Qazaq qoǧamy tanym-talǧamy bölek, oiy men ısı üilesım tapqan intelektual tūlǧalarǧa qaşanda zäru. Öitkenı, būǧaulanǧan ruhtyŋ erkındıkte qalyqtauy üşın azat oily azamattardyŋ aq tuy şeru tartuy kerek. Osy rette, ruhaniiat joqşysy, aqyn Yqylas Ojaiūly esımın erekşe atai alamyz. Adamdyqtyŋ ızgı jolyna bastaityn Abai, Şäkärım ılımın keiıngıge nasihat etıp, şäkırt şyraǧyn nūrlandyrǧan ūstazǧa yqlasymyz erek.
Qazaqqa bır aitary baryn ıştei baǧamdadyq ta, sūraǧymyzdy jūptap, Euraziia ūlttyq universitetıne jol tarttyq. Ümıtımız aldamapty. Aqedıl aqyn, kırpiiaz ūstaz aǧynan jaryldy.
Qazaq mektepterınıŋ ahualy auyr
- Euraziia ūlttyq universitetınde ūstazdyq qyzmet atqarasyz. Oqu oryndarynda, mektepterde ūrpaqqa qandai bılım berılude? Batini (ışkı) bılım be, zahiri (syrtqy) bılım be?
- Men äŋgımenıŋ älqissasyn bylai bastaǧym kelıp otyr. Mysaly, egınşı egınmen ainalysady. «Menıŋ baqqanym – bala» dep aitamyn. Keibır balalar «osy jerde neǧyp jürsız, jalaqyŋyzdyŋ auqymyn bılemız» degen sūraqtar qoiady. «Menıŋ tüsınıgımde bala degen – innovasiia» dep jauap beremın. Eger adam bırnärsenı berse, ony sūrauǧa haqysy bar. Al eşteŋe bermese, onda sūrauǧa haqysy joq. Eger oqyp jatqan är bala bılımsız bolsa, dünienıŋ ketıgıne qalana almasa, ömırden ornyn tappasa, onda ūstazyna auyr tiedı. Öitkenı, «at sürınse – iesı kınälı, ūl sürınse – äkesı kınälı». Ūstaz ben şäkırt – bır konteksttegı ūǧym. Şäkırt jaman bolsa, oǧan ūstazynyŋ qatysy bar. Sondyqtan men olarǧa uaqytymdy arnadym, mahabbatymdy arnadym, jıgerımdı arnadym, kerek bolsa, jastyǧymdy arnadym. Eger ol bılımdı bolmasa, men artqan ümıttı aqtamasa, men onda eŋbegı küiıp ketken adammyn. Jemısım şyqpaǧan, bidaiy önbegen, egınşınıŋ äreketı bolady da qalady.
Menıŋ aldyma balalar keledı. Ol qandai bala? Şyny kerek, soǧystan qaitqan soldattai süiretılıp, mektepten äbden şarşap kelgen bala. Öte qiyn ahual. Mekteptegı qazırgı aitylyp jatqan söz, filosofiia, ūǧym, tanym – bärı menı, menıŋ äkemdı qartaitqan ūǧymdar. Sol eskı konservatorlyq tüsınıkten aryla almai jür. Men balalardan «bügıngınıŋ eŋ jaqsy aqyny kım?» dep sūrasam, olar «Maqataev» dep jauap beredı. Odan berı ǧasyr aunap kettı. Poeziianyŋ bügıngı qozǧalysy, äreketı, dinamikasy basqa arnaǧa tüstı. Sonda būl ne degen keşıgu? Būl tek bır poeziiaǧa qatysty närse. Osy arada bır ǧasyr keşıgu bar. Būdan ne köremız? Balanyŋ biologiialyq tūrpaty 95-98 jylǧy bala, bıraq oilau deŋgeiıne windows 95-tıŋ programmasyn qoiyp tastaǧan, iaǧni onyŋ bet-älpetı, biologiialyq tūrpaty jas, bıraq oilauy eskı. Būl mekteptıŋ kesırı. Bügıngı mektep – bolyp jatqan saiasi ahualǧa, jasampazdyqqa ılese almaidy, qysqasyn aitqanda, qalyp qalǧan.
Sondyqtan bız myna närsenı aitamyz: aldyŋdaǧy baladan 7-8 jylda genii jasauǧa bolady. Genii qylyp şyǧaru op-oŋai. Būl aqparatqa bailanysty. Adamdy eseitudıŋ jalǧyz joly bar: jaŋaşa aqparat beru. Eger sız tyŋ aqparat berseŋız, adam sonşalyqty tez ösedı. Al aqparat eskı bolsa, adamnyŋ ösuın tejeidı. Sondyqtan JOO-ǧa kelgende qiyndau bolady. Oqudan qūlaq küiı şyǧyp ketken, sözıŋe selk ete qoimaityn qyz-jıgıtter keledı. Äsırese, qazaq mektepterınıŋ ahualy auyr, moiyndau kerek, bızdıŋ oqytudaǧy aqparattar öte eskı. Mendegı mektepke bailanysty aitatyn dünie - osy.
