قازاق قوعامى تانىم-تالعامى بولەك، ويى مەن ءىسى ۇيلەسىم تاپقان ينتەلەكتۋال تۇلعالارعا قاشاندا ءزارۋ. ويتكەنى، بۇعاۋلانعان رۋحتىڭ ەركىندىكتە قالىقتاۋى ءۇشىن ازات ويلى ازاماتتاردىڭ اق تۋى شەرۋ تارتۋى كەرەك. وسى رەتتە، رۋحانيات جوقشىسى، اقىن ىقىلاس وجايۇلى ەسىمىن ەرەكشە اتاي الامىز. ادامدىقتىڭ ىزگى جولىنا باستايتىن اباي، شاكارىم ءىلىمىن كەيىنگىگە ناسيحات ەتىپ، شاكىرت شىراعىن نۇرلاندىرعان ۇستازعا ىقلاسىمىز ەرەك.
قازاققا ءبىر ايتارى بارىن ىشتەي باعامدادىق تا، سۇراعىمىزدى جۇپتاپ، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە جول تارتتىق. ءۇمىتىمىز الداماپتى. اقەدىل اقىن، كىرپياز ۇستاز اعىنان جارىلدى.
قازاق مەكتەپتەرىنىڭ احۋالى اۋىر
- ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق قىزمەت اتقاراسىز. وقۋ ورىندارىندا، مەكتەپتەردە ۇرپاققا قانداي ءبىلىم بەرىلۋدە؟ باتيني (ىشكى) ءبىلىم بە، زاھيري (سىرتقى) ءبىلىم بە؟
- مەن اڭگىمەنىڭ القيسساسىن بىلاي باستاعىم كەلىپ وتىر. مىسالى، ەگىنشى ەگىنمەن اينالىسادى. «مەنىڭ باققانىم – بالا» دەپ ايتامىن. كەيبىر بالالار «وسى جەردە نەعىپ ءجۇرسىز، جالاقىڭىزدىڭ اۋقىمىن بىلەمىز» دەگەن سۇراقتار قويادى. «مەنىڭ تۇسىنىگىمدە بالا دەگەن – يننوۆاتسيا» دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ەگەر ادام بىرنارسەنى بەرسە، ونى سۇراۋعا حاقىسى بار. ال ەشتەڭە بەرمەسە، وندا سۇراۋعا حاقىسى جوق. ەگەر وقىپ جاتقان ءار بالا ءبىلىمسىز بولسا، دۇنيەنىڭ كەتىگىنە قالانا الماسا، ومىردەن ورنىن تاپپاسا، وندا ۇستازىنا اۋىر تيەدى. ويتكەنى، «ات سۇرىنسە – يەسى كىنالى، ۇل سۇرىنسە – اكەسى كىنالى». ۇستاز بەن شاكىرت – ءبىر كونتەكستتەگى ۇعىم. شاكىرت جامان بولسا، وعان ۇستازىنىڭ قاتىسى بار. سوندىقتان مەن ولارعا ۋاقىتىمدى ارنادىم، ماحابباتىمدى ارنادىم، جىگەرىمدى ارنادىم، كەرەك بولسا، جاستىعىمدى ارنادىم. ەگەر ول ءبىلىمدى بولماسا، مەن ارتقان ءۇمىتتى اقتاماسا، مەن وندا ەڭبەگى كۇيىپ كەتكەن اداممىن. جەمىسىم شىقپاعان، بيدايى ونبەگەن، ەگىنشىنىڭ ارەكەتى بولادى دا قالادى.
مەنىڭ الدىما بالالار كەلەدى. ول قانداي بالا؟ شىنى كەرەك، سوعىستان قايتقان سولداتتاي سۇيرەتىلىپ، مەكتەپتەن ابدەن شارشاپ كەلگەن بالا. وتە قيىن احۋال. مەكتەپتەگى قازىرگى ايتىلىپ جاتقان ءسوز، فيلوسوفيا، ۇعىم، تانىم – ءبارى مەنى، مەنىڭ اكەمدى قارتايتقان ۇعىمدار. سول ەسكى كونسەرۆاتورلىق تۇسىنىكتەن ارىلا الماي ءجۇر. مەن بالالاردان «بۇگىنگىنىڭ ەڭ جاقسى اقىنى كىم؟» دەپ سۇراسام، ولار «ماقاتاەۆ» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ودان بەرى عاسىر اۋناپ كەتتى. پوەزيانىڭ بۇگىنگى قوزعالىسى، ارەكەتى، ديناميكاسى باسقا ارناعا ءتۇستى. سوندا بۇل نە دەگەن كەشىگۋ؟ بۇل تەك ءبىر پوەزياعا قاتىستى نارسە. وسى ارادا ءبىر عاسىر كەشىگۋ بار. بۇدان نە كورەمىز؟ بالانىڭ بيولوگيالىق تۇرپاتى 95-98 جىلعى بالا، بىراق ويلاۋ دەڭگەيىنە windows 95-ءتىڭ پروگرامماسىن قويىپ تاستاعان، ياعني ونىڭ بەت-الپەتى، بيولوگيالىق تۇرپاتى جاس، بىراق ويلاۋى ەسكى. بۇل مەكتەپتىڭ كەسىرى. بۇگىنگى مەكتەپ – بولىپ جاتقان ساياسي احۋالعا، جاسامپازدىققا ىلەسە المايدى، قىسقاسىن ايتقاندا، قالىپ قالعان.
