الماتى قالاسى ءدىن ىستەرى جونىندەگى باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «الاش وردا»: ۇلتتىق يدەيا جانە ءدىن ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا جولدانعان جاس عالىم اسەم وسكەننىڭ ماتەريالىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
«عالىم ءبىلىمدى بولۋ كەرەك، ءبىلىمدىنىڭ ءبارى عالىم بولا بەرمەيدى. عالىم ەرىنبەي ۇيرەنەدى دە ىزدەنەدى. عالىم ءبىلىم الادى دا، بىلىمگە ءبىلىم قوسادى»،- دەگەن ەكەن قانىش يمانتايۇلى ءساتباي ءبىر سوزىندە. ءدال وسىنداي عالىمعا ءتان قاسيەتتەردى گەولوگ-عالىم، مينەرولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقتىڭ تۇڭعىش اكادەميگى قانىش يمانتايۇلىنىنىڭ ءوز بويىنان اينىتپاي كەزدەستىرۋگە بولادى. باسقاشا بولعاندا، قانىش ءساتبايدىڭ ەسىمى قازاق عىلىمى تاريحىندا قالار ما ەدى؟!
1918 جىلى 19 جاستاعى قانىش يمانتايۇلى تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە وقۋعا تاپسىرۋعا دايىندالا باستايدى. ول سول كەزدە تومسك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن، سەمەيدە ەڭبەك ەتەتىن عاريفوللا نىعمەتۋللين دەگەن مۇعالىمنەن قىس بويى ماتەماتيكا ءپانى بويىنشا قوسىمشا ساباق الادى. بىراق، 1919 جىلى عابدۋلعاني ءساتباي (ازان شاقىرىپ قويعان اتى عابدۋلعاني، اناسى ءاليما «عانىشىم» دەپ اتاپ، كەيىن «قانىش» اتانىپ كەتكەن) قاتتى اۋىرىپ اۋرۋحاناعا تۇسەدى. اۋرۋحانادا ەمدەگەن دارىگەر س.ن.رازۋموۆسكي ناۋقاسقا بۇدان بىلاي اۋىلعا بارىپ قىمىز ءىشىپ ەمدەلۋ كەرەكتىگىن ايتىپ، وقۋى توقتاتىلادى [2, 23].
گەولوگ-عالىم رەتىندە تاريحتا ماڭگىلىككە ەسىمى قالعان قانىش يمانتايۇلى ءساتبايدىڭ ماتەماتيكا ءپانى باعىتى بويىنشا جوعارى ءبىلىمى جوق بولسا دا قازاقتان شىققان ەڭ العاشقى وقىمىستىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، 1924 جىلى «الگەبرا» وقۋلىعىن جازعانى بەلگىلى. ەندەشە، بۇگىنگى ايتارىمىز، ق.ءساتبايدىڭ «الگەبرا» وقۋلىعى جايىندا بولماق. ياعني، «الگەبرا» وقۋلىعىنىڭ جازىلۋ، شىعۋ تاريحى. «الگەبرا» وقۋلىعىن ق.ءساتباي كىمدەرگە ارناپ جازدى، قالاي جازدى؟ وسى وقۋلىق ارقىلى ول وقۋشىعا، ياعني ىزدەنۋشىگە نە بەردى؟ بۇل وقۋلىق حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق وقۋشىسىنىڭ دايىندىعىنا ساي وقۋلىق بولدى ما؟ وقۋلىقتىڭ جالپى قۇرىلىمى قانداي؟»، - دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە وي وربىتەمىز.
"20-جىلداردىڭ باسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى جەتەكشىلىك ەتەتىن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى سول شاقتىڭ وقىعاندارىنا عىلىمنىڭ ءار سالاسىنان وقۋلىق جازۋ مەن ورىس تىلىندەگى عىلىمي ادەبيەتتەردى اۋدارۋ جونىندە تاپسىرىس بەردى. ناتيجەسىندە ح. دوسمۇحامەدۇلى – ماتەماتيكا، زوولوگيا، م. دۋلاتۇلى، س. قوجانۇلى، ءا. ەرمەكۇلى، ق. ءساتبايۇلى – ماتەماتيكا، الگەبرا، ت. شونانۇلى – گەوگرافيا، تاريح، م. جۇمابايۇلى – پەداگوگيكا، ج. ايماۋىتۇلى – پسيحولوگيا، ق. كەمەڭگەرۇلى – حيميا، ءتىل، تاريح، ج. كۇدەرىۇلى – ءتىل، ادەبيەت، مادەنيەت، ءا. بوكەيحانۇلى – استرونوميا، گەوگرافيا، م. اۋەزۇلى – ادەبيەت، س. سادۋاقاسۇلى – تەاترتانۋ، ا. بايتۇرسىنۇلى، ە. ومارۇلى، ت. شوناۇلى، ن. تورەقۇلۇلى – ءتىل سالاسىنان ەڭبەكتەر جازدى" [1, 429]،- دەيدى بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم د.قامزابەكۇلى. ق.ءساتبايدىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىن جازۋىنا تەك ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاپسىرماسى سەبەپ بولدى دەسەك، ول بىرجاقتى ەكىۇشتىلاۋ پىكىر بولار ەدى. مەنىڭشە، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرماسى ءوز الدىنا، نەگىزگى سەبەپ: وركەنيەتتەن كەنجە قالىپ، ءبىلىم مەن عىلىمعا شولدەپ وتىرعان حالقىنا ق.ءساتباي «الگەبرا» وقۋلىعى ارقىلى شىنايى پەرزەنتتىك ماحابباتپەن كومەك قولىن سوزىپ، «جىرتىعىنا جاماۋ بولۋدى» ويلادى.