Negızı bır qatelık bar dep oilaimyn. Mysaly, men Japoniianyŋ Meizdi reformasyn (XX ǧasyrda Japoniiany aiaǧynan tūrǧyzǧan reforma) bırqatar qaraǧan bolatynmyn. Japoniia nege aiaǧynan köterıldı deseŋız, olar Batysqa adam jıberıp oqytty. Sol kezde eŋ köp jıbergenderı – aǧartuşy mamandar eken. Myna bızde «Bolaşaq» baǧdarlamasynda da osy mamandarǧa köbırek basymdyq beru kerek edı. Olar Batysty körıp kelgennen keiın aqparatty jyldam alady, aqparattyq ahualǧa jyldam ılesedı. Sol kezde qazırgı bızdıŋ jaǧdaiymyz üş ese artyq bolar edı. İdeia bar bolatyn, bıraq mehanizmnen ülken qatelıkter kettı. Taǧy bır qosatynym, Abai «oilanşy syrtyn qoiyp, sözdıŋ ışın» deidı. Bız köbıne sözdıŋ ışkı mänın tüsınuden aiyrylǧanbyz. Mūny ǧylymda «germenevtika» dep ataidy.
Osy jerde «men būl universitetke nege keldım» degen düniege jauap beruım kerek şyǧar dep esepteimın. Mysaly, bızder «men jastarǧa senemın, jastar – bızdıŋ bolaşaǧymyz» degen sözdı öte köp aitamyz. Ol tıptı ärbır qabyrǧalarda ılınıp te tūrady. Būl öleŋnıŋ avtory – Maǧjan ekenın de bılemız. Endı kontekstın taldaiyq. Özınıŋ kriteriilerı bar. Ol «arystandai aibatty, jolbarystai qairatty, qyrandai küştı qanatty» bolǧanda ǧana, iaǧni kriteriilerı oryndalǧanda ǧana «men jastarǧa senemın» deidı. Osylardyŋ bırde-bırınıŋ atmosferasyn jasamasa, sız nege senesız?!
Būl jerde aǧa buyn men ını buynnyŋ arasynda dialog bolu kerek. Bırdeŋenı berseŋ, sony sūrauǧa mümkındıgıŋ bar. «Qūrbandyq» degen mäsele bar. Abaidan bastadyq qoi, Abaidy oqyǧanda basqaşa ahualǧa tüsesıŋ. Aqynnyŋ «Ǧaşyqtyq, qūmarlyqpen ol ekı jol, qūmarlyq bır näpsı üşın bolady sol, men joq bolsam bolaiyn, sen aman bol» dep keletın öleŋıne taŋǧaldym. Sonda myna mäselenı tüsınuımız kerek, jalpy «ǧaşyqtyq» degen ūǧymdy qamtyp otyr. «Ǧaşyqtyq» degen äielge ǧana qatysty emes, ol elıŋe ǧaşyq bolu, ädıletke ǧaşyq bolu. Auqymy öte ülken närse. Adam özınıŋ ışkı «Menın» öltırıp, «Senge» qyzmet etetın bolsa, ǧaşyqtyq därejesıne jete alady. Keşegı Älihandardyŋ da äŋgımesı osyǧan saiady. Onyŋ ışkı «Menı» tūratyn bolsa, özınıŋ baqa esebı tūratyn bolsa, mūndai erlıkter jasamaǧan bolar edı. Negızgı fenomenı – «Men» degen närsenı «Senge» ainaldyryp jıberu kerek.
Mysaly, «Gandidıŋ bolsyn, basqasy bolsyn, osylardy jıgerlendırıp tūrǧan küş ne, osylar qandai tamyrdan qainar tartyp tūr, olar nege myqty?» dep oilaitynmyn. Būl jaŋaǧy Abai aitqan «Menıŋ» «Senge» ainaldyruynda. Osy jerge kelgendegı maqsatym da osy. Ömırdegı azamattyq pozisiiamyz bar. «Bırnärse atqaraiyq, bereiık» degen maqsatta keldık.
Qazaq balaǧa jauapkerşılıkpen emes, qūmarlyqtyŋ qūrbany retınde qaraidy
- Abaidyŋ «Äkesı ūryssa balaǧa, ol da dostyq, Balasy ūryssa äkege jarasa ma?» dep keletın öleŋ joldary bar. Balany jastaiynan betımen jıberıp, «hindsait qatelıgıne» ūrynbas üşın tärbieleudıŋ qandai joldary bar?
- Abaidyŋ «Tuǧyzǧan ata-ana joq, tuǧyzarlyq bala joq» degen kontekstın taldaǧanmyn. Filosofiiada oi damymaiynşa, memleket damymaidy. Germaniianyŋ jetıstıkterınıŋ barlyǧy oida tūr. «Germaniia nege myqty» desek, onyŋ oilauy myqty. Mysaly, «sen ne oilap tūrsyŋ, sen sol närsesıŋ» degen siiaqty. Al bızdıŋ oilau mädenietımızdıŋ bärı – ışek-qarynnyŋ äŋgımesı.
Bızdıŋ oilauymyz – öte tūrpaiy oilau. Olarda aqyl-oi men öndırıstıŋ arasynda integrasiia bar, iaǧni ideiany zattandyrady. Bilıktıŋ jasap otyrǧan närsesı sol. Al bızde būl ekeuınıŋ arasynda mülde dialog joq. Filosofiiada Nisşe degen myqty bar. Bala mäselesıne oralsaq, Nisşe özınıŋ traktatynda: «Balany özıŋe qoiǧan eskertkış retınde qara. Bala qūmarlyqtyŋ qūrbany bolmauy kerek. Bır ǧana sättık qūmarlyqtyŋ kesırınen nege jazyqsyz bala japa şegedı?» degendı aitady. Qazaq balanyŋ üş türın körsetedı: bır bala äkeden öte tuady, bır balaǧa äkege jete tuady, bır bala äkeden kerı kete tuady.