سوندىقتان ءبىز مىنا نارسەنى ايتامىز: الدىڭداعى بالادان 7-8 جىلدا گەني جاساۋعا بولادى. گەني قىلىپ شىعارۋ وپ-وڭاي. بۇل اقپاراتقا بايلانىستى. ادامدى ەسەيتۋدىڭ جالعىز جولى بار: جاڭاشا اقپارات بەرۋ. ەگەر ءسىز تىڭ اقپارات بەرسەڭىز، ادام سونشالىقتى تەز وسەدى. ال اقپارات ەسكى بولسا، ادامنىڭ ءوسۋىن تەجەيدى. سوندىقتان جوو-عا كەلگەندە قيىنداۋ بولادى. وقۋدان قۇلاق كۇيى شىعىپ كەتكەن، سوزىڭە سەلك ەتە قويمايتىن قىز-جىگىتتەر كەلەدى. اسىرەسە، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ احۋالى اۋىر، مويىنداۋ كەرەك، ءبىزدىڭ وقىتۋداعى اقپاراتتار وتە ەسكى. مەندەگى مەكتەپكە بايلانىستى ايتاتىن دۇنيە - وسى.
نەگىزى ءبىر قاتەلىك بار دەپ ويلايمىن. مىسالى، مەن جاپونيانىڭ مەيزدي رەفورماسىن (XX عاسىردا جاپونيانى اياعىنان تۇرعىزعان رەفورما) بىرقاتار قاراعان بولاتىنمىن. جاپونيا نەگە اياعىنان كوتەرىلدى دەسەڭىز، ولار باتىسقا ادام جىبەرىپ وقىتتى. سول كەزدە ەڭ كوپ جىبەرگەندەرى – اعارتۋشى ماماندار ەكەن. مىنا بىزدە «بولاشاق» باعدارلاماسىندا دا وسى ماماندارعا كوبىرەك باسىمدىق بەرۋ كەرەك ەدى. ولار باتىستى كورىپ كەلگەننەن كەيىن اقپاراتتى جىلدام الادى، اقپاراتتىق احۋالعا جىلدام ىلەسەدى. سول كەزدە قازىرگى ءبىزدىڭ جاعدايىمىز ءۇش ەسە ارتىق بولار ەدى. يدەيا بار بولاتىن، بىراق مەحانيزمنەن ۇلكەن قاتەلىكتەر كەتتى. تاعى ءبىر قوساتىنىم، اباي «ويلانشى سىرتىن قويىپ، ءسوزدىڭ ءىشىن» دەيدى. ءبىز كوبىنە ءسوزدىڭ ىشكى ءمانىن تۇسىنۋدەن ايىرىلعانبىز. مۇنى عىلىمدا «گەرمەنەۆتيكا» دەپ اتايدى.
وسى جەردە «مەن بۇل ۋنيۆەرسيتەتكە نەگە كەلدىم» دەگەن دۇنيەگە جاۋاپ بەرۋىم كەرەك شىعار دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى، بىزدەر «مەن جاستارعا سەنەمىن، جاستار – ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز» دەگەن ءسوزدى وتە كوپ ايتامىز. ول ءتىپتى ءاربىر قابىرعالاردا ءىلىنىپ تە تۇرادى. بۇل ولەڭنىڭ اۆتورى – ماعجان ەكەنىن دە بىلەمىز. ەندى كونتەكستىن تالدايىق. ءوزىنىڭ كريتەريلەرى بار. ول «ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، قىرانداي كۇشتى قاناتتى» بولعاندا عانا، ياعني كريتەريلەرى ورىندالعاندا عانا «مەن جاستارعا سەنەمىن» دەيدى. وسىلاردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ اتموسفەراسىن جاساماسا، ءسىز نەگە سەنەسىز؟!
