.Sarybaevtyń, akademııalyq kásibı dárejege kótergen N.Tilendıevtiń eńbeginiń nátıjesi. Qazaqta Shoqan men Álkeı Marǵulannan keıin kóne aspaptardy zerttegen eshkim bolmaǵan. Birtýarlarymyzdyń bul sala jóninen birdi-ekili maqala jazýmen ǵana shektelgenin eskersek, B.Sarybaevtyń kóne aspapty zerttep, taýyp qana qoımastan, halyqqa deıin jetkizip, rýhanı paıdaǵa asyrǵan eńbegi ult óneri úshin ólsheýsiz ıgilik bolǵanyn baǵamdaımyz. Amal ne, Jarqyn Shákárimniń B.Sarybaevtyń búkil eńbegin búge-shigesine deıin túgendep turyp jazyp, ǵylymı mańyzyn baǵalaǵan «Kóne dúnıe kúmbiri» atty kitabynan basqa arnaıy jazylǵan tolyqqandy bir dúnıe joq eken. Kózkórgenderdiń aıtýynsha, Sarybaevtyń ultjandy isine súıingeni sondaı, Á.Marǵulan ómiriniń sońǵy kúnine deıin keýdesin súıretip jetse de, onyń birde-bir konertinen qalmaı, baǵzy zamannyń samaly bolyp jetken úskirik pen sazsyrnaıdyń únine elitip ótipti. R.Berdibaev ózi júrgizetin «Halyq ýnıversıteti» sabaǵyna Sarybaevty jıi-jıi shaqyryp, qonaq etpese, bir dúnıesi kem turǵandaı sezinipti. Bolat Shamǵalıuly qaıtys bolǵanda Rahmanqul aǵamyz: «Qazaqqa sherter men jetigendi qaıtarǵany úshin ǵana Sarybaevqa eskertkish soǵýǵa bolar edi» dep jylaǵan eken. Bolat Sarybaevtyń ultym dep atoı salyp, babalar rýhyn kótergen eńbegi áli kúnge óz dárejesinde baǵalanbaı kele jatqanyna kóńil qońyltaqsydy. Qaıtys bolǵanyna qyryq jylǵa taıasa da, «Qazaqtyń mýzykalyq aspaptary», «Kazahskıe mýzykalnye ınstrýmenty» atty kitaptary, maqalalary qaıtadan jaryqqa shyqqan joq. Qaıtalap baspa betin kórmeý kesirinen onyń eńbekterin ońdy-soldy aıaýsyz paıdalanatyn plagıattardyń paıda bolýyna jol ashylyp otyr. Onyń esimi mýzykalyq oqý oryndarynda, kóshelerde, mektepterde kún saıyn atalyp, jańǵyryp turmaǵan soń kim ekenin bilmeıtin urpaq qalyptasty. Ol týraly jyrdaı tolǵap, ańyzdaı ańsap aıtatyn ortasynyń qatary baıaǵyda-aq sırep ketken soń esiminiń sırek atalatyny sonsha, beıne bir bul jalǵanda Bolat Sarybaev degen ǵalym bolmaǵandaı ómir súrip jatyrmyz. Shyndap kelsek, tar zamannyń ózinde ulttyq tanymdy qalǵytpaýǵa kúsh salyp, ár aspapty tapqan saıyn sanaǵa silkinis týdyryp otyrǵany úshin, búgingi ulttyq orkestrler oryndap júrgen tamyljyǵan kúı men ásem áýenderdi súıemeldep turǵan san túrli aspaptyń sazdy dybysy úshin Sarybaev Bolatqa qazaq mýzykasy ǵana emes, tutas ult qaryzdar emes pe edi?
Aıgúl AHANBAIQYZY,
«Egemen Qazaqstan» Almaty
