Qazaq "algerbrasynyń" qaınar kózi...

Almaty qalasy Din isteri jónindegi basqarmasynyń qoldaýymen «Adyrna» ulttyq-etnografııalyq birlestiginiń uıymdastyrýymen «Alash Orda»: ulttyq ıdeıa jáne din máseleleri» atty respýblıkalyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııaǵa joldanǵan jas ǵalym Ásem Óskenniń materııalyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.

«Ǵalym bilimdi bolý kerek, bilimdiniń bári ǵalym bola bermeıdi. Ǵalym erinbeı úırenedi de izdenedi. Ǵalym bilim alady da, bilimge bilim qosady»,- degen eken Qanysh Imantaıuly Sátbaı bir sózinde. Dál osyndaı ǵalymǵa tán qasıetterdi geolog-ǵalym, mınerologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, qazaqtyń tuńǵysh akademıgi Qanysh Imantaıulynynyń óz boıynan aınytpaı kezdestirýge bolady. Basqasha bolǵanda, Qanysh Sátbaıdyń esimi qazaq ǵylymy tarıhynda qalar ma edi?!

1918 jyly 19 jastaǵy Qanysh Imantaıuly Tomsk tehnologııa ınstıtýtynyń matematıka fakýltetine oqýǵa tapsyrýǵa daıyndala bastaıdy. Ol sol kezde Tomsk ýnıversıtetiniń matematıka fakýltetin bitirgen, Semeıde eńbek etetin Ǵarıfolla Nyǵmetýllın degen muǵalimnen qys boıy matematıka páni boıynsha qosymsha sabaq alady. Biraq, 1919 jyly Ǵabdýlǵanı Sátbaı (azan shaqyryp qoıǵan aty Ǵabdýlǵanı, anasy Álımá «Ǵanyshym» dep atap, keıin «Qanysh» atanyp ketken) qatty aýyryp aýrýhanaǵa túsedi. Aýrýhanada emdegen dáriger S.N.Razýmovskıı naýqasqa budan bylaı aýylǵa baryp qymyz iship emdelý kerektigin aıtyp, oqýy toqtatylady [2, 23].

Geolog-ǵalym retinde tarıhta máńgilikke esimi qalǵan Qanysh Imantaıuly Sátbaıdyń  matematıka páni baǵyty boıynsha joǵary bilimi joq bolsa da qazaqtan shyqqan eń alǵashqy oqymystylardyń biri bolyp, 1924 jyly «Algebra» oqýlyǵyn jazǵany belgili. Endeshe, búgingi aıtarymyz, Q.Sátbaıdyń «Algebra» oqýlyǵy jaıynda bolmaq. Iaǵnı, «Algebra» oqýlyǵynyń jazylý, shyǵý tarıhy. «Algebra» oqýlyǵyn Q.Sátbaı kimderge arnap jazdy, qalaı jazdy? Osy oqýlyq arqyly ol oqýshyǵa, ıaǵnı izdenýshige ne berdi? Bul oqýlyq HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq oqýshysynyń  daıyndyǵyna saı oqýlyq boldy ma? Oqýlyqtyń jalpy qurylymy qandaı?», - degen suraqtar tóńireginde oı órbitemiz.

"20-jyldardyń basynda A.Baıtursynuly jetekshilik etetin Halyq aǵartý komıssarıaty sol shaqtyń oqyǵandaryna ǵylymnyń ár salasynan oqýlyq jazý men orys tilindegi ǵylymı ádebıetterdi aýdarý jóninde tapsyrys berdi. Nátıjesinde H. Dosmuhameduly – matematıka, zoologııa,  M. Dýlatuly, S. Qojanuly, Á. Ermekuly, Q. Sátbaıuly – matematıka, algebra, T. Shonanuly – geografııa, tarıh, M. Jumabaıuly – pedagogıka, J. Aımaýytuly – psıhologııa, Q. Kemeńgeruly – hımııa, til, tarıh,  J. Kúderiuly – til, ádebıet, mádenıet, Á. Bókeıhanuly – astronomııa, geografııa, M. Áýezuly – ádebıet, S. Sádýaqasuly – teatrtaný, A. Baıtursynuly, E. Omaruly, T. Shonauly, N. Tórequluly – til salasynan eńbekter jazdy" [1, 429],- deıdi belgili alashtanýshy ǵalym D.Qamzabekuly. Q.Sátbaıdyń «Algebra» oqýlyǵyn jazýyna tek A.Baıtursynulynyń tapsyrmasy sebep boldy desek, ol birjaqty ekiushtylaý pikir bolar edi. Menińshe, Halyq aǵartý komıssarıatynyń tapsyrmasy óz aldyna, negizgi sebep: órkenıetten kenje qalyp, bilim men ǵylymǵa shóldep otyrǵan halqyna Q.Sátbaı «Algebra» oqýlyǵy arqyly shynaıy perzenttik mahabbatpen kómek qolyn sozyp, «jyrtyǵyna jamaý bolýdy» oılady.