بۇل جەردە اعا بۋىن مەن ءىنى بۋىننىڭ اراسىندا ديالوگ بولۋ كەرەك. بىردەڭەنى بەرسەڭ، سونى سۇراۋعا مۇمكىندىگىڭ بار. «قۇرباندىق» دەگەن ماسەلە بار. ابايدان باستادىق قوي، ابايدى وقىعاندا باسقاشا احۋالعا تۇسەسىڭ. اقىننىڭ «عاشىقتىق، قۇمارلىقپەن ول ەكى جول، قۇمارلىق ءبىر ءناپسى ءۇشىن بولادى سول، مەن جوق بولسام بولايىن، سەن امان بول» دەپ كەلەتىن ولەڭىنە تاڭعالدىم. سوندا مىنا ماسەلەنى ءتۇسىنۋىمىز كەرەك، جالپى «عاشىقتىق» دەگەن ۇعىمدى قامتىپ وتىر. «عاشىقتىق» دەگەن ايەلگە عانا قاتىستى ەمەس، ول ەلىڭە عاشىق بولۋ، ادىلەتكە عاشىق بولۋ. اۋقىمى وتە ۇلكەن نارسە. ادام ءوزىنىڭ ىشكى «مەنىن» ءولتىرىپ، «سەنگە» قىزمەت ەتەتىن بولسا، عاشىقتىق دارەجەسىنە جەتە الادى. كەشەگى ءاليحانداردىڭ دا اڭگىمەسى وسىعان سايادى. ونىڭ ىشكى «مەنى» تۇراتىن بولسا، ءوزىنىڭ باقا ەسەبى تۇراتىن بولسا، مۇنداي ەرلىكتەر جاساماعان بولار ەدى. نەگىزگى فەنومەنى – «مەن» دەگەن نارسەنى «سەنگە» اينالدىرىپ جىبەرۋ كەرەك.
مىسالى، «گانديدىڭ بولسىن، باسقاسى بولسىن، وسىلاردى جىگەرلەندىرىپ تۇرعان كۇش نە، وسىلار قانداي تامىردان قاينار تارتىپ تۇر، ولار نەگە مىقتى؟» دەپ ويلايتىنمىن. بۇل جاڭاعى اباي ايتقان «مەنىڭ» «سەنگە» اينالدىرۋىندا. وسى جەرگە كەلگەندەگى ماقساتىم دا وسى. ومىردەگى ازاماتتىق پوزيتسيامىز بار. «بىرنارسە اتقارايىق، بەرەيىك» دەگەن ماقساتتا كەلدىك.
قازاق بالاعا جاۋاپكەرشىلىكپەن ەمەس، قۇمارلىقتىڭ قۇربانى رەتىندە قارايدى
- ابايدىڭ «اكەسى ۇرىسسا بالاعا، ول دا دوستىق، بالاسى ۇرىسسا اكەگە جاراسا ما؟» دەپ كەلەتىن ولەڭ جولدارى بار. بالانى جاستايىنان بەتىمەن جىبەرىپ، «حيندسايت قاتەلىگىنە» ۇرىنباس ءۇشىن تاربيەلەۋدىڭ قانداي جولدارى بار؟
- ابايدىڭ «تۋعىزعان اتا-انا جوق، تۋعىزارلىق بالا جوق» دەگەن كونتەكستىن تالداعانمىن. فيلوسوفيادا وي دامىمايىنشا، مەملەكەت دامىمايدى. گەرمانيانىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ بارلىعى ويدا تۇر. «گەرمانيا نەگە مىقتى» دەسەك، ونىڭ ويلاۋى مىقتى. مىسالى، «سەن نە ويلاپ تۇرسىڭ، سەن سول نارسەسىڭ» دەگەن سياقتى. ال ءبىزدىڭ ويلاۋ مادەنيەتىمىزدىڭ ءبارى – ىشەك-قارىننىڭ اڭگىمەسى.
ءبىزدىڭ ويلاۋىمىز – وتە تۇرپايى ويلاۋ. ولاردا اقىل-وي مەن ءوندىرىستىڭ اراسىندا ينتەگراتسيا بار، ياعني يدەيانى زاتتاندىرادى. بيلىكتىڭ جاساپ وتىرعان نارسەسى سول. ال بىزدە بۇل ەكەۋىنىڭ اراسىندا مۇلدە ديالوگ جوق. فيلوسوفيادا نيتسشە دەگەن مىقتى بار. بالا ماسەلەسىنە ورالساق، نيتسشە ءوزىنىڭ تراكتاتىندا: «بالانى وزىڭە قويعان ەسكەرتكىش رەتىندە قارا. بالا قۇمارلىقتىڭ قۇربانى بولماۋى كەرەك. ءبىر عانا ساتتىك قۇمارلىقتىڭ كەسىرىنەن نەگە جازىقسىز بالا جاپا شەگەدى؟» دەگەندى ايتادى. قازاق بالانىڭ ءۇش ءتۇرىن كورسەتەدى: ءبىر بالا اكەدەن وتە تۋادى، ءبىر بالاعا اكەگە جەتە تۋادى، ءبىر بالا اكەدەن كەرى كەتە تۋادى.