Adam ömırı – kırpık ūşyndaǧy ömır. Ömırdegını tügel ala almaisyŋ. Bıraq sol kezdegı esebıŋdı, äntek basqan qadamyŋdy bärın balamen aluyŋ kerek. Öitkenı bala – senıŋ jaŋa biologiialyq tūrpatyŋ. Senımen ömır bıtpeidı, sen arqyly senıŋ küresıŋdı balaŋ jalǧastyrady. Äkeden bala, baladan nemere mındettı türde ozu kerek. Qytaidyŋ «bala äkeden qanşa jas kışı bolsa, sonşa jas ülken» degen maqaly bar. Sebebı onyŋ däuırı ülken, uaqyty ülken. Menıŋ balam menen ülken dep esepteimın.
Sapaly janūianyŋ qaǧidaty ıspettes Qūnanbaidyŋ jaqsy bır sözı bar. M.Äuezov özınıŋ şyǧarmasynda Qūnanbai men Abaidyŋ daulasyp qalatyn kezınde «Sen myqty bolsaŋ özıŋdei ūl tudyryp al» degen äkenıŋ sözın keltıredı. Osy bır-aq sözde Qūnanbaidyŋ barlyq arman-mūraty jatyr. Qūnanbaidyŋ däuırı at üstınde, şoqpar tılınde, qylyş tılınde, naiza tılınde söilegen, ol zaman – qaǧaz ben qalamnyŋ zamany emes edı. Bıraq ol ǧylymnyŋ, jazu-syzudyŋ jetıstıkke jetetının bıldı. Sol armany – Abai bolatyn. Qūnanbaidyŋ osy sözıne Abai jauap bere aldy dep esepteimın. Äbdırahman – onyŋ äkesıne bergen jauaby. Qazaqta «Erdıŋ köŋılı jüktı bolmai er tumaidy» degen söz bar. Ruhani ülken tūlǧa belden emes, bızdıŋ hälden, ışkı mazmūnnan tuady. Sol tūlǧaǧa zar bolu kerek, ışte sūranys bolu kerek. Bala senıŋ saǧynyşyŋnan jaratylady.
Endı äke men bala arasyndaǧy jauapkerşılık, sabaqtastyq mäselesı bar. Mäşhür Jüsıp «Rasynda da, Adam men Haua-Anany Qūdai jaratty. Bıraq odan tuǧan balany Qūdai jaratqan joq. Bıreu jaratyndy, bıreu jasalyndy. Bızder «Qūdaidyŋ bergenı ǧoi» deimız. Endıgı mäselenıŋ Qūdaiy joq, senıŋ qatysyŋ bar» deidı. Nisşenıŋ aitqanymen kelıspeske amal joq, mūratsyz, esepsız, qaiǧysyz balanyŋ köp boluy – qazaqtyŋ balaǧa jauapkerşılıkten görı qūmarlyqtyŋ qūrbany retınde qaraǧandyǧynan tuyndap otyrǧan jait.
- «Meŋıreu äielden meŋıreu bala tuady» deidı Mäşhür Jüsıp. Qazaq fenomenındegı äiel obrazy qandai bolu kerek?
- «Sen ne jeisıŋ, ne ışesıŋ, men senıŋ kım ekenıŋdı aitam» degen dünie bar. Osy teziske «ne ısteisıŋ, ne köresıŋ, men senıŋ kım ekenıŋdı aitam» dep qosqan bolatynbyz. Bızdıŋ qazır tyŋdap jürgen sözımız, bız qyzyqqan än, bız qyzyqqan tüsınık – bärı adamǧa äser etetın närse. Adamdy Qūdai jaratatyny ras. Bıraq ony ösıretın – qoǧam. Eger qoǧamda ırı aqparat, ırı tüsınık, ırı söz saltanat qūrmasa, odan jaqsy perzent şyqpaidy. Qazaqtyŋ äielınde ülken tūlǧaǧa degen ışkı jerık degen närse boluy qajet. Özınıŋ oiynda «düniege osyndai ūl, osyndai qyz äkelsem» degen joǧary talaby boluy kerek. Bolaşaq ananyŋ ışkı armany öte zor bolǧany dūrys. «Osyndai bolu kerek» dep kriteriiler aita almaimyn, jalpy äieldıŋ ışkı ahualyndaǧy jerıktık mäselesı - ülken mäsele bolu kerek dep oilaimyn.
Olar küllı qazaqtyŋ «dının» Mysyrdan, Türkiiadan oqyp keldı de, ükımın elge äkeldı...
- Dästürlı dınımızde babalarymyz Hanafi mäzhabyn ūstanǧan. Al qazırgı dınde dästürımızden nege alşaqtap kettık?
- Bügıngı jaǧdaidyŋ tamyry bar, bügın ǧana ornaǧan joq. Onyŋ hronologiiasy bar, ösıp-jetılu zaŋdylyǧy bar. Bügıngı ahual – keşegınıŋ äreketı bolatyn. Bız keşe qandai boldyq? Täuelsızdıktıŋ alaŋ-eleŋ şaǧynda şetke adam jıberdık. Bızge täuelsızdıkpen bırge jaŋa tüsınık kelu kerek boldy, dın kelu kerek boldy, belgılı bır töŋkerılıp qalǧan tüsınıkterdıŋ bärı türegelu kerek boldy. Bıraq sol kezde Ǧazalidıŋ «bala özınıŋ ūlttyq ruhymen, tılımen, dılımen mäiektenbeiınşe, ol adamdy syrtqa şyǧaruǧa bolmaidy» degen sözın ūmytyp kettık. Taǧy bır närse, bızdıŋ keşegı dıni kadrlar oqudan joly bolmaǧan, oquǧa tüse almaǧan, qaǧylǧan-soǧylǧandar bolatyn. «Osyndai jerde pälenşe medrese aşylypty, tügenşe degen jer aşylypty» dep, är jaqqa saulap kete bastady. Işkı ruhani taiazdyqpen qosa, ǧylymi tüsınıkterı tar ahualmen bıraz adam syrtqa kettı. Olar oquyn bıtırıp kelgen soŋ, laŋdy saldy.