Q.Imantaıuly 1918 jyly Semeıdegi pedagogıkalyq tehnıkýmdy támamdap, sol jyly Semeı qalasyndaǵy qazaq muǵalimderine arnalǵan 2 jyldyq pedagogıkalyq kýrstarǵa jaratylystaný páninen sabaq beredi. 1919-1920 jyldary Semeı gýbernııasy, Pavlodar ýezi, Aq kelin bolysyndaǵy №4 aýylda muǵalimdik qyzmet atqarady.

Jaratylystaný baǵytynan sabaq bergen Qanysh Imantaıuly qazaq mektepterindegi oqýlyq tapshylyǵyn óz kózimen kórip, basynan keshiredi. Óziniń de oıynda júrgen, jazyp, bastap ta qoıǵan  Q.Sátbaıǵa Halyq aǵartý komıssarıatynyń tapsyrysy «Algebra» oqýlyǵyn tezirek jazyp, bitirýine sebepshi bolady.

Zertteýlerge qaraǵanda ǵalym bul kitapty nebary 20-aq jasynda jazǵan. 1919 jyly oqýshylarǵa tájirıbe barysynda jazylyp bastalǵan 592 betten turatyn arab grafıkasymen jazylǵan (keıin 1400 betten turatyn kitap bolyp, latyn grafıkasymen jazylyp, qaıta jańartyldy)  bul kitap,  1924 jyly tolyqtyrýlar men jóndeýlerden ótip, qoljazba Halyq aǵartý komıssarıatynyń ǵylymı-ádebı keńesinde matematıkalyq oqýlyq retinde maquldanyp, baspaǵa usynylady. Biraq, baspada oqýlyq ishindegi algebralyq jazbalardy belgileıtin shrıftar men matrıalardyń bolmaýyna baılanysty, «Algebrany» basyp shyǵarý múmkin bolmady. Sol sebepti de oqýlyq 1927 jyly Máskeýdegi entrızdatqa jiberiledi. Munda da, entrızdat pen Kazızdat arasyndaǵy túsinispeýshiliktiń saldarynan oqýlyq taǵy da shyqpaı qaldy. Osy oqýlyqtyń únemi kedergige ushyrap, jaryqqa shyqpaı qalýy jóninde Halyqaralyq Q.I.Sátbaev qorynyń prezıdenti Kákimbek Salyqov bylaı deıdi: "Avtor retinde Q.Sátbaev buǵan qatty alańdaýshylyq bildirip, bul baspalarǵa birneshe márte hat joldaǵanymen, eshqandaı nátıje shyǵa qoımaıdy. Munan keıin 1929 jyly latyn alfavıtine aýysýǵa baılanysty Q.I.Sátbaev oqýlyqtaǵy formýlalardy bastan-aıaq latyn áripterimen túzep shyǵyp, 03.03.1929 jyly latynsha kóshirýge tapsyrady. Sóıtip, qoljazba qaıta latynshaǵa kóshirilip, qaıtadan baspaǵa ótkiziledi. Biraq, 30-jyldardan bastap Qazaqstanda birtindep keńester odaǵyna biryńǵaı, ortaq oqý baǵdarlamalary men aýdarma oqýlyqtarǵa kóshý bastalyp ketedi de, Q.I.Sátbaevtiń «Algebra» oqýlyǵyn basyp shyǵarý isi aıaqsyz qalady" [1,4],- deıdi.