ادام ءومىرى – كىرپىك ۇشىنداعى ءومىر. ومىردەگىنى تۇگەل الا المايسىڭ. بىراق سول كەزدەگى ەسەبىڭدى، انتەك باسقان قادامىڭدى ءبارىن بالامەن الۋىڭ كەرەك. ويتكەنى بالا – سەنىڭ جاڭا بيولوگيالىق تۇرپاتىڭ. سەنىمەن ءومىر بىتپەيدى، سەن ارقىلى سەنىڭ كۇرەسىڭدى بالاڭ جالعاستىرادى. اكەدەن بالا، بالادان نەمەرە مىندەتتى تۇردە وزۋ كەرەك. قىتايدىڭ «بالا اكەدەن قانشا جاس كىشى بولسا، سونشا جاس ۇلكەن» دەگەن ماقالى بار. سەبەبى ونىڭ ءداۋىرى ۇلكەن، ۋاقىتى ۇلكەن. مەنىڭ بالام مەنەن ۇلكەن دەپ ەسەپتەيمىن.
ساپالى جانۇيانىڭ قاعيداتى ىسپەتتەس قۇنانبايدىڭ جاقسى ءبىر ءسوزى بار. م.اۋەزوۆ ءوزىنىڭ شىعارماسىندا قۇنانباي مەن ابايدىڭ داۋلاسىپ قالاتىن كەزىندە «سەن مىقتى بولساڭ وزىڭدەي ۇل تۋدىرىپ ال» دەگەن اكەنىڭ ءسوزىن كەلتىرەدى. وسى ءبىر-اق سوزدە قۇنانبايدىڭ بارلىق ارمان-مۇراتى جاتىر. قۇنانبايدىڭ ءداۋىرى ات ۇستىندە، شوقپار تىلىندە، قىلىش تىلىندە، نايزا تىلىندە سويلەگەن، ول زامان – قاعاز بەن قالامنىڭ زامانى ەمەس ەدى. بىراق ول عىلىمنىڭ، جازۋ-سىزۋدىڭ جەتىستىككە جەتەتىنىن ءبىلدى. سول ارمانى – اباي بولاتىن. قۇنانبايدىڭ وسى سوزىنە اباي جاۋاپ بەرە الدى دەپ ەسەپتەيمىن. ءابدىراحمان – ونىڭ اكەسىنە بەرگەن جاۋابى. قازاقتا «ەردىڭ كوڭىلى جۇكتى بولماي ەر تۋمايدى» دەگەن ءسوز بار. رۋحاني ۇلكەن تۇلعا بەلدەن ەمەس، ءبىزدىڭ حالدەن، ىشكى مازمۇننان تۋادى. سول تۇلعاعا زار بولۋ كەرەك، ىشتە سۇرانىس بولۋ كەرەك. بالا سەنىڭ ساعىنىشىڭنان جاراتىلادى.
ەندى اكە مەن بالا اراسىنداعى جاۋاپكەرشىلىك، ساباقتاستىق ماسەلەسى بار. ءماشھۇر ءجۇسىپ «راسىندا دا، ادام مەن حاۋا-انانى قۇداي جاراتتى. بىراق ودان تۋعان بالانى قۇداي جاراتقان جوق. بىرەۋ جاراتىندى، بىرەۋ جاسالىندى. بىزدەر «قۇدايدىڭ بەرگەنى عوي» دەيمىز. ەندىگى ماسەلەنىڭ قۇدايى جوق، سەنىڭ قاتىسىڭ بار» دەيدى. نيتسشەنىڭ ايتقانىمەن كەلىسپەسكە امال جوق، مۇراتسىز، ەسەپسىز، قايعىسىز بالانىڭ كوپ بولۋى – قازاقتىڭ بالاعا جاۋاپكەرشىلىكتەن گورى قۇمارلىقتىڭ قۇربانى رەتىندە قاراعاندىعىنان تۋىنداپ وتىرعان جايت.
- «مەڭىرەۋ ايەلدەن مەڭىرەۋ بالا تۋادى» دەيدى ءماشھۇر ءجۇسىپ. قازاق فەنومەنىندەگى ايەل وبرازى قانداي بولۋ كەرەك؟
- «سەن نە جەيسىڭ، نە ىشەسىڭ، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتام» دەگەن دۇنيە بار. وسى تەزيسكە «نە ىستەيسىڭ، نە كورەسىڭ، مەن سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ايتام» دەپ قوسقان بولاتىنبىز. ءبىزدىڭ قازىر تىڭداپ جۇرگەن ءسوزىمىز، ءبىز قىزىققان ءان، ءبىز قىزىققان تۇسىنىك – ءبارى ادامعا اسەر ەتەتىن نارسە. ادامدى قۇداي جاراتاتىنى راس. بىراق ونى وسىرەتىن – قوعام. ەگەر قوعامدا ءىرى اقپارات، ءىرى تۇسىنىك، ءىرى ءسوز سالتانات قۇرماسا، ودان جاقسى پەرزەنت شىقپايدى. قازاقتىڭ ايەلىندە ۇلكەن تۇلعاعا دەگەن ىشكى جەرىك دەگەن نارسە بولۋى قاجەت. ءوزىنىڭ ويىندا «دۇنيەگە وسىنداي ۇل، وسىنداي قىز اكەلسەم» دەگەن جوعارى تالابى بولۋى كەرەك. بولاشاق انانىڭ ىشكى ارمانى وتە زور بولعانى دۇرىس. «وسىنداي بولۋ كەرەك» دەپ كريتەريلەر ايتا المايمىن، جالپى ايەلدىڭ ىشكى احۋالىنداعى جەرىكتىك ماسەلەسى - ۇلكەن ماسەلە بولۋ كەرەك دەپ ويلايمىن.