ق.يمانتايۇلى 1918 جىلى سەمەيدەگى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدى ءتامامداپ، سول جىلى سەمەي قالاسىنداعى قازاق مۇعالىمدەرىنە ارنالعان 2 جىلدىق پەداگوگيكالىق كۋرستارعا جاراتىلىستانۋ پانىنەن ساباق بەرەدى. 1919-1920 جىلدارى سەمەي گۋبەرنياسى، پاۆلودار ۋەزى، اق كەلىن بولىسىنداعى №4 اۋىلدا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارادى.
جاراتىلىستانۋ باعىتىنان ساباق بەرگەن قانىش يمانتايۇلى قازاق مەكتەپتەرىندەگى وقۋلىق تاپشىلىعىن ءوز كوزىمەن كورىپ، باسىنان كەشىرەدى. ءوزىنىڭ دە ويىندا جۇرگەن، جازىپ، باستاپ تا قويعان ق.ساتبايعا حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرىسى «الگەبرا» وقۋلىعىن تەزىرەك جازىپ، بىتىرۋىنە سەبەپشى بولادى.
زەرتتەۋلەرگە قاراعاندا عالىم بۇل كىتاپتى نەبارى 20-اق جاسىندا جازعان. 1919 جىلى وقۋشىلارعا تاجىريبە بارىسىندا جازىلىپ باستالعان 592 بەتتەن تۇراتىن اراب گرافيكاسىمەن جازىلعان (كەيىن 1400 بەتتەن تۇراتىن كىتاپ بولىپ، لاتىن گرافيكاسىمەن جازىلىپ، قايتا جاڭارتىلدى) بۇل كىتاپ، 1924 جىلى تولىقتىرۋلار مەن جوندەۋلەردەن ءوتىپ، قولجازبا حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ عىلىمي-ادەبي كەڭەسىندە ماتەماتيكالىق وقۋلىق رەتىندە ماقۇلدانىپ، باسپاعا ۇسىنىلادى. بىراق، باسپادا وقۋلىق ىشىندەگى الگەبرالىق جازبالاردى بەلگىلەيتىن شريفتار مەن ماتريتسالاردىڭ بولماۋىنا بايلانىستى، «الگەبرانى» باسىپ شىعارۋ مۇمكىن بولمادى. سول سەبەپتى دە وقۋلىق 1927 جىلى ماسكەۋدەگى تسەنتريزداتقا جىبەرىلەدى. مۇندا دا، تسەنتريزدات پەن كازيزدات اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ سالدارىنان وقۋلىق تاعى دا شىقپاي قالدى. وسى وقۋلىقتىڭ ۇنەمى كەدەرگىگە ۇشىراپ، جارىققا شىقپاي قالۋى جونىندە حالىقارالىق ق.ي.ساتباەۆ قورىنىڭ پرەزيدەنتى كاكىمبەك سالىقوۆ بىلاي دەيدى: "اۆتور رەتىندە ق.ساتباەۆ بۇعان قاتتى الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، بۇل باسپالارعا بىرنەشە مارتە حات جولداعانىمەن، ەشقانداي ناتيجە شىعا قويمايدى. مۇنان كەيىن 1929 جىلى لاتىن الفاۆيتىنە اۋىسۋعا بايلانىستى ق.ي.ساتباەۆ وقۋلىقتاعى فورمۋلالاردى باستان-اياق لاتىن ارىپتەرىمەن تۇزەپ شىعىپ، 03.03.1929 جىلى لاتىنشا كوشىرۋگە تاپسىرادى. ءسويتىپ، قولجازبا قايتا لاتىنشاعا كوشىرىلىپ، قايتادان باسپاعا وتكىزىلەدى. بىراق، 30-جىلداردان باستاپ قازاقستاندا بىرتىندەپ كەڭەستەر وداعىنا بىرىڭعاي، ورتاق وقۋ باعدارلامالارى مەن اۋدارما وقۋلىقتارعا كوشۋ باستالىپ كەتەدى دە، ق.ي.ساتباەۆتىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىن باسىپ شىعارۋ ءىسى اياقسىز قالادى" [1,4]،- دەيدى.
وقۋلىقتىڭ قانشالىقتى كەرەك ەكەنىن سەزىنە وتىرىپ جازعان جاس مۇعالىم قانىشتىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىنىڭ باسپادان شىقپاي قالۋىنىڭ سەبەبى، وقۋلىق ساپاسى جاعىنان تومەن بولدى-اۋ، - دەگەن جاڭساق پىكىر قالىپتاسپاۋى ءتيىس. وقۋلىقتىڭ دەر كەزىندە باسپادان جارىق كورمەۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبىن جوعارىدا ايتىپ وتتىك.
ق.ءساتبايدىڭ «الگەبراسىن» تالداماس بۇرىن، وقۋلىقتىڭ مازمۇنىنا نازار اۋدارساق، بىرىنشىدەن: وقۋلىق ءحى بولىمنەن جانە ءار ءبولىم باپتاردان (تاقىرىپتاردان) جانە ءاربىر تاقىرىپتىڭ سوڭىن تۇيىندەپ (تەورەما جاساپ) وتىرادى.