Oqýlyqtyń qanshalyqty kerek ekenin sezine otyryp jazǵan jas muǵalim Qanyshtyń «Algebra» oqýlyǵynyń baspadan shyqpaı qalýynyń sebebi, oqýlyq sapasy jaǵynan tómen boldy-aý, - degen jańsaq pikir qalyptaspaýy tıis. Oqýlyqtyń der kezinde baspadan jaryq kórmeýiniń negizgi sebebin joǵaryda aıtyp óttik.

Q.Sátbaıdyń «Algebrasyn» taldamas buryn, oqýlyqtyń mazmunyna nazar aýdarsaq, birinshiden: oqýlyq HI bólimnen jáne ár bólim baptardan (taqyryptardan) jáne árbir taqyryptyń sońyn túıindep (teorema jasap) otyrady.

I BÓLIM (oqýlyqta «I-inshi bólim» dep beredi). BASTAÝYSh UǴYMDAR. I bap: Algebranyń aýdany jáne belgileri. Bul bólimde jalpy algebra týraly túsinik berip ótedi (Algebra degenimiz ne? Órnekter; Arıfmetıkanyń 4 amaly, t.b.).

II BÓLIM. BAǴYTTY ShAMALAR, DURYS JÁNE TERIS SANDAR(Syzyq ádisi; Qosý, alý, ósirý, bólý amaldary, t.b.).

III BÓLIM. ÁLPETTERDIŃ TÚRLI ÓZGERTÝ JOLDARY. ALGEBRANYŃ BASTAÝYSh TÓRT AMALDARYNYŃ JOSPARY.V I baptan turady (Bútin jáne bólshek álpetter(qazirgishe: órnek); Bir músheli jáne kópmúsheli álpetter; Algebranyń birinshi úsh amaldary, bólý amaly; EÚOB (Eń úlken ortaq bólgish), EKOB (Eń kishi ortaq bólgish); Ara (qatynas) jáne teń aralardyń (arıfmetıkalyq orta) júıeleri).

IV BÓLIM. ShAMA BAILANYSTARYN PIShIN TÚRINDE SÝRETTER. III baptan turady (Dıagram men grafık degen ne nárse? Shama baılanystary jáne fýnkııa (berne). 

V BÓLIM  VII baptan turady ( Birinshi dárejeli teńdeýler; Birinshi dárejeli bir belgisizdi teńdeýlerdi shyǵarý (syzyqtyq teńdeý); Birinshi dárejeli eki belgisizdi teńdeýlerdi shyǵarý (jazyqtyqtyń teńdeýi); 3 ıakı onan da kóbirek belgisizderge ıe bolǵan birinshi dárejeli júıeli úsh, ıakı onan kóp teńdeýlerdiń sheshimi (keńistiktiń teńdeýi).

VI BÓLIM. DÁREJELER MEN TÚBIRLER. VIII baptan turady (Dárejege satylaý; Túbir (  ); Ekinshi dárejeli eseptiń túbirlerdi tabý; Eseptik tekshe túbir shyǵarý joldary (  ); Radıkaldardyń ólshemsiz mánderi; Jalǵan ıakı kúmándi sandar (teńdeýdi qanaǵattandyrmaıtyn sheshim).

VII BÓLIM. JOǴARY DÁREJENIŃ TEŃDEÝLERI. VI baptan turady (Sharshylyq teńdeýler(kvadratnoe ýravnenıe).

VIII BÓLIM. TEŃDEÝLER JÁNE KÓMESKI TEŃDEÝLER. II baptan turady (Teńsizdikter; Kómeski teńdeýler).

IH BÓLIM. DÁÝIRLEÝLER (progressııa). II baptan turady (Esep dáýirleýi (progressııa).

H BÓLIM. QURAMALAR. NIýTON QOS MÚShELIGI JÁNE ÚZDIKSIZ BÓLShEKTER. III baptan turady.

HI BÓLIM. LOGARIFMDER. IV baptan turady.