«Alaş degende attandamaǧandy, ataŋ da bolsyn ūryp jyq» degen qazaqtyŋ ūrany bolǧan. Būl ūlttyŋ ūlttyq ideiasy tūǧyn. Būl jerde ideia mäselesın aityp otyr. Al qazır bır üstelde tört qazaqtyŋ dın turaly äŋgımesı jaraspaityn, bır-bırın joqqa şyǧaratyn deŋgeige jettık. Būryn tüsken kışkene ǧana syzat – qazır ülken jyraǧa ainaldy. Būl tüsınık qaidan keldı? Dınnıŋ ışınde sol eldıŋ jaǧrapiialyq jaǧdaiy, mentalitetı bar. Olar küllı qazaqtyŋ «dının» Mysyrdan, Türkiiadan oqyp keldı de, bızdegı ahualdy eş eskermesten, solardyŋ ükımın äkep ornatty. Al bızdıŋ «Alaş degende attandamaǧandy ataŋ da bolsa, ūryp jyq» degen tüsınık setınedı. Özımızdıŋ dıni tüsınıgımızdı äbden taptap, «Ol Mysyr körgen, Qaǧba körgen, pälenşe körgen» dep, solardyŋ artynan Paiǧambarǧa ergendei erdı. Osy jiyrma jyldyŋ bederınde ülken mäselege ainalyp kettı.
Olardyŋ özderınıŋ jasap alǧan kıtaby bar. Tüsınıkterınde sol kıtap qana tura jolǧa jetkızedı. Olardyŋ qatelıkterı mynada: Paiǧambarymyzdyŋ «är ǧasyrda anyq pen tanyqtyŋ arasyn ajyratatyn danyşpandardy, ǧalymdardy jıberıp tūramyz» deitın hadisı bar. Bıraq sol turaşyl danyşpandar arasynda bızdıŋ qazaq topyraǧynan, Tūran topyraǧynan tülegen ǧalymdar joq. Olardyŋ senetın adamdary da, adamdarynyŋ ataǧy da basqa. Menıŋ subektivtı jäne ǧylymi pıkırım: ol danyşpandar nege arabtar, parsylar arasynan ǧana şyǧady, nege qazaqtan tumaidy? Qazaq topyraǧynda tumaǧan, jaǧrapiialyq jaǧdaiyn bılmegen, ışındegı mentaldy aurularyn eskermegen, psihologiiasynan habarsyz basqa ūlttyŋ danyşpandary qalai dınımız turaly aita alady? Öitkenı ūlttyq tüsınık bar, ony qabyldau bar, onyŋ ekınşı ūlttan jeke qūrylymdyq aiyrmaşylyǧy bar. Bızdıŋ indikatorlar Şäkärım, Abaidyŋ tezınen ötpegen dın – eŋ qauıptı dın. Olardyŋ közımen sūryptap qarauymyz kerek. Bızdıŋ bolmys, tüsınık – bärı olarǧa tanys. Būl jerde ūlt bar, düniege degen közqaras bar. Al olardyŋ közqarastary bölek, qap-qara kiedı. Bızde tört mezgıl bar. Ünemı qara kiımmen ölıp ketuge bolady ǧoi. Būl jerde ornalasqan ahualdy, oryndy, keŋıstıktı, uaqytty esepke alu kerek. Olar eşteŋege qaramaidy, eşteŋenı körgısı kelmeidı.
Şariǧat degen bır-aq närse – Qūdai. Onyŋ ışınde adam, onyŋ ömır süretın qoǧamy – olardy qyzyqtyrmaidy. Osyndai adamdar tobyry keldı. Kelgenımen qoimai, adamdardy artynan ertıp, top-topqa bölınıp jatyr. Būl jeke adamnyŋ mäselesı emes, būny memleket rettep, bır tüsınıkke qarai äkelu kerek. Mysaly, sünnet pen şeiıt. Qūdaiy bır, tabynyp jürgen Qūbylasy bır, bıraq tüsınık ärtürlı. Adamdy öltıru degen qalypty jaǧdaiǧa ainalyp barady. Bızde būnyŋ sindromdary bastalyp ta kettı. Būl jaǧdai - öte alaŋdaityn närse. Memleket endı-endı tüsınıp, etek-jeŋın jinap, osy mäselenı qolǧa alyp jatyr.
- Mektepke oramal taqqan qyzdardy kırgızbeuı jaiyndaǧy saiasi ahualǧa közqarasyŋyz qandai?
- Būl özı bır qyzyq jaǧdai. Būǧan bırdeŋe desek, qalai bolar eken?! Bızde Qūdaidy tüsınu özgerek. Men sızge saqal jaily aitaiyn. Bızde saqal qoiu bar. «Bız nadan bop ösırdık, iektegı saqaldy. Öner – jıgıt körkı dep, eskermedık maqaldy» degen Ybyraidyŋ öleŋ joldarynan anyq köremız. Osy närse bızdı qūtqara alatyn bolsa, saqal degen eşkıde de bar. Saqal qoiu – adamnyŋ eseigendıgınıŋ, bırnärse aita alatyndyǧynyŋ belgısı edı. Mentalitetımızde saqaldy eludı alqymdaǧan, alpysqa jaqyndaǧan adam qoiatyn. Közımızge «saqaldy adam» dese, ata elesteteitın. Bızdıŋ tüsınıgımızde saqal mäselesı osyndai bolatyn. Qazır besıkten belı şyqpaǧan jıgıtterımız saqal qoiyp alatyn boldy. Tüsınıksız.