ءى ءبولىم (وقۋلىقتا «ءى-ءىنشى ءبولىم» دەپ بەرەدى). باستاۋىش ۇعىمدار. ءى باپ: الگەبرانىڭ اۋدانى جانە بەلگىلەرى. بۇل بولىمدە جالپى الگەبرا تۋرالى تۇسىنىك بەرىپ وتەدى (الگەبرا دەگەنىمىز نە؟ ورنەكتەر; اريفمەتيكانىڭ 4 امالى، ت.ب.).
ءىى ءبولىم. باعىتتى شامالار، دۇرىس جانە تەرىس ساندار(سىزىق ءادىسى; قوسۋ، الۋ، ءوسىرۋ، ءبولۋ امالدارى، ت.ب.).
ءىىى ءبولىم. الپەتتەردىڭ ءتۇرلى وزگەرتۋ جولدارى. الگەبرانىڭ باستاۋىش ءتورت امالدارىنىڭ جوسپارى.V ءى باپتان تۇرادى ء(بۇتىن جانە بولشەك الپەتتەر(قازىرگىشە: ورنەك); ءبىر مۇشەلى جانە كوپمۇشەلى الپەتتەر; الگەبرانىڭ ءبىرىنشى ءۇش امالدارى، ءبولۋ امالى; ەۇوب (ەڭ ۇلكەن ورتاق بولگىش), ەكوب (ەڭ كىشى ورتاق بولگىش); ارا (قاتىناس) جانە تەڭ ارالاردىڭ (اريفمەتيكالىق ورتا) جۇيەلەرى).
ءىV ءبولىم. شاما بايلانىستارىن ءپىشىن تۇرىندە سۋرەتتەر. ءىىى باپتان تۇرادى (دياگرام مەن گرافيك دەگەن نە نارسە؟ شاما بايلانىستارى جانە فۋنكتسيا (بەرنە).
V ءبولىم ءVىى باپتان تۇرادى ( ءبىرىنشى دارەجەلى تەڭدەۋلەر; ءبىرىنشى دارەجەلى ءبىر بەلگىسىزدى تەڭدەۋلەردى شىعارۋ (سىزىقتىق تەڭدەۋ); ءبىرىنشى دارەجەلى ەكى بەلگىسىزدى تەڭدەۋلەردى شىعارۋ (جازىقتىقتىڭ تەڭدەۋى); 3 ياكي ونان دا كوبىرەك بەلگىسىزدەرگە يە بولعان ءبىرىنشى دارەجەلى جۇيەلى ءۇش، ياكي ونان كوپ تەڭدەۋلەردىڭ شەشىمى (كەڭىستىكتىڭ تەڭدەۋى).
ءVى ءبولىم. دارەجەلەر مەن تۇبىرلەر. ءVىىى باپتان تۇرادى (دارەجەگە ساتىلاۋ; ءتۇبىر ( ); ەكىنشى دارەجەلى ەسەپتىڭ تۇبىرلەردى تابۋ; ەسەپتىك تەكشە ءتۇبىر شىعارۋ جولدارى ( ); راديكالداردىڭ ولشەمسىز ماندەرى; جالعان ياكي كۇماندى ساندار (تەڭدەۋدى قاناعاتتاندىرمايتىن شەشىم).
ءVىى ءبولىم. جوعارى دارەجەنىڭ تەڭدەۋلەرى. Vءى باپتان تۇرادى (شارشىلىق تەڭدەۋلەر(كۆادراتنوە ۋراۆنەنيە).
ءVىىى ءبولىم. تەڭدەۋلەر جانە كومەسكى تەڭدەۋلەر. ءىى باپتان تۇرادى (تەڭسىزدىكتەر; كومەسكى تەڭدەۋلەر).
ءىح ءبولىم. داۋىرلەۋلەر (پروگرەسسيا). ءىى باپتان تۇرادى (ەسەپ داۋىرلەۋى (پروگرەسسيا).
ح ءبولىم. قۇرامالار. نيۋتون قوس مۇشەلىگى جانە ۇزدىكسىز بولشەكتەر. ءىىى باپتان تۇرادى.
ءحى ءبولىم. لوگاريفمدەر. ءىV باپتان تۇرادى.
حح عاسىرداڭ باسىندا ءالى عىلىم جەتىلە قويماعان قازاق قوعامىندا، ق.ءساتبايدىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىن جازىپ شىعۋى وڭاي شارۋا ەمەس ەدى. قالىپتاسقان جاعدايدى تەرەڭ تۇسىنگەن ا.بايتۇرسىنۇلى جەتەكشىلىك ەتكەن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ نەگىزگى تاپسىرىسى «ورىس تىلىندەگى عىلىمي ەڭبەكتەردى ساپالى اۋدارۋ» كەرەك دەيدى.
مەنىڭشە، ق.ي.ءساتباي بۇل وقۋلىعىندا ورىس ماتەماتيگى ا.پ.كيسەلەۆتىڭ «الگەبراسىن» تيىسىنشە اۋدارىپ، ونى وزىنە نەگىزگى كورسەتكىش، باعىتتاۋشى قۇرال رەتىندە پايدالانعان. سەبەبى، ا.پ.كيسەلەۆتىڭ «الگەبراسى» مەن ق.ي.ءساتبايدىڭ «الگەبراسى» اراسىندا، اسىرەسە مازمۇنىندا (مازمۇنىن جوعارىدا كورسەتىپ وتكەندەي) ۇقساستىقتار وتە كوپ. بۇعان قاراپ، ق.ءساتباي ءوز «الگەبراسىن» ەش وزگەرىسسىز سول كۇيىندە ا.پ.كيسەلەۆتەن اۋدارىپتى دەپ ايتۋ قاتە پىكىر بولعان بولار ەدى.