ولار كۇللى قازاقتىڭ «ءدىنىن» مىسىردان، تۇركيادان وقىپ كەلدى دە، ۇكىمىن ەلگە اكەلدى...
- ءداستۇرلى دىنىمىزدە بابالارىمىز حانافي ءمازحابىن ۇستانعان. ال قازىرگى دىندە داستۇرىمىزدەن نەگە الشاقتاپ كەتتىك؟
- بۇگىنگى جاعدايدىڭ تامىرى بار، بۇگىن عانا ورناعان جوق. ونىڭ حرونولوگياسى بار، ءوسىپ-جەتىلۋ زاڭدىلىعى بار. بۇگىنگى احۋال – كەشەگىنىڭ ارەكەتى بولاتىن. ءبىز كەشە قانداي بولدىق؟ تاۋەلسىزدىكتىڭ الاڭ-ەلەڭ شاعىندا شەتكە ادام جىبەردىك. بىزگە تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە جاڭا تۇسىنىك كەلۋ كەرەك بولدى، ءدىن كەلۋ كەرەك بولدى، بەلگىلى ءبىر توڭكەرىلىپ قالعان تۇسىنىكتەردىڭ ءبارى تۇرەگەلۋ كەرەك بولدى. بىراق سول كەزدە عازاليدىڭ «بالا ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحىمەن، تىلىمەن، دىلىمەن مايەكتەنبەيىنشە، ول ادامدى سىرتقا شىعارۋعا بولمايدى» دەگەن ءسوزىن ۇمىتىپ كەتتىك. تاعى ءبىر نارسە، ءبىزدىڭ كەشەگى ءدىني كادرلار وقۋدان جولى بولماعان، وقۋعا تۇسە الماعان، قاعىلعان-سوعىلعاندار بولاتىن. «وسىنداي جەردە پالەنشە مەدرەسە اشىلىپتى، تۇگەنشە دەگەن جەر اشىلىپتى» دەپ، ءار جاققا ساۋلاپ كەتە باستادى. ىشكى رۋحاني تايازدىقپەن قوسا، عىلىمي تۇسىنىكتەرى تار احۋالمەن ءبىراز ادام سىرتقا كەتتى. ولار وقۋىن ءبىتىرىپ كەلگەن سوڭ، لاڭدى سالدى.
«الاش دەگەندە اتتانداماعاندى، اتاڭ دا بولسىن ۇرىپ جىق» دەگەن قازاقتىڭ ۇرانى بولعان. بۇل ۇلتتىڭ ۇلتتىق يدەياسى تۇعىن. بۇل جەردە يدەيا ماسەلەسىن ايتىپ وتىر. ال قازىر ءبىر ۇستەلدە ءتورت قازاقتىڭ ءدىن تۋرالى اڭگىمەسى جاراسپايتىن، ءبىر-ءبىرىن جوققا شىعاراتىن دەڭگەيگە جەتتىك. بۇرىن تۇسكەن كىشكەنە عانا سىزات – قازىر ۇلكەن جىراعا اينالدى. بۇل تۇسىنىك قايدان كەلدى؟ ءدىننىڭ ىشىندە سول ەلدىڭ جاعراپيالىق جاعدايى، مەنتاليتەتى بار. ولار كۇللى قازاقتىڭ «ءدىنىن» مىسىردان، تۇركيادان وقىپ كەلدى دە، بىزدەگى احۋالدى ەش ەسكەرمەستەن، سولاردىڭ ۇكىمىن اكەپ ورناتتى. ال ءبىزدىڭ «الاش دەگەندە اتتانداماعاندى اتاڭ دا بولسا، ۇرىپ جىق» دەگەن تۇسىنىك سەتىنەدى. ءوزىمىزدىڭ ءدىني تۇسىنىگىمىزدى ابدەن تاپتاپ، «ول مىسىر كورگەن، قاعبا كورگەن، پالەنشە كورگەن» دەپ، سولاردىڭ ارتىنان پايعامبارعا ەرگەندەي ەردى. وسى جيىرما جىلدىڭ بەدەرىندە ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ كەتتى.