Fransuzdyŋ Blez Paskal degen filosofynyŋ «Ömırde adamdar ekı topqa bölınedı: özderın taqua sanaityn künäharlar jäne künähar sanaityn taqualar». Balpyldap aqyl aityp jatatyn adamdardy künähar ekenın ıştei sezemın. Kımdı işaralap otyrǧanymdy tüsınıp otyrǧan şyǧarsyŋ. Al özın künähar sanaityn adam – özın öte az bılem dep esepteidı. Onyŋ ışınde progress bar. Men kışkene saiasi prizmaǧa da auytqyp aitaiyn. Mysaly, «jasampazdyq», «mäŋgılık el» degen sözderde künäharlyq ideialar tūrady. Jeke memleket te adam sekıldı damudan tūrady. Ūlttyŋ täubasy boluy kerek.
Taǧy bır närse, adam – perışte de, januar da emes. Adam perıştege ūmtylǧan saiyn januarǧa ūqsaidy. Adam qatelesuden tūrady. Perıştelıkke de, tazalyqqa da künä arqyly jetedı. Aityp kettım, bızde dındı qabyldau bölek, islamdy qabyldaudyŋ modelı bar. Abaidyŋ «Jamandyq, jaqsylyq pen-oǧan bır bäs, Dın ısın, Qūdai ısın aiyra almas» degen öleŋ joldary bar. Dın degen bölek närse, Qūdai degen bölek närse ekenın körsetıp otyr. Bız «dındı – Qūdai, Qūdaidy – dın» dep qaraimyz.
Mäselen, bızde dıntanuşylar öte köp, bıraq Qūdaidy tanityndar joq. Dın degen – şariǧi ükımder. Bes uaqyt namazdyŋ dūrys oqyluy, oraza bylai ūstalady, qajylyq myna närselerden tūrady degen siiaqty dınnıŋ qaǧidattary. «Qaǧida, şariǧaty özgerse de, Taǧrif Alla eş jerde özgermedı» dep Abaidyŋ aityp otyrǧan närsesınen – şariǧat degen närse özgermelı ekenın köremız. Qaǧidattar är ǧasyrǧa sai, onyŋ tüsınıgıne sai beiımdelıp, özgerıp otyrady. Qūrandy uaqyttyŋ özı täpsırleidı. Bıraq bızdıŋ sorlylyǧymyz – uaqytqa küş salmai otyrǧandyǧymyzda. Sıresıp sonau ǧasyrdaǧy konservatorlyq jüiege jabysyp otyrmyz. Osyny aitatyn bızde dıntanuşylar köp.
Mysaly, «imandy adam kım?» desek, «namaz oqityn, oraza ūstaityn imandy adam eken» deimız. Aqyldy adamǧa iman paryz, imandy adamǧa ǧibadat paryz. Oraza ūstaǧan adam da, namaz oqyǧan adam da nebır jamandyqqa bara alady. Al imandy adam bara almaidy. «Qūlşylyq – imandy küzetuşı» deidı Abai. İmany joq bolsa, nenı küzetıp tūr?!
- Sözıŋız auzyŋyzda, «iman men qūlşylyq – bölek närse» dedıŋız. Bız qūlşylyq qylamyz, bıraq qalai imandy bolamyz?
- Endı būl sūmdyq taqyryp. «Mahabbatpen jaratqan adamzatty» dep Abaidy taldaǧanda aittyq. Adamdy «uf» dep dem salyp, özınıŋ ruhynan jaratty. Bızder «ruhymyz joq, ruhymyz taptalǧan» deimız, al «Ruh degen ne?» desek, jauap bere almaidy. Adam – Alla Taǧalanyŋ proektısı. «Kım özın tanymasa, Qūdaidy tanymaidy». Qūdaidy Mekkeden, meşıtten ızdeimız, Qūdai – senıŋ ruhyŋ. Özıŋdı tanu arqyly Qūdaiǧa jetesıŋ. Adam joq bolsa, Alla Taǧalanyŋ mänı joq. Alla Taǧala adam arqyly dünienı körıp tūr. Būl jerde adam men Allanyŋ arasynda tyǧyz bailanys baryn ūqpai jürmız. Qazaqtyŋ «iman qaida - jürekte» degenı osy mäsele. Abaidyŋ otyz segızınşı qara sözı osy ruh mäselesın de, Allanyŋ toqsan toǧyz esımın de bärın tüsındırıp tūrǧan qūndy dünie. Bıraq bız ony tüsınuge qauqarsyz bolyp otyrmyz. Tanymnyŋ auzyna qara qūlyp salynyp tūr.
Abaidyŋ zamanynan eşteŋe özgergen joq
- Feisbukte «Säläfizmnıŋ därısın taptym» degen jazbaŋyzdy jariialadyŋyz. Qūlşylyǧy dūrys qūldardyŋ kündelıktı därısı. Alaida Päruardıgerdıŋ «preparaty» kömektespegen pendege sızdıŋ ūsynǧan preparattaryŋyz kömektese ala ma?