HH ǵasyrdań basynda áli ǵylym jetile qoımaǵan qazaq qoǵamynda,  Q.Sátbaıdyń «Algebra» oqýlyǵyn jazyp shyǵýy ońaı sharýa emes edi. Qalyptasqan jaǵdaıdy tereń túsingen A.Baıtursynuly jetekshilik etken Halyq aǵartý komıssarıatynyń negizgi tapsyrysy «orys tilindegi ǵylymı eńbekterdi sapaly aýdarý» kerek deıdi.

Menińshe, Q.I.Sátbaı bul oqýlyǵynda orys matematıgi A.P.Kıselevtiń «Algebrasyn» tıisinshe aýdaryp, ony ózine negizgi kórsetkish, baǵyttaýshy qural retinde paıdalanǵan. Sebebi, A.P.Kıselevtiń «Algebrasy» men Q.I.Sátbaıdyń «Algebrasy» arasynda, ásirese mazmunynda (mazmunyn joǵaryda kórsetip ótkendeı) uqsastyqtar óte kóp. Buǵan qarap, Q.Sátbaı óz «Algebrasyn» esh ózgerissiz sol kúıinde A.P.Kıselevten aýdarypty dep aıtý qate pikir bolǵan bolar edi.

Q.Sátbaı óz eńbeginde qazaqtyń uǵymyna túsiniksiz sózderdi, termınderdiń qazaqsha balamasyn taýyp, jaı esepterge, ásirese «másele» esepterge «shekpen jaýyp» qarapaıym uǵymmen qulpyrta aýdaryp, qazaqshalaǵan. Máselen, V bóliminiń, «Birinshi dárejeli bir belgisizdi teńdeýlerdi shyǵarý» dep atalatyn II babynda myna tómendegi «másele» esepterdi qurastyra otyryp, teńdeý qurý arqyly shyǵarý kerektigin aıtady:

"Úsh tuıaq kúmistiń salmaǵyn bir qossaq, 33 qadaq bolady. 1-shi tuıaq qalǵandarynan úsh qadaq aýyr. Tuıaqtardyń árqaısysynyń salmaǵy neshe qadaqtan bolǵany?

Eki aýyldyń qoılarynyń jalpy sany – 220, eger de 1-shi aýyl 2-shi aýylǵa – on tórt qoı berse, eki aýyldyń qoıy teńeser edi, ár aýylda neshe qoıdan bolǵan edi?

Saýdager bar pulyn 2760 teńgege  satqanda, barlyq 15% paıda tabady. Paıdasy qansha bolǵany?" [1, 177] (Oqýlyqta rım jáne arab ıfrlarynan keıin «–ynshy», «–inshi» qosymshalary jalǵanǵan. Á.Ó.),- degen sııaqty másele esepter kóptep kezdesedi.

Birinshi esepte «tuıaq» sózi men «qadaq» sózin qoldanady. Qazaqtyń túsiniginde  –  «taı tuıaq», «qoı tuıaq» degen uǵym bar. Al, bul jerde, «úsh tuıaq kúmistiń salmaǵy» dep otyrǵany «qoı tuıaq». Kólemi (formasy) qoıdyń úsh tuıaǵyndaı kúmisti salystyrmaly túrde aıtyp otyrǵany. Al, eki júz gramǵa teń salmaq ólshemin qazaqtar «qadaq» dep ataǵan.

Q.Sátbaı HIH-HH ǵasyrlardaǵy, tipti áli kúnge deıin kezdestin «qarys (19-20sm)», «úsh torsyq sý (2,5 lıtr)», «súıem (17-18sm)», «eli (2sm)», «qadaq (200gr)» sııaqty ólshem ataýlaryn qoldana otyryp, másele esepterdi qazaqtyń psıhologııasyna, salt-dástúrine saı ete otyryp qurastyrǵan. Avtor ekinshi esepte, eseptiń basty nysanasyn «qoı» dep alady. Ol «qoıdy» mysalǵa ala otyryp másele esep usynady. Bul «másele» esepten qazaqtyń sanasynda «tórt-túlik» maldyń qanshalyqty mańyzdy ról atqaratynyn bile alamyz. Úshinshi esepte, «saýdager» degen uǵymdy beredi. «Saýdager» sózi qazaqtyń túsiniginde HIH ǵasyrdyń ózinde-aq erekshe oryn alǵandyǵyn kórsetedi.