ق.ءساتباي ءوز ەڭبەگىندە قازاقتىڭ ۇعىمىنا تۇسىنىكسىز سوزدەردى، تەرميندەردىڭ قازاقشا بالاماسىن تاۋىپ، جاي ەسەپتەرگە، اسىرەسە «ماسەلە» ەسەپتەرگە «شەكپەن جاۋىپ» قاراپايىم ۇعىممەن قۇلپىرتا اۋدارىپ، قازاقشالاعان. ماسەلەن، V ءبولىمىنىڭ، «ءبىرىنشى دارەجەلى ءبىر بەلگىسىزدى تەڭدەۋلەردى شىعارۋ» دەپ اتالاتىن ءىى بابىندا مىنا تومەندەگى «ماسەلە» ەسەپتەردى قۇراستىرا وتىرىپ، تەڭدەۋ قۇرۋ ارقىلى شىعارۋ كەرەكتىگىن ايتادى:
ء"ۇش تۇياق كۇمىستىڭ سالماعىن ءبىر قوسساق، 33 قاداق بولادى. 1-ءشى تۇياق قالعاندارىنان ءۇش قاداق اۋىر. تۇياقتاردىڭ ارقايسىسىنىڭ سالماعى نەشە قاداقتان بولعانى؟
ەكى اۋىلدىڭ قويلارىنىڭ جالپى سانى – 220, ەگەر دە 1-ءشى اۋىل 2-ءشى اۋىلعا – ون ءتورت قوي بەرسە، ەكى اۋىلدىڭ قويى تەڭەسەر ەدى، ءار اۋىلدا نەشە قويدان بولعان ەدى؟
ساۋداگەر بار پۇلىن 2760 تەڭگەگە ساتقاندا، بارلىق 15% پايدا تابادى. پايداسى قانشا بولعانى؟" [1, 177] (وقۋلىقتا ريم جانە اراب تسيفرلارىنان كەيىن «–ىنشى»، «ء–ىنشى» قوسىمشالارى جالعانعان. ءا.ءو.),- دەگەن سياقتى ماسەلە ەسەپتەر كوپتەپ كەزدەسەدى.
ءبىرىنشى ەسەپتە «تۇياق» ءسوزى مەن «قاداق» ءسوزىن قولدانادى. قازاقتىڭ تۇسىنىگىندە – «تاي تۇياق»، «قوي تۇياق» دەگەن ۇعىم بار. ال، بۇل جەردە، «ءۇش تۇياق كۇمىستىڭ سالماعى» دەپ وتىرعانى «قوي تۇياق». كولەمى (فورماسى) قويدىڭ ءۇش تۇياعىنداي كۇمىستى سالىستىرمالى تۇردە ايتىپ وتىرعانى. ال، ەكى ءجۇز گرامعا تەڭ سالماق ولشەمىن قازاقتار «قاداق» دەپ اتاعان.
ق.ءساتباي ءحىح-حح عاسىرلارداعى، ءتىپتى ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەستىن «قارىس (19-20سم)»، «ءۇش تورسىق سۋ (2,5 ليتر)»، «سۇيەم (17-18سم)»، «ەلى (2سم)»، «قاداق (200گر)» سياقتى ولشەم اتاۋلارىن قولدانا وتىرىپ، ماسەلە ەسەپتەردى قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنا، سالت-داستۇرىنە ساي ەتە وتىرىپ قۇراستىرعان. اۆتور ەكىنشى ەسەپتە، ەسەپتىڭ باستى نىساناسىن «قوي» دەپ الادى. ول «قويدى» مىسالعا الا وتىرىپ ماسەلە ەسەپ ۇسىنادى. بۇل «ماسەلە» ەسەپتەن قازاقتىڭ ساناسىندا «ءتورت-تۇلىك» مالدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن بىلە الامىز. ءۇشىنشى ەسەپتە، «ساۋداگەر» دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. «ساۋداگەر» ءسوزى قازاقتىڭ تۇسىنىگىندە ءحىح عاسىردىڭ وزىندە-اق ەرەكشە ورىن العاندىعىن كورسەتەدى.