- Kömektese almaidy ǧoi. Öitkenı tanymnyŋ artynda tüsınık, senım bar. Bız endı tüsıngen mäselemızdı aittyq. Joǧaryda da aittyq, bızdıŋ indikatorlarymyzdyŋ tezınen ötpegen dın qauıptı. Bırınşı bız solardy ūsyndyq, eger osylardy bılmeitın bolsa, osylardy oqymaityn bolsa ahualymyz qiyn. Sebebı olardy tüsınse, bız bır jerge toptasamyz, tüsınıgımız bır bolady. Qazaqtyŋ oqylatyn kıtabynda, armanynda, dıni tüsınıgınde bır taraptandyru degen mäsele bar. Al aluan türlı kıtaptan aluan türlı dın şyǧady. Olar basqa eldıŋ avtoritetı sol eldıŋ dının alǧa tartyp, ıştei bızdıŋ dındı moiyndamaidy. Ortaq bır şeşımge keludı ūsynyp jazǧan maqalam bolatyn.
- Abai körsetken «ūsaq qulyqtan» «ırı qulyqqa» qalai köterılemız?
- Öte qiyn sūraq eken. Men myna närsenı aitqym keledı. Abai kötergen mäseleler sol küiınşe qaldy. Ol tek keiıpkerlerımen auysty. Masaqbai, Dütbai, Köjekbailar auysty, al mänı, maǧynasy özgergen joq. Menıŋ özımde de bar. «Bala tärbiesı, jo-joq. Qoǧam tärbiesı, jo-joq. Bır-aq närse qaldy, aq qaǧaz ben qalamdy ermek etu» deidı Abai. Menıŋ de hälım sondai. Bırdeŋe aitqyŋ keledı, tılıŋ kelmeidı, dausyŋ şyqpaidy. Būl bır närse bastyrylyqqan kezde bolady. Qazaq qoǧamy bastyrylyǧyp jatyr. Aiqailaisyŋ, bıraq ünıŋdı eşkım de eseptemeidı. Qozǧalǧyŋ keledı, qybyrlai almaisyŋ. Abaidyŋ zamanynan eşteŋe özgergen joq. Tek şapanyn şeşıp, galstuk taǧyp, kostium kidı. Bar bolǧany osy.
Olar küllı qazaqtyŋ «dının» Mysyrdan, Türkiiadan oqyp keldı de, ükımın elge äkeldı...
- Dästürlı dınımızde babalarymyz Hanafi mäzhabyn ūstanǧan. Al qazırgı dınde dästürımızden nege alşaqtap kettık?
- Bügıngı jaǧdaidyŋ tamyry bar, bügın ǧana ornaǧan joq. Onyŋ hronologiiasy bar, ösıp-jetılu zaŋdylyǧy bar. Bügıngı ahual – keşegınıŋ äreketı bolatyn. Bız keşe qandai boldyq? Täuelsızdıktıŋ alaŋ-eleŋ şaǧynda şetke adam jıberdık. Bızge täuelsızdıkpen bırge jaŋa tüsınık kelu kerek boldy, dın kelu kerek boldy, belgılı bır töŋkerılıp qalǧan tüsınıkterdıŋ bärı türegelu kerek boldy. Bıraq sol kezde Ǧazalidıŋ «bala özınıŋ ūlttyq ruhymen, tılımen, dılımen mäiektenbeiınşe, ol adamdy syrtqa şyǧaruǧa bolmaidy» degen sözın ūmytyp kettık. Taǧy bır närse, bızdıŋ keşegı dıni kadrlar oqudan joly bolmaǧan, oquǧa tüse almaǧan, qaǧylǧan-soǧylǧandar bolatyn. «Osyndai jerde pälenşe medrese aşylypty, tügenşe degen jer aşylypty» dep, är jaqqa saulap kete bastady. Işkı ruhani taiazdyqpen qosa, ǧylymi tüsınıkterı tar ahualmen bıraz adam syrtqa kettı. Olar oquyn bıtırıp kelgen soŋ, laŋdy saldy.
«Alaş degende attandamaǧandy, ataŋ da bolsyn ūryp jyq» degen qazaqtyŋ ūrany bolǧan. Būl ūlttyŋ ūlttyq ideiasy tūǧyn. Būl jerde ideia mäselesın aityp otyr. Al qazır bır üstelde tört qazaqtyŋ dın turaly äŋgımesı jaraspaityn, bır-bırın joqqa şyǧaratyn deŋgeige jettık. Būryn tüsken kışkene ǧana syzat – qazır ülken jyraǧa ainaldy. Būl tüsınık qaidan keldı? Dınnıŋ ışınde sol eldıŋ jaǧrapiialyq jaǧdaiy, mentalitetı bar. Olar küllı qazaqtyŋ «dının» Mysyrdan, Türkiiadan oqyp keldı de, bızdegı ahualdy eş eskermesten, solardyŋ ükımın äkep ornatty. Al bızdıŋ «Alaş degende attandamaǧandy ataŋ da bolsa, ūryp jyq» degen tüsınık setınedı. Özımızdıŋ dıni tüsınıgımızdı äbden taptap, «Ol Mysyr körgen, Qaǧba körgen, pälenşe körgen» dep, solardyŋ artynan Paiǧambarǧa ergendei erdı. Osy jiyrma jyldyŋ bederınde ülken mäselege ainalyp kettı.