Avtordyń myna bir, ıaǵnı «teris sandar» dep atalytyn taqyrypty túsindirýine nazar aýdaraıyqshy: "Eger eki adamnyń birinde múlik te, borysh ta joq bolsa, 2-shiniń múlki joq, biraq, 30 som boryshy bar bolsa, múlikti durys, boryshty – teris shama dep eseptesek, áýelgi adamnyń sharýa qalpyn «0» sandyq dep, ekinshi adamnyń sharýa qalpyn – 30 somdyq dep sanaýǵa bolady" [1, 24],-  deıdi avtor. «Oń san» men «teris sandy» túsindirgende oń sandy – «múlik» dep, teris sandy – «borysh» (qaryz) dep alýy oqýshynyń uǵymyna óte túsinikti jaıt. Sonymen qatar, taǵy bir «Kópmúshelikti kóp múshelikke bólý» degen bóliminde [1, 72] teńdeýdi avtor joǵary oqý ornynyń baǵdarlamasy boıynsha sheshken. Biraq, bulaı sheshý – teńdeýdi sheshýdiń eń ońaı joly bolyp qarastyrylady. Al, qazirgi mektep baǵdarlamasynda mundaı kúrdeli teńdeýdi qıyn jolmen sheshedi de, joǵarydaǵy sheshý jolyn joǵary oqý ornyna barǵanda ǵana bilip jatady. Meniń oıymsha, osy, Q.Sátbaıdyń nusqasyn mektep baǵdarlamasyna engizgenimiz durys bolǵan bolar edi.

Iaǵnı, qıyn esepterdi ońaı jolmen sheshý ádisin kóre otyryp, Q.Sátbaıdyń oqýlyqtaǵy esepterdi oqýshynyń uǵymyna  sonshalyqty jeńil, sonshalyqty túsinikti etip bergendigine rızashylyq sezimmen eriksiz tań qalamyz.

Demek, Q.Sátbaı óziniń «Algebra» oqýlyǵyndaǵy kóptegen esepterdi qazaqtyń psıhologııasyna, mádenıetine, mentalıtetine saı ete otyryp,  ońaıdan jeńilge qaraı esepterdi neǵurlym ońaı jolmen berýdi aldyna maqsat etip qoıǵany kózge aıqyn bilinedi.

Tek «másele» esepterde ǵana emes, sonymen qatar, keste, grafık, dıagramma syzýda da qazaqsha aı, kún, jyl attary men qala, aýyl attaryn qatar berip otyrǵan:

"Qazaqstannyń tómengi jerleriniń jyldyq orta jylylyǵy aı basyna jiktegende myna túrde bolady eken:

Osy esepti qoldanyp, kórsetilgen tórt okrúktik jyldyq aýa jylylyǵynyń aılyq ózgeristeriniń grafıkterin jasaý kerek" [1,126],- dep kórsetedi. Osyndaı esepterdi kóre otyryp, biz, Q.Imantaıulynyń «Algebrasyn»  A.P.Kıselev  «Algebrasynyń» aýdarmasy degen tujyrym jasasaq,- ol oıymyz túp tamyrymen  qate pikir bolǵan bolar edi.

Q.Sátbaı algebrany ómirmen tyǵyz baılanystyrǵany óz aldyna, ol algebrany basqa ǵylym salalarynan bólip-jarmaı, únemi baılanystyryp otyrady. Ony avtor tikeleı aıtpasa da belgili bir taqyrypty túsindirgende oqýshynyń túsinýine ońaı bolýy úshin basqadaı pándermen (ǵylym) baılanystyra otyryp túsindiredi. Mysaly,