اۆتوردىڭ مىنا ءبىر، ياعني «تەرىس ساندار» دەپ اتالىتىن تاقىرىپتى تۇسىندىرۋىنە نازار اۋدارايىقشى: "ەگەر ەكى ادامنىڭ بىرىندە مۇلىك تە، بورىش تا جوق بولسا، 2-ءشىنىڭ مۇلكى جوق، بىراق، 30 سوم بورىشى بار بولسا، مۇلىكتى دۇرىس، بورىشتى – تەرىس شاما دەپ ەسەپتەسەك، اۋەلگى ادامنىڭ شارۋا قالپىن «0» ساندىق دەپ، ەكىنشى ادامنىڭ شارۋا قالپىن – 30 سومدىق دەپ ساناۋعا بولادى" [1, 24]،- دەيدى اۆتور. «وڭ سان» مەن «تەرىس ساندى» تۇسىندىرگەندە وڭ ساندى – «مۇلىك» دەپ، تەرىس ساندى – «بورىش» (قارىز) دەپ الۋى وقۋشىنىڭ ۇعىمىنا وتە تۇسىنىكتى جايت. سونىمەن قاتار، تاعى ءبىر «كوپمۇشەلىكتى كوپ مۇشەلىككە ءبولۋ» دەگەن بولىمىندە [1, 72] تەڭدەۋدى اۆتور جوعارى وقۋ ورنىنىڭ باعدارلاماسى بويىنشا شەشكەن. بىراق، بۇلاي شەشۋ – تەڭدەۋدى شەشۋدىڭ ەڭ وڭاي جولى بولىپ قاراستىرىلادى. ال، قازىرگى مەكتەپ باعدارلاماسىندا مۇنداي كۇردەلى تەڭدەۋدى قيىن جولمەن شەشەدى دە، جوعارىداعى شەشۋ جولىن جوعارى وقۋ ورنىنا بارعاندا عانا ءبىلىپ جاتادى. مەنىڭ ويىمشا، وسى، ق.ءساتبايدىڭ نۇسقاسىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزگەنىمىز دۇرىس بولعان بولار ەدى.
ياعني، قيىن ەسەپتەردى وڭاي جولمەن شەشۋ ءادىسىن كورە وتىرىپ، ق.ءساتبايدىڭ وقۋلىقتاعى ەسەپتەردى وقۋشىنىڭ ۇعىمىنا سونشالىقتى جەڭىل، سونشالىقتى تۇسىنىكتى ەتىپ بەرگەندىگىنە ريزاشىلىق سەزىممەن ەرىكسىز تاڭ قالامىز.
دەمەك، ق.ءساتباي ءوزىنىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىنداعى كوپتەگەن ەسەپتەردى قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنا، مادەنيەتىنە، مەنتاليتەتىنە ساي ەتە وتىرىپ، وڭايدان جەڭىلگە قاراي ەسەپتەردى نەعۇرلىم وڭاي جولمەن بەرۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويعانى كوزگە ايقىن بىلىنەدى.
تەك «ماسەلە» ەسەپتەردە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، كەستە، گرافيك، دياگرامما سىزۋدا دا قازاقشا اي، كۇن، جىل اتتارى مەن قالا، اۋىل اتتارىن قاتار بەرىپ وتىرعان:
"قازاقستاننىڭ تومەنگى جەرلەرىنىڭ جىلدىق ورتا جىلىلىعى اي باسىنا جىكتەگەندە مىنا تۇردە بولادى ەكەن:
| اي اتى | سەمەي | اقمولا | قىرعىز | تەكە |
| قاڭتار | -17,9˚ | -18,7˚ | -16,8˚ | -14,5˚ |
| اقپان | -17,7˚ | -18,1˚ | -15,3˚ | -13,9˚ |
| ناۋرىز | -8,5˚ | -9,7˚ | -6,7˚ | -3,9˚ |
| كوكەك | +2,7˚ | +1,3˚ | +7,0˚ | +4,7˚ |
| مامىر | +13,8˚ | +12,7˚ | +17,5˚ | +16,0˚ |
| ماۋسىم | +20,0˚ | +17,6˚ | +22,2˚ | +22,3˚ |
| شىلدە | +22,5˚ | 20,6˚ | +24,7˚ | +22,3˚ |
| تامىز | +19,3˚ | +17,8˚ | +23,0˚ | +20,8˚ |
| قىركۇيەك | +13,2˚ | +11,6˚ | +15,6˚ | +14,0˚ |
| قازان | +4,3˚ | +2,0˚ | +5,5˚ | +6,9˚ |
| قاراشا | -8,8˚ | -8,5˚ | -4,9˚ | -3,9˚ |
| جەلتوقسان | -13,6˚ | -14,9˚ | -12,5˚ | -9,0˚ |
وسى ەسەپتى قولدانىپ، كورسەتىلگەن ءتورت وكرۇكتىك جىلدىق اۋا جىلىلىعىنىڭ ايلىق وزگەرىستەرىنىڭ گرافيكتەرىن جاساۋ كەرەك" [1,126]،- دەپ كورسەتەدى. وسىنداي ەسەپتەردى كورە وتىرىپ، ءبىز، ق.يمانتايۇلىنىڭ «الگەبراسىن» ا.پ.كيسەلەۆ «الگەبراسىنىڭ» اۋدارماسى دەگەن تۇجىرىم جاساساق،- ول ويىمىز ءتۇپ تامىرىمەن قاتە پىكىر بولعان بولار ەدى.