ولاردىڭ وزدەرىنىڭ جاساپ العان كىتابى بار. تۇسىنىكتەرىندە سول كىتاپ قانا تۋرا جولعا جەتكىزەدى. ولاردىڭ قاتەلىكتەرى مىنادا: پايعامبارىمىزدىڭ «ءار عاسىردا انىق پەن تانىقتىڭ اراسىن اجىراتاتىن دانىشپانداردى، عالىمداردى جىبەرىپ تۇرامىز» دەيتىن ءحاديسى بار. بىراق سول تۋراشىل دانىشپاندار اراسىندا ءبىزدىڭ قازاق توپىراعىنان، تۇران توپىراعىنان تۇلەگەن عالىمدار جوق. ولاردىڭ سەنەتىن ادامدارى دا، ادامدارىنىڭ اتاعى دا باسقا. مەنىڭ سۋبەكتيۆتى جانە عىلىمي پىكىرىم: ول دانىشپاندار نەگە ارابتار، پارسىلار اراسىنان عانا شىعادى، نەگە قازاقتان تۋمايدى؟ قازاق توپىراعىندا تۋماعان، جاعراپيالىق جاعدايىن بىلمەگەن، ىشىندەگى مەنتالدى اۋرۋلارىن ەسكەرمەگەن، پسيحولوگياسىنان حابارسىز باسقا ۇلتتىڭ دانىشپاندارى قالاي ءدىنىمىز تۋرالى ايتا الادى؟ ويتكەنى ۇلتتىق تۇسىنىك بار، ونى قابىلداۋ بار، ونىڭ ەكىنشى ۇلتتان جەكە قۇرىلىمدىق ايىرماشىلىعى بار. ءبىزدىڭ ينديكاتورلار شاكارىم، ابايدىڭ تەزىنەن وتپەگەن ءدىن – ەڭ قاۋىپتى ءدىن. ولاردىڭ كوزىمەن سۇرىپتاپ قاراۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بولمىس، تۇسىنىك – ءبارى ولارعا تانىس. بۇل جەردە ۇلت بار، دۇنيەگە دەگەن كوزقاراس بار. ال ولاردىڭ كوزقاراستارى بولەك، قاپ-قارا كيەدى. بىزدە ءتورت مەزگىل بار. ۇنەمى قارا كيىممەن ءولىپ كەتۋگە بولادى عوي. بۇل جەردە ورنالاسقان احۋالدى، ورىندى، كەڭىستىكتى، ۋاقىتتى ەسەپكە الۋ كەرەك. ولار ەشتەڭەگە قارامايدى، ەشتەڭەنى كورگىسى كەلمەيدى.
شاريعات دەگەن ءبىر-اق نارسە – قۇداي. ونىڭ ىشىندە ادام، ونىڭ ءومىر سۇرەتىن قوعامى – ولاردى قىزىقتىرمايدى. وسىنداي ادامدار توبىرى كەلدى. كەلگەنىمەن قويماي، ادامداردى ارتىنان ەرتىپ، توپ-توپقا ءبولىنىپ جاتىر. بۇل جەكە ادامنىڭ ماسەلەسى ەمەس، بۇنى مەملەكەت رەتتەپ، ءبىر تۇسىنىككە قاراي اكەلۋ كەرەك. مىسالى، سۇننەت پەن شەيىت. قۇدايى ءبىر، تابىنىپ جۇرگەن قۇبىلاسى ءبىر، بىراق تۇسىنىك ءارتۇرلى. ادامدى ءولتىرۋ دەگەن قالىپتى جاعدايعا اينالىپ بارادى. بىزدە بۇنىڭ سيندرومدارى باستالىپ تا كەتتى. بۇل جاعداي - وتە الاڭدايتىن نارسە. مەملەكەت ەندى-ەندى ءتۇسىنىپ، ەتەك-جەڭىن جيناپ، وسى ماسەلەنى قولعا الىپ جاتىر.
- مەكتەپكە ورامال تاققان قىزداردى كىرگىزبەۋى جايىنداعى ساياسي احۋالعا كوزقاراسىڭىز قانداي؟
- بۇل ءوزى ءبىر قىزىق جاعداي. بۇعان بىردەڭە دەسەك، قالاي بولار ەكەن؟! بىزدە قۇدايدى ءتۇسىنۋ وزگەرەك. مەن سىزگە ساقال جايلى ايتايىن. بىزدە ساقال قويۋ بار. «ءبىز نادان بوپ وسىردىك، يەكتەگى ساقالدى. ونەر – جىگىت كوركى دەپ، ەسكەرمەدىك ماقالدى» دەگەن ىبىرايدىڭ ولەڭ جولدارىنان انىق كورەمىز. وسى نارسە ءبىزدى قۇتقارا الاتىن بولسا، ساقال دەگەن ەشكىدە دە بار. ساقال قويۋ – ادامنىڭ ەسەيگەندىگىنىڭ، بىرنارسە ايتا الاتىندىعىنىڭ بەلگىسى ەدى. مەنتاليتەتىمىزدە ساقالدى ەلۋدى القىمداعان، الپىسقا جاقىنداعان ادام قوياتىن. كوزىمىزگە «ساقالدى ادام» دەسە، اتا ەلەستەتەيتىن. ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزدە ساقال ماسەلەسى وسىنداي بولاتىن. قازىر بەسىكتەن بەلى شىقپاعان جىگىتتەرىمىز ساقال قويىپ الاتىن بولدى. تۇسىنىكسىز.