"Adam ómirindegi barlyq ózgerister, tabıǵattaǵy túrli kórinisterdiń bárin baıqasaq, únemi birine biri baılaýly tetikti bolyp otyrmaqshy. Ómirdegi kúshtiń birin ózgertsek, basqalary da belgili retpen ózgerip otyrmaq. Tabıǵat ózgeristeriniń tártibin, adam ómirindegi, aınaladaǵy bolyp jatatyn túrli kórinisterdiń, shama baılanystaryn taýyp, ózgeristerdiń tetigin ashyp, "teńdeý" túrine, ne fýnkııa retinde tártipke ákelip zerttep otyrý, qaı ǵalymnyń bolsyn negizgi maqsatynyń biri. Sońǵy ýaqyttaǵy ónerdiń dáýirleýi: aldymen tabıǵattaǵy osyndaı shama kózimen qaraýdan týyp otyrǵandyǵy málim" [1, 168],- degen sózinen-aq, Q.Sátbaıdyń barlyq ǵylymdar salasy bir-birimen tyǵyz baılanysta ekenin aıtqanyn bilemiz. Qarapaıym sózben túsindirsek, jer shary bireý, aspan álemi bireý, tabıǵat ta bireý jáne tabıǵı faktorlar bir-birimen tyǵyz baılanysta. Sondyqtan da ǵylym túrleri de bir-birimen tyǵyz baılanysta ómir súredi. Barynsha qarapaıym jáne ǵylymı negizi óte tereń tujyrym.

Menińshe, Q.Sátbaıdyń «Algebrasy» eń birinshi muǵalimder úshin jazylǵan kómekshi oqý quraly. Sebebi bul oqýlyqta «algebra degenimiz ne?» degennen bastap, algebranyń búkil taqyryptaryn, onyń erejelerin túsindire otyryp, birneshe mysaldar keltirgen. Taqyrypty tereńdete túsindirý úshin oqýlyq avtory oqýshynyń ózi shyǵarýyna qosymsha esepter bermegen. Sondyqtan da, Q.Sátbaıdyń «Algebra» oqýlyǵyn belgili dárejede daıyndyǵy bar muǵalimderge, múmkin keıbir izdenýshilerge arnalǵan qosymsha oqý quraly dep oılaımyz.

Matematıka ǵylymy arıfmetıka, algebra, geometrııa sekildi salalarǵa bólinetini belgili. Bul oqýlyqtyń «Algebra» atalýynyń ózi oqýlyqtyń tolyqtaı mazmunyn ashyp tur. Q.Imantaıuly oqýlyqtyń basynda: "Gýstov Nıýton deıtin ǵalym algebrany «sandardyń jalpy júıesi» (vseobaıa arıfmetıka) dep anyqtaǵan. Bul aradan algebranyń kózdeıtin maqsaty:

• sandardyń jalpy qurylý erejelerin kórsetý;
• ártúrli uqsas esep máseleleriniń jalpy sheshý tásilderin qarastyrý" [1,9],- dep, bastamasynda Nıýtonnyń sózin beredi. Al, 10 tomdyq "Qazaqstan" ulttyq enıklopedııasynda: "Algebra ( arab. ál-djábr) – matematıkanyń teńdeýlerdi sheshý jónindegi esepterge baılanysty damyǵan negizgi bólimderiniń biri" [3, 257],- delinedi.

  Al, Q.Sátbaı óz oqýlyǵynda algebranyń negizi, ıaǵnı sandarmen jumys isteý arqyly jáne teńdeý arqyly esepti sheshý joldaryn qarastyrady.