Olardyŋ özderınıŋ jasap alǧan kıtaby bar. Tüsınıkterınde sol kıtap qana tura jolǧa jetkızedı. Olardyŋ qatelıkterı mynada: Paiǧambarymyzdyŋ «är ǧasyrda anyq pen tanyqtyŋ arasyn ajyratatyn danyşpandardy, ǧalymdardy jıberıp tūramyz» deitın hadisı bar. Bıraq sol turaşyl danyşpandar arasynda bızdıŋ qazaq topyraǧynan, Tūran topyraǧynan tülegen ǧalymdar joq. Olardyŋ senetın adamdary da, adamdarynyŋ ataǧy da basqa. Menıŋ subektivtı jäne ǧylymi pıkırım: ol danyşpandar nege arabtar, parsylar arasynan ǧana şyǧady, nege qazaqtan tumaidy? Qazaq topyraǧynda tumaǧan, jaǧrapiialyq jaǧdaiyn bılmegen, ışındegı mentaldy aurularyn eskermegen, psihologiiasynan habarsyz basqa ūlttyŋ danyşpandary qalai dınımız turaly aita alady? Öitkenı ūlttyq tüsınık bar, ony qabyldau bar, onyŋ ekınşı ūlttan jeke qūrylymdyq aiyrmaşylyǧy bar. Bızdıŋ indikatorlar Şäkärım, Abaidyŋ tezınen ötpegen dın – eŋ qauıptı dın. Olardyŋ közımen sūryptap qarauymyz kerek. Bızdıŋ bolmys, tüsınık – bärı olarǧa tanys. Būl jerde ūlt bar, düniege degen közqaras bar. Al olardyŋ közqarastary bölek, qap-qara kiedı. Bızde tört mezgıl bar. Ünemı qara kiımmen ölıp ketuge bolady ǧoi. Būl jerde ornalasqan ahualdy, oryndy, keŋıstıktı, uaqytty esepke alu kerek. Olar eşteŋege qaramaidy, eşteŋenı körgısı kelmeidı.
Şariǧat degen bır-aq närse – Qūdai. Onyŋ ışınde adam, onyŋ ömır süretın qoǧamy – olardy qyzyqtyrmaidy. Osyndai adamdar tobyry keldı. Kelgenımen qoimai, adamdardy artynan ertıp, top-topqa bölınıp jatyr. Būl jeke adamnyŋ mäselesı emes, būny memleket rettep, bır tüsınıkke qarai äkelu kerek. Mysaly, sünnet pen şeiıt. Qūdaiy bır, tabynyp jürgen Qūbylasy bır, bıraq tüsınık ärtürlı. Adamdy öltıru degen qalypty jaǧdaiǧa ainalyp barady. Bızde būnyŋ sindromdary bastalyp ta kettı. Būl jaǧdai - öte alaŋdaityn närse. Memleket endı-endı tüsınıp, etek-jeŋın jinap, osy mäselenı qolǧa alyp jatyr.
- Mektepke oramal taqqan qyzdardy kırgızbeuı jaiyndaǧy saiasi ahualǧa közqarasyŋyz qandai?
- Būl özı bır qyzyq jaǧdai. Būǧan bırdeŋe desek, qalai bolar eken?! Bızde Qūdaidy tüsınu özgerek. Men sızge saqal jaily aitaiyn. Bızde saqal qoiu bar. «Bız nadan bop ösırdık, iektegı saqaldy. Öner – jıgıt körkı dep, eskermedık maqaldy» degen Ybyraidyŋ öleŋ joldarynan anyq köremız. Osy närse bızdı qūtqara alatyn bolsa, saqal degen eşkıde de bar. Saqal qoiu – adamnyŋ eseigendıgınıŋ, bırnärse aita alatyndyǧynyŋ belgısı edı. Mentalitetımızde saqaldy eludı alqymdaǧan, alpysqa jaqyndaǧan adam qoiatyn. Közımızge «saqaldy adam» dese, ata elesteteitın. Bızdıŋ tüsınıgımızde saqal mäselesı osyndai bolatyn. Qazır besıkten belı şyqpaǧan jıgıtterımız saqal qoiyp alatyn boldy. Tüsınıksız.
Fransuzdyŋ Blez Paskal degen filosofynyŋ «Ömırde adamdar ekı topqa bölınedı: özderın taqua sanaityn künäharlar jäne künähar sanaityn taqualar». Balpyldap aqyl aityp jatatyn adamdardy künähar ekenın ıştei sezemın. Kımdı işaralap otyrǧanymdy tüsınıp otyrǧan şyǧarsyŋ. Al özın künähar sanaityn adam – özın öte az bılem dep esepteidı. Onyŋ ışınde progress bar. Men kışkene saiasi prizmaǧa da auytqyp aitaiyn. Mysaly, «jasampazdyq», «mäŋgılık el» degen sözderde künäharlyq ideialar tūrady. Jeke memleket te adam sekıldı damudan tūrady. Ūlttyŋ täubasy boluy kerek.
Taǧy bır närse, adam – perışte de, januar da emes. Adam perıştege ūmtylǧan saiyn januarǧa ūqsaidy. Adam qatelesuden tūrady. Perıştelıkke de, tazalyqqa da künä arqyly jetedı. Aityp kettım, bızde dındı qabyldau bölek, islamdy qabyldaudyŋ modelı bar. Abaidyŋ «Jamandyq, jaqsylyq pen-oǧan bır bäs, Dın ısın, Qūdai ısın aiyra almas» degen öleŋ joldary bar. Dın degen bölek närse, Qūdai degen bölek närse ekenın körsetıp otyr. Bız «dındı – Qūdai, Qūdaidy – dın» dep qaraimyz.