فرانتسۋزدىڭ بلەز پاسكال دەگەن فيلوسوفىنىڭ «ومىردە ادامدار ەكى توپقا بولىنەدى: وزدەرىن تاقۋا سانايتىن كۇناھارلار جانە كۇناھار سانايتىن تاقۋالار». بالپىلداپ اقىل ايتىپ جاتاتىن ادامداردى كۇناھار ەكەنىن ىشتەي سەزەمىن. كىمدى يشارالاپ وتىرعانىمدى ءتۇسىنىپ وتىرعان شىعارسىڭ. ال ءوزىن كۇناھار سانايتىن ادام – ءوزىن وتە از بىلەم دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ ىشىندە پروگرەسس بار. مەن كىشكەنە ساياسي پريزماعا دا اۋىتقىپ ايتايىن. مىسالى، «جاسامپازدىق»، «ماڭگىلىك ەل» دەگەن سوزدەردە كۇناھارلىق يدەيالار تۇرادى. جەكە مەملەكەت تە ادام سەكىلدى دامۋدان تۇرادى. ۇلتتىڭ ءتاۋباسى بولۋى كەرەك.
تاعى ءبىر نارسە، ادام – پەرىشتە دە، جانۋار دا ەمەس. ادام پەرىشتەگە ۇمتىلعان سايىن جانۋارعا ۇقسايدى. ادام قاتەلەسۋدەن تۇرادى. پەرىشتەلىككە دە، تازالىققا دا كۇنا ارقىلى جەتەدى. ايتىپ كەتتىم، بىزدە ءدىندى قابىلداۋ بولەك، يسلامدى قابىلداۋدىڭ مودەلى بار. ابايدىڭ «جاماندىق، جاقسىلىق پەن-وعان ءبىر ءباس، دىن ءىسىن، قۇداي ءىسىن ايىرا الماس» دەگەن ولەڭ جولدارى بار. ءدىن دەگەن بولەك نارسە، قۇداي دەگەن بولەك نارسە ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. ءبىز «ءدىندى – قۇداي، قۇدايدى – ءدىن» دەپ قارايمىز.
ماسەلەن، بىزدە ءدىنتانۋشىلار وتە كوپ، بىراق قۇدايدى تانيتىندار جوق. ءدىن دەگەن – شاريعي ۇكىمدەر. بەس ۋاقىت نامازدىڭ دۇرىس وقىلۋى، ورازا بىلاي ۇستالادى، قاجىلىق مىنا نارسەلەردەن تۇرادى دەگەن سياقتى ءدىننىڭ قاعيداتتارى. «قاعيدا، شاريعاتى وزگەرسە دە، تاعريف اللا ەش جەردە وزگەرمەدى» دەپ ابايدىڭ ايتىپ وتىرعان نارسەسىنەن – شاريعات دەگەن نارسە وزگەرمەلى ەكەنىن كورەمىز. قاعيداتتار ءار عاسىرعا ساي، ونىڭ تۇسىنىگىنە ساي بەيىمدەلىپ، وزگەرىپ وتىرادى. قۇراندى ۋاقىتتىڭ ءوزى تاپسىرلەيدى. بىراق ءبىزدىڭ سورلىلىعىمىز – ۋاقىتقا كۇش سالماي وتىرعاندىعىمىزدا. سىرەسىپ سوناۋ عاسىرداعى كونسەرۆاتورلىق جۇيەگە جابىسىپ وتىرمىز. وسىنى ايتاتىن بىزدە ءدىنتانۋشىلار كوپ.
مىسالى، «يماندى ادام كىم؟» دەسەك، «ناماز وقيتىن، ورازا ۇستايتىن يماندى ادام ەكەن» دەيمىز. اقىلدى ادامعا يمان پارىز، يماندى ادامعا عيبادات پارىز. ورازا ۇستاعان ادام دا، ناماز وقىعان ادام دا نەبىر جاماندىققا بارا الادى. ال يماندى ادام بارا المايدى. «قۇلشىلىق – يماندى كۇزەتۋشى» دەيدى اباي. يمانى جوق بولسا، نەنى كۇزەتىپ تۇر؟!
- ءسوزىڭىز اۋزىڭىزدا، «يمان مەن قۇلشىلىق – بولەك نارسە» دەدىڭىز. ءبىز قۇلشىلىق قىلامىز، بىراق قالاي يماندى بولامىز؟
- ەندى بۇل سۇمدىق تاقىرىپ. «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى» دەپ ابايدى تالداعاندا ايتتىق. ادامدى «ۋف» دەپ دەم سالىپ، ءوزىنىڭ رۋحىنان جاراتتى. بىزدەر «رۋحىمىز جوق، رۋحىمىز تاپتالعان» دەيمىز، ال «رۋح دەگەن نە؟» دەسەك، جاۋاپ بەرە المايدى. ادام – اللا تاعالانىڭ پروەكتىسى. «كىم ءوزىن تانىماسا، قۇدايدى تانىمايدى». قۇدايدى مەككەدەن، مەشىتتەن ىزدەيمىز، قۇداي – سەنىڭ رۋحىڭ. ءوزىڭدى تانۋ ارقىلى قۇدايعا جەتەسىڭ. ادام جوق بولسا، اللا تاعالانىڭ ءمانى جوق. اللا تاعالا ادام ارقىلى دۇنيەنى كورىپ تۇر. بۇل جەردە ادام مەن اللانىڭ اراسىندا تىعىز بايلانىس بارىن ۇقپاي ءجۇرمىز. قازاقتىڭ «يمان قايدا - جۇرەكتە» دەگەنى وسى ماسەلە. ابايدىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا ءسوزى وسى رۋح ماسەلەسىن دە، اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمىن دە ءبارىن ءتۇسىندىرىپ تۇرعان قۇندى دۇنيە. بىراق ءبىز ونى تۇسىنۋگە قاۋقارسىز بولىپ وتىرمىز. تانىمنىڭ اۋزىنا قارا قۇلىپ سالىنىپ تۇر.
ابايدىڭ زامانىنان ەشتەڭە وزگەرگەن جوق
- فەيسبۋكتە «ءسالافيزمنىڭ ءدارىسىن تاپتىم» دەگەن جازباڭىزدى جاريالادىڭىز. قۇلشىلىعى دۇرىس قۇلداردىڭ كۇندەلىكتى ءدارىسى. الايدا پارۋاردىگەردىڭ «پرەپاراتى» كومەكتەسپەگەن پەندەگە ءسىزدىڭ ۇسىنعان پرەپاراتتارىڭىز كومەكتەسە الا ما؟
- كومەكتەسە المايدى عوي. ويتكەنى تانىمنىڭ ارتىندا تۇسىنىك، سەنىم بار. ءبىز ەندى تۇسىنگەن ماسەلەمىزدى ايتتىق. جوعارىدا دا ايتتىق، ءبىزدىڭ ينديكاتورلارىمىزدىڭ تەزىنەن وتپەگەن ءدىن قاۋىپتى. ءبىرىنشى ءبىز سولاردى ۇسىندىق، ەگەر وسىلاردى بىلمەيتىن بولسا، وسىلاردى وقىمايتىن بولسا احۋالىمىز قيىن. سەبەبى ولاردى تۇسىنسە، ءبىز ءبىر جەرگە توپتاسامىز، تۇسىنىگىمىز ءبىر بولادى. قازاقتىڭ وقىلاتىن كىتابىندا، ارمانىندا، ءدىني تۇسىنىگىندە ءبىر تاراپتاندىرۋ دەگەن ماسەلە بار. ال الۋان ءتۇرلى كىتاپتان الۋان ءتۇرلى ءدىن شىعادى. ولار باسقا ەلدىڭ اۆتوريتەتى سول ەلدىڭ ءدىنىن العا تارتىپ، ىشتەي ءبىزدىڭ ءدىندى مويىندامايدى. ورتاق ءبىر شەشىمگە كەلۋدى ۇسىنىپ جازعان ماقالام بولاتىن.
- اباي كورسەتكەن «ۇساق قۋلىقتان» «ءىرى قۋلىققا» قالاي كوتەرىلەمىز؟
- وتە قيىن سۇراق ەكەن. مەن مىنا نارسەنى ايتقىم كەلەدى. اباي كوتەرگەن ماسەلەلەر سول كۇيىنشە قالدى. ول تەك كەيىپكەرلەرىمەن اۋىستى. ماساقباي، ءدۇتباي، كوجەكبايلار اۋىستى، ال ءمانى، ماعىناسى وزگەرگەن جوق. مەنىڭ وزىمدە دە بار. «بالا تاربيەسى، جو-جوق. قوعام تاربيەسى، جو-جوق. ءبىر-اق نارسە قالدى، اق قاعاز بەن قالامدى ەرمەك ەتۋ» دەيدى اباي. مەنىڭ دە ءحالىم سونداي. بىردەڭە ايتقىڭ كەلەدى، ءتىلىڭ كەلمەيدى، داۋسىڭ شىقپايدى. بۇل ءبىر نارسە باستىرىلىققان كەزدە بولادى. قازاق قوعامى باستىرىلىعىپ جاتىر. ايقايلايسىڭ، بىراق ءۇنىڭدى ەشكىم دە ەسەپتەمەيدى. قوزعالعىڭ كەلەدى، قىبىرلاي المايسىڭ. ابايدىڭ زامانىنان ەشتەڭە وزگەرگەن جوق. تەك شاپانىن شەشىپ، گالستۋك تاعىپ، كوستيۋم كيدى. بار بولعانى وسى.
اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ءلاززات ماقاش،
ۇلت پورتالى