Qazirgi tańdaǵy mektep baǵdarlamasyndaǵy «algebra» oqýlyǵy 7-synyptan bastaý alady. 7-synypqa deıin jalpy matematıkany oqyp, 7-synyp pen 11-synyp aralyǵynda «algebra», «geometrııa» dep bólip oqyp qarastyrady. Al, Q.I.Sátbaıdyń «Algebra» oqýlyǵynda qazirgi 5-synyptyń bardarlamasynan bastaý alǵan. Mysaly, «Durys jáne teris sandar», «Sandar ornyna árip engizýdiń sebebi – túıindes esepterdiń jalpy shyǵarý tásilderin kórset», «algebranyń amal belgileri» sııaqty taqyryptardan turatyn I bólimi qazirgi 5-synyp matematıkasy bardarlamasy desek, «Durys jáne teris sandar», «jol formýlasy: S=VT», «Bólshek esepter», «Proentpen berilgen esepter» 6-synyp matematıkasynyń baǵdarlamasynda bar taqyryptar. Q.Sátbaıdyń bulaı algebraǵa jalpy matematıkanyń taqyryptaryn berýi, ol onyń bilmegendigi emes. Kerisinshe, joǵaryda   matematıka ǵylymy ishteı salalarǵa bólinetinin Q.Sátbaev tereń bilgen. Sol sebepti de ol, jaratylystaný ǵylymy áli jetilmegen qazaq qoǵamyna «Algebra» oqýlyǵyn osylaı, qazaqtyń uǵymyna saı etip jazyp, jetkizý óte qajet dep eseptegen. Bul oqýlyqtyń eń basty ereksheligi «ońaıdan qıynǵa» qaraı júrip otyrýynda. Oqýlyq óte túsinikti, jatyq, termın sózderdiń qazaqshalanǵan nusqasymen jazylǵan. Bul – sol kezeńde oqýlyqtardyń barlyǵyna, ásirese, jaratylystaný pánderi oqýlyǵyna tán negizgi belgi edi. Joǵaryda aıtyp ótkendeı, Q.Sátbaı atalmysh oqýlyǵyn jazýda A.P. Keselevtiń «Algebra» oqýlyǵyn ózine baǵdarsham retinde paıdalanǵanyn aıtyp óttik. Sebebi, oqý aǵartý isi endi qolǵa alynyp jatqan sol kezdegi qazaq qoǵamy úshin, ýaqyt synynan ótken, ǵylymı negizi joǵary jaratylystaný pánderi oqýlyqtaryn orys tilinen qazaqı ortaǵa beıimdeı aýdarý – tabıǵı úrdis edi. Q. Sátbaı da óziniń «Algebra» oqýlyǵyn jazýda osy úrdisten attap kete almady.

1924 jyly jazylǵan bul eńbekte qazaqsha balamalanǵan 120 dan asa termınderdi kezdestiremiz. Búgingi tańda «naqty ǵylymdar qazaqshalanbaıdy» degen pikir bar. Iıa, ol búgingi tańdaǵy pikir. Al, HH ǵasyrdyń basynda Q.Imantaıulynyń termınderdi qazaqshalaýy sol zamannyń, tipti sol kezdegi qazaq qoǵamynyń talaby boldy.

Óz ultyn, tili men salt-dástúrin jan-tánimen súıip týǵan tili – qazaq tiliniń ǵylym tiline aınalýyna barynsha múddeli bolǵan sol kezdegi Alash zııalylarynyń ǵylymı termındi qazaqtyń ulttyq bolmysy men túsinigine saı qazaqshaǵa aýdarýy – tabıǵı suranys jáne qajettilik edi.

Búginde elimizde «Rýhanı jańǵyrý», «Kırıl álipbıinen latyn álipbıine kóshý» degen sııaqty zaman talabyna saı ózgerister enip jatqanda, qazaq ǵylymynda da ózgerister bolýy kerek sııaqty. Eger, osy bastan qazaq ǵylymyndaǵy termın sózderdi qazaqshaǵa balamalasaq, qazaq tiliniń «ǵylym tiline» jetile túsip, jyldamdaıtyn edi. Bul meniń jeke pikirim.

A.Baıtursynulynyń sóz ónerindegi (ádebıet), lıngvıstıkadaǵy (til bilimi) termın sózderdi qazaqshalaǵany sekildi, Q.I.Sátbaı da arıfmetıkadan (esep júıesi) bastap, barlyq termınderdi qazaqshaǵa keltirgen. Mysaly, bólshek (drob), álpet (vyrajenıe), shama (velıchına), órnek (formýla), dáreje (stepen), túbir (koren), qorshaý (skobkı), tik qorshaý (kvadratnye skobkı), san ósirgish (koeffııent), ortaq eń úlken bólgish (obıı naıbolshıı delıtel), túıin (teorema), berne (fýnkııa), dıaǵramm (dıagramma), syzba (grafık), esep (zadacha), qondyrma tásili (sposob podstanovkı), salystyrý tásili (sposob sravnenııa), alý tásili (sposob vychıtanııa), dáýirleý (progressııa), eseli ósimder (slojnye proenty), t.b. kóptegen termınder qazaqshalanǵan.