Mäselen, bızde dıntanuşylar öte köp, bıraq Qūdaidy tanityndar joq. Dın degen – şariǧi ükımder. Bes uaqyt namazdyŋ dūrys oqyluy, oraza bylai ūstalady, qajylyq myna närselerden tūrady degen siiaqty dınnıŋ qaǧidattary. «Qaǧida, şariǧaty özgerse de, Taǧrif Alla eş jerde özgermedı» dep Abaidyŋ aityp otyrǧan närsesınen – şariǧat degen närse özgermelı ekenın köremız. Qaǧidattar är ǧasyrǧa sai, onyŋ tüsınıgıne sai beiımdelıp, özgerıp otyrady. Qūrandy uaqyttyŋ özı täpsırleidı. Bıraq bızdıŋ sorlylyǧymyz – uaqytqa küş salmai otyrǧandyǧymyzda. Sıresıp sonau ǧasyrdaǧy konservatorlyq jüiege jabysyp otyrmyz. Osyny aitatyn bızde dıntanuşylar köp.
Mysaly, «imandy adam kım?» desek, «namaz oqityn, oraza ūstaityn imandy adam eken» deimız. Aqyldy adamǧa iman paryz, imandy adamǧa ǧibadat paryz. Oraza ūstaǧan adam da, namaz oqyǧan adam da nebır jamandyqqa bara alady. Al imandy adam bara almaidy. «Qūlşylyq – imandy küzetuşı» deidı Abai. İmany joq bolsa, nenı küzetıp tūr?!
- Sözıŋız auzyŋyzda, «iman men qūlşylyq – bölek närse» dedıŋız. Bız qūlşylyq qylamyz, bıraq qalai imandy bolamyz?
- Endı būl sūmdyq taqyryp. «Mahabbatpen jaratqan adamzatty» dep Abaidy taldaǧanda aittyq. Adamdy «uf» dep dem salyp, özınıŋ ruhynan jaratty. Bızder «ruhymyz joq, ruhymyz taptalǧan» deimız, al «Ruh degen ne?» desek, jauap bere almaidy. Adam – Alla Taǧalanyŋ proektısı. «Kım özın tanymasa, Qūdaidy tanymaidy». Qūdaidy Mekkeden, meşıtten ızdeimız, Qūdai – senıŋ ruhyŋ. Özıŋdı tanu arqyly Qūdaiǧa jetesıŋ. Adam joq bolsa, Alla Taǧalanyŋ mänı joq. Alla Taǧala adam arqyly dünienı körıp tūr. Būl jerde adam men Allanyŋ arasynda tyǧyz bailanys baryn ūqpai jürmız. Qazaqtyŋ «iman qaida - jürekte» degenı osy mäsele. Abaidyŋ otyz segızınşı qara sözı osy ruh mäselesın de, Allanyŋ toqsan toǧyz esımın de bärın tüsındırıp tūrǧan qūndy dünie. Bıraq bız ony tüsınuge qauqarsyz bolyp otyrmyz. Tanymnyŋ auzyna qara qūlyp salynyp tūr.
Abaidyŋ zamanynan eşteŋe özgergen joq
- Feisbukte «Säläfizmnıŋ därısın taptym» degen jazbaŋyzdy jariialadyŋyz. Qūlşylyǧy dūrys qūldardyŋ kündelıktı därısı. Alaida Päruardıgerdıŋ «preparaty» kömektespegen pendege sızdıŋ ūsynǧan preparattaryŋyz kömektese ala ma?
- Kömektese almaidy ǧoi. Öitkenı tanymnyŋ artynda tüsınık, senım bar. Bız endı tüsıngen mäselemızdı aittyq. Joǧaryda da aittyq, bızdıŋ indikatorlarymyzdyŋ tezınen ötpegen dın qauıptı. Bırınşı bız solardy ūsyndyq, eger osylardy bılmeitın bolsa, osylardy oqymaityn bolsa ahualymyz qiyn. Sebebı olardy tüsınse, bız bır jerge toptasamyz, tüsınıgımız bır bolady. Qazaqtyŋ oqylatyn kıtabynda, armanynda, dıni tüsınıgınde bır taraptandyru degen mäsele bar. Al aluan türlı kıtaptan aluan türlı dın şyǧady. Olar basqa eldıŋ avtoritetı sol eldıŋ dının alǧa tartyp, ıştei bızdıŋ dındı moiyndamaidy. Ortaq bır şeşımge keludı ūsynyp jazǧan maqalam bolatyn.
- Abai körsetken «ūsaq qulyqtan» «ırı qulyqqa» qalai köterılemız?
- Öte qiyn sūraq eken. Men myna närsenı aitqym keledı. Abai kötergen mäseleler sol küiınşe qaldy. Ol tek keiıpkerlerımen auysty. Masaqbai, Dütbai, Köjekbailar auysty, al mänı, maǧynasy özgergen joq. Menıŋ özımde de bar. «Bala tärbiesı, jo-joq. Qoǧam tärbiesı, jo-joq. Bır-aq närse qaldy, aq qaǧaz ben qalamdy ermek etu» deidı Abai. Menıŋ de hälım sondai. Bırdeŋe aitqyŋ keledı, tılıŋ kelmeidı, dausyŋ şyqpaidy. Būl bır närse bastyrylyqqan kezde bolady. Qazaq qoǧamy bastyrylyǧyp jatyr. Aiqailaisyŋ, bıraq ünıŋdı eşkım de eseptemeidı. Qozǧalǧyŋ keledı, qybyrlai almaisyŋ. Abaidyŋ zamanynan eşteŋe özgergen joq. Tek şapanyn şeşıp, galstuk taǧyp, kostium kidı. Bar bolǧany osy.
Äŋgımeŋızge rahmet!
Äŋgımelesken Läzzat Maqaş,
Ūlt portaly