ق.ءساتباي الگەبرانى ومىرمەن تىعىز بايلانىستىرعانى ءوز الدىنا، ول الگەبرانى باسقا عىلىم سالالارىنان ءبولىپ-جارماي، ۇنەمى بايلانىستىرىپ وتىرادى. ونى اۆتور تىكەلەي ايتپاسا دا بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتى تۇسىندىرگەندە وقۋشىنىڭ تۇسىنۋىنە وڭاي بولۋى ءۇشىن باسقاداي پاندەرمەن (عىلىم) بايلانىستىرا وتىرىپ تۇسىندىرەدى. مىسالى،
"ادام ومىرىندەگى بارلىق وزگەرىستەر، تابيعاتتاعى ءتۇرلى كورىنىستەردىڭ ءبارىن بايقاساق، ۇنەمى بىرىنە ءبىرى بايلاۋلى تەتىكتى بولىپ وتىرماقشى. ومىردەگى كۇشتىڭ ءبىرىن وزگەرتسەك، باسقالارى دا بەلگىلى رەتپەن وزگەرىپ وتىرماق. تابيعات وزگەرىستەرىنىڭ ءتارتىبىن، ادام ومىرىندەگى، اينالاداعى بولىپ جاتاتىن ءتۇرلى كورىنىستەردىڭ، شاما بايلانىستارىن تاۋىپ، وزگەرىستەردىڭ تەتىگىن اشىپ، "تەڭدەۋ" تۇرىنە، نە فۋنكتسيا رەتىندە تارتىپكە اكەلىپ زەرتتەپ وتىرۋ، قاي عالىمنىڭ بولسىن نەگىزگى ماقساتىنىڭ ءبىرى. سوڭعى ۋاقىتتاعى ونەردىڭ داۋىرلەۋى: الدىمەن تابيعاتتاعى وسىنداي شاما كوزىمەن قاراۋدان تۋىپ وتىرعاندىعى ءمالىم" [1, 168]،- دەگەن سوزىنەن-اق، ق.ءساتبايدىڭ بارلىق عىلىمدار سالاسى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ەكەنىن ايتقانىن بىلەمىز. قاراپايىم سوزبەن تۇسىندىرسەك، جەر شارى بىرەۋ، اسپان الەمى بىرەۋ، تابيعات تا بىرەۋ جانە تابيعي فاكتورلار ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا. سوندىقتان دا عىلىم تۇرلەرى دە ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستا ءومىر سۇرەدى. بارىنشا قاراپايىم جانە عىلىمي نەگىزى وتە تەرەڭ تۇجىرىم.
مەنىڭشە، ق.ءساتبايدىڭ «الگەبراسى» ەڭ ءبىرىنشى مۇعالىمدەر ءۇشىن جازىلعان كومەكشى وقۋ قۇرالى. سەبەبى بۇل وقۋلىقتا «الگەبرا دەگەنىمىز نە؟» دەگەننەن باستاپ، الگەبرانىڭ بۇكىل تاقىرىپتارىن، ونىڭ ەرەجەلەرىن تۇسىندىرە وتىرىپ، بىرنەشە مىسالدار كەلتىرگەن. تاقىرىپتى تەرەڭدەتە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن وقۋلىق اۆتورى وقۋشىنىڭ ءوزى شىعارۋىنا قوسىمشا ەسەپتەر بەرمەگەن. سوندىقتان دا، ق.ءساتبايدىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىن بەلگىلى دارەجەدە دايىندىعى بار مۇعالىمدەرگە، مۇمكىن كەيبىر ىزدەنۋشىلەرگە ارنالعان قوسىمشا وقۋ قۇرالى دەپ ويلايمىز.
ماتەماتيكا عىلىمى اريفمەتيكا، الگەبرا، گەومەتريا سەكىلدى سالالارعا بولىنەتىنى بەلگىلى. بۇل وقۋلىقتىڭ «الگەبرا» اتالۋىنىڭ ءوزى وقۋلىقتىڭ تولىقتاي مازمۇنىن اشىپ تۇر. ق.يمانتايۇلى وقۋلىقتىڭ باسىندا: "گۋستوۆ نيۋتون دەيتىن عالىم الگەبرانى «سانداردىڭ جالپى جۇيەسى» (ۆسەوبششايا اريفمەتيكا) دەپ انىقتاعان. بۇل ارادان الگەبرانىڭ كوزدەيتىن ماقساتى:
- سانداردىڭ جالپى قۇرىلۋ ەرەجەلەرىن كورسەتۋ;
- ءارتۇرلى ۇقساس ەسەپ ماسەلەلەرىنىڭ جالپى شەشۋ تاسىلدەرىن قاراستىرۋ" [1,9]،- دەپ، باستاماسىندا نيۋتوننىڭ ءسوزىن بەرەدى. ال، 10 تومدىق "قازاقستان" ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا: "الگەبرا ( اراب. ءال-ءدجابر) – ماتەماتيكانىڭ تەڭدەۋلەردى شەشۋ جونىندەگى ەسەپتەرگە بايلانىستى دامىعان نەگىزگى بولىمدەرىنىڭ ءبىرى" [3, 257]،- دەلىنەدى.
ال، ق.ءساتباي ءوز وقۋلىعىندا الگەبرانىڭ نەگىزى، ياعني ساندارمەن جۇمىس ىستەۋ ارقىلى جانە تەڭدەۋ ارقىلى ەسەپتى شەشۋ جولدارىن قاراستىرادى.
قازىرگى تاڭداعى مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى «الگەبرا» وقۋلىعى 7-سىنىپتان باستاۋ الادى. 7-سىنىپقا دەيىن جالپى ماتەماتيكانى وقىپ، 7-سىنىپ پەن 11-سىنىپ ارالىعىندا «الگەبرا»، «گەومەتريا» دەپ ءبولىپ وقىپ قاراستىرادى. ال، ق.ي.ءساتبايدىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىندا قازىرگى 5-سىنىپتىڭ باردارلاماسىنان باستاۋ العان. مىسالى، «دۇرىس جانە تەرىس ساندار»، «ساندار ورنىنا ءارىپ ەنگىزۋدىڭ سەبەبى – تۇيىندەس ەسەپتەردىڭ جالپى شىعارۋ تاسىلدەرىن كورسەت»، «الگەبرانىڭ امال بەلگىلەرى» سياقتى تاقىرىپتاردان تۇراتىن ءى ءبولىمى قازىرگى 5-سىنىپ ماتەماتيكاسى باردارلاماسى دەسەك، «دۇرىس جانە تەرىس ساندار»، «جول فورمۋلاسى: S=VT»، «بولشەك ەسەپتەر»، «پروتسەنتپەن بەرىلگەن ەسەپتەر» 6-سىنىپ ماتەماتيكاسىنىڭ باعدارلاماسىندا بار تاقىرىپتار. ق.ءساتبايدىڭ بۇلاي الگەبراعا جالپى ماتەماتيكانىڭ تاقىرىپتارىن بەرۋى، ول ونىڭ بىلمەگەندىگى ەمەس. كەرىسىنشە، جوعارىدا ماتەماتيكا عىلىمى ىشتەي سالالارعا بولىنەتىنىن ق.ساتباەۆ تەرەڭ بىلگەن. سول سەبەپتى دە ول، جاراتىلىستانۋ عىلىمى ءالى جەتىلمەگەن قازاق قوعامىنا «الگەبرا» وقۋلىعىن وسىلاي، قازاقتىڭ ۇعىمىنا ساي ەتىپ جازىپ، جەتكىزۋ وتە قاجەت دەپ ەسەپتەگەن. بۇل وقۋلىقتىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى «وڭايدان قيىنعا» قاراي ءجۇرىپ وتىرۋىندا. وقۋلىق وتە تۇسىنىكتى، جاتىق، تەرمين سوزدەردىڭ قازاقشالانعان نۇسقاسىمەن جازىلعان. بۇل – سول كەزەڭدە وقۋلىقتاردىڭ بارلىعىنا، اسىرەسە، جاراتىلىستانۋ پاندەرى وقۋلىعىنا ءتان نەگىزگى بەلگى ەدى. جوعارىدا ايتىپ وتكەندەي، ق.ءساتباي اتالمىش وقۋلىعىن جازۋدا ا.پ. كەسەلەۆتىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىن وزىنە باعدارشام رەتىندە پايدالانعانىن ايتىپ وتتىك. سەبەبى، وقۋ اعارتۋ ءىسى ەندى قولعا الىنىپ جاتقان سول كەزدەگى قازاق قوعامى ءۇشىن، ۋاقىت سىنىنان وتكەن، عىلىمي نەگىزى جوعارى جاراتىلىستانۋ پاندەرى وقۋلىقتارىن ورىس تىلىنەن قازاقي ورتاعا بەيىمدەي اۋدارۋ – تابيعي ءۇردىس ەدى. ق. ءساتباي دا ءوزىنىڭ «الگەبرا» وقۋلىعىن جازۋدا وسى ۇردىستەن اتتاپ كەتە المادى.
1924 جىلى جازىلعان بۇل ەڭبەكتە قازاقشا بالامالانعان 120 دان اسا تەرميندەردى كەزدەستىرەمىز. بۇگىنگى تاڭدا «ناقتى عىلىمدار قازاقشالانبايدى» دەگەن پىكىر بار. يا، ول بۇگىنگى تاڭداعى پىكىر. ال، حح عاسىردىڭ باسىندا ق.يمانتايۇلىنىڭ تەرميندەردى قازاقشالاۋى سول زاماننىڭ، ءتىپتى سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ تالابى بولدى.
ءوز ۇلتىن، ءتىلى مەن سالت-ءداستۇرىن جان-تانىمەن ءسۇيىپ تۋعان ءتىلى – قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم تىلىنە اينالۋىنا بارىنشا مۇددەلى بولعان سول كەزدەگى الاش زيالىلارىنىڭ عىلىمي تەرميندى قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن تۇسىنىگىنە ساي قازاقشاعا اۋدارۋى – تابيعي سۇرانىس جانە قاجەتتىلىك ەدى.
بۇگىندە ەلىمىزدە «رۋحاني جاڭعىرۋ»، «كيريل الىپبيىنەن لاتىن الىپبيىنە كوشۋ» دەگەن سياقتى زامان تالابىنا ساي وزگەرىستەر ەنىپ جاتقاندا، قازاق عىلىمىندا دا وزگەرىستەر بولۋى كەرەك سياقتى. ەگەر، وسى باستان قازاق عىلىمىنداعى تەرمين سوزدەردى قازاقشاعا بالامالاساق، قازاق ءتىلىنىڭ «عىلىم تىلىنە» جەتىلە ءتۇسىپ، جىلدامدايتىن ەدى. بۇل مەنىڭ جەكە پىكىرىم.
ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءسوز ونەرىندەگى (ادەبيەت), لينگۆيستيكاداعى ء(تىل ءبىلىمى) تەرمين سوزدەردى قازاقشالاعانى سەكىلدى، ق.ي.ءساتباي دا اريفمەتيكادان (ەسەپ جۇيەسى) باستاپ، بارلىق تەرميندەردى قازاقشاعا كەلتىرگەن. مىسالى، بولشەك (دروب), الپەت (ۆىراجەنيە), شاما (ۆەليچينا), ورنەك (فورمۋلا), دارەجە (ستەپەن), ءتۇبىر (كورەن), قورشاۋ (سكوبكي), تىك قورشاۋ (كۆادراتنىە سكوبكي), سان وسىرگىش (كوەففيتسيەنت), ورتاق ەڭ ۇلكەن بولگىش (وبششي نايبولشي دەليتەل), ءتۇيىن (تەورەما), بەرنە (فۋنكتسيا), دياعرامم (دياگرامما), سىزبا (گرافيك), ەسەپ (زاداچا), قوندىرما ءتاسىلى (سپوسوب پودستانوۆكي), سالىستىرۋ ءتاسىلى (سپوسوب سراۆنەنيا), الۋ ءتاسىلى (سپوسوب ۆىچيتانيا), داۋىرلەۋ (پروگرەسسيا), ەسەلى وسىمدەر (سلوجنىە پروتسەنتى), ت.ب. كوپتەگەن تەرميندەر قازاقشالانعان.
قورىتىندىلاي كەلە، قانىش يمانتايۇلى ءساتبايدىڭ «الگەبرا» وقۋلىعى حح عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ تۇسىنىگىنە ساي، قازاقشا تەرميندەرمەن، كەز-كەلگەن ەسەپتى جەڭىل جولمەن بەرۋىمەن ەرەكشەلەنەتىن جانە ماتەماتيكانى جەكە عىلىم سالاسى دەپ ءبولىپ جارماي باسقا عىلىم سالالارىمەن بىرگە قاراستىرا وتىرىپ جازىلعان قۇندى ەڭبەك ءھام قازاق عىلىمي ماتەماتيكانىڭ باستاۋى بولىپ تابىلادى، - دەپ ويىمىزدى تۇجىرىمدايمىز.
بۇگىنگى تاڭداعى ءبىزدىڭ مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى وقىپ جۇرگەن «الگەبرا» وقۋلىعىمىزدىڭ دا باستاۋى وسى ق.ءساتبايدىڭ «الگەبراسىندا» جاتىر دەپ ايتۋىمىزعا دا تولىقتاي نەگىز بار ەكەندىگىن جوعارىدا اتاپ وتتىك.
1947 جىلى انگلياعا ساپار جاساعان كەڭەس پارلامەنتاريىنىڭ ىشىندەگى قازاق عىلىمىنا ۇلىبريتانيانىڭ ەكس پرەمەر-ءمينيسترى ۋ.چەرچيلل قالجىڭداپ: «بارلىق قازاقتار ءسىز سياقتى سۇڭعاق، باتىر تۇلعالى ما؟»، - دەپ سۇراپتى. سوندا اكادەميك ق.ءساتباي: «و، جوق، چەرچيلل مىرزا، قازاقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى مەن، مەنىڭ حالقىم مەنەن دە بيىك»,- دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇل سوزىنەن ق.ءساتبايدىڭ ءوز حالقىن سونشالىقتى سۇيگەندىگىن، سونشالىقتى قادىرلەيتىندىگىن بايقاۋىمىزعا بولادى.
بۇگىندە، ارتىنا وشپەستەي ءىز قالدىرعان ق.ءساتبايدىڭ ۋ.چەرچيللگە ايتقان ءسوزى شىنعا اينالدى دەسەك تە بولادى. راسىندا دا، قازاق عىلىمي ماتەماتيكاسىنىڭ نەگىزىن سالىپ، ونى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ءا. ەرمەكوۆ، و. جاۋتىكوۆ، م. وتەلباەۆ، اسقار ءجۇمادىلدا سەكىلدى قازاقتىڭ كاسىبي عالىم-ماتەماتيكتەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلى تۇلعا گەولوگ-عالىم ق.ي.ءساتباي جازعان «الگەبرا» وقۋلىعىنىڭ يگى اسەرى بولعاندىعىنا سەنىمىمىز كامىل. ويتكەنى، قازاق «الگەبراسىنىڭ» قاينار كوزى حح عاسىر باسىندا ق.ءساتباي جازعان «الگەبرا» وقۋلىعىنان باستاۋ الادى. بۇل – اقيقات!
اسەم وسكەن،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،
فيلولوگيا فاكۋلتەتى، قازاق ءتىلى
مەن ادەبيەتى ماماندىعى،
1 كۋرس ماگيسترانتى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
- ساتباەۆ ق.ي. الگەبرا. وقۋ قۇرالى: 1924 / جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان: اكادەميك وتەلباەۆ م.; لاتىن قارپىندەگى نۇسقاسىنان دايارلاعاندار: تۇنعاتاروۆ ءا.ب.، قاشقىنباەۆ و.ق.، يباتوۆ ا.ي.، مىرزاتاەۆا ق.ر. جاپسارباەۆا ل.ق.، الداي م.، ابىلاەۆا ا.م.، ابدىقالىقوۆا ز.ت.; اراب قارپىندەگى نۇسقاسىمەن سالىستىرعان: مىقتىبەك د. / – استانا: ەۇۋ باسپاسى، 2009, - 442ب.
- قانىش ساتباەۆ. ەنتسيكلوپەديا. / باس. رەد. ب.ءو. جاقىپ. – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى»، 2011. – 664 بەت+40 بەت ءتۇرلى ءتۇستى سۋرەتتى جاپسىرما.
- "قازاقستان". ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى / باس رەد. ءا.نىسانباەۆ. – الماتى: "قازاق ەنتسيكلوپەدياسى"باس رەداكتسياسى، 1998. – 720 بەت.
- قامزابەكۇلى د. الاش ارقاۋى (زەرتتەۋ ماقالالار). – الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باسپاسى، – 2017. – 408 بەت.