Qorytyndylaı kele, Qanysh Imantaıuly Sátbaıdyń «Algebra» oqýlyǵy HH ǵasyrdyń basynda qazaqtyń túsinigine saı, qazaqsha termındermen, kez-kelgen esepti jeńil jolmen berýimen erekshelenetin jáne matematıkany jeke ǵylym salasy dep bólip jarmaı basqa ǵylym salalarymen birge qarastyra otyryp jazylǵan qundy eńbek hám qazaq ǵylymı matematıkanyń bastaýy bolyp tabylady, - dep oıymyzdy tujyrymdaımyz.

Búgingi tańdaǵy bizdiń mektep baǵdarlamasyndaǵy oqyp júrgen «Algebra» oqýlyǵymyzdyń da bastaýy osy Q.Sátbaıdyń «Algebrasynda» jatyr dep aıtýymyzǵa da tolyqtaı negiz bar ekendigin joǵaryda atap óttik.

1947 jyly Anglııaǵa sapar jasaǵan keńes parlamentarııiniń ishindegi qazaq ǵylymyna Ulybrıtanııanyń eks premer-mınıstri Ý.Cherchıll qaljyńdap: «Barlyq qazaqtar siz sııaqty suńǵaq, batyr tulǵaly ma?», - dep surapty. Sonda akademık Q.Sátbaı: «O, joq, Cherchıll myrza, qazaqtardyń ishindegi eń kishisi men, meniń halqym menen de bıik»,- dep jaýap beredi. Bul sózinen Q.Sátbaıdyń óz halqyn sonshalyqty súıgendigin, sonshalyqty qadirleıtindigin baıqaýymyzǵa bolady.

Búginde, artyna óshpesteı iz qaldyrǵan Q.Sátbaıdyń Ý.Cherchıllge aıtqan sózi shynǵa aınaldy desek te bolady. Rasynda da, qazaq ǵylymı matematıkasynyń negizin salyp, ony álemdik deńgeıge kótergen Á. Ermekov, O. Jáýtikov, M. Ótelbaev, Asqar Jumadildá sekildi qazaqtyń kásibı ǵalym-matematıkteriniń qalyptasýyna uly tulǵa geolog-ǵalym Q.I.Sátbaı jazǵan «Algebra» oqýlyǵynyń ıgi áseri bolǵandyǵyna senimimiz kámil.         Óıtkeni, qazaq «Algebrasynyń» qaınar kózi HH ǵasyr basynda Q.Sátbaı jazǵan «Algebra» oqýlyǵynan bastaý alady. Bul – aqıqat!

Ásem  ÓSKEN,

 L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıteti,

fılologııa fakýlteti, qazaq tili

men ádebıeti mamandyǵy,

1 kýrs magıstranty

PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER:

1. Sátbaev Q.I. Algebra. Oqý quraly: 1924 / Jalpy redakııasyn basqarǵan: akademık Ótelbaev M.; latyn qarpindegi nusqasynan daıarlaǵandar: Tunǵatarov Á.B., Qashqynbaev O.Q., Ibatov A.I., Myrzataeva Q.R. Japsarbaeva L.Q., Aldaı M., Abylaeva A.M., Ábdiqalyqova Z.T.; arab qarpindegi nusqasymen salystyrǵan: Myqtybek D. / – Astana: EUÝ baspasy, 2009, - 442b.
2. QANYSh SÁTBAEV. Enıklopedııa. / Bas. red. B.Ó. Jaqyp. – Almaty: «Qazaq enıklopedııasy», 2011. – 664 bet+40 bet túrli tústi sýretti japsyrma.
3. "Qazaqstan". Ulttyq enıklopedııasy / Bas red. Á.Nysanbaev.  – Almaty: "Qazaq enıklopedııasy"Bas redakııasy, 1998. – 720 bet.
4. Qamzabekuly D. Alash arqaýy (zertteý maqalalar). – Almaty: «Qazaq enıklopedııasy» baspasy, – 2017. – 408 bet.

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз