Keşegı qysyltaiaŋ kezeŋde bar auyrtpaşylyqty bırge köterıp, keŋ qūşaǧyn jaia bılgen bauyrmal qazaq halqynyŋ qonaqjailyǧy men peiılınıŋ keŋdıgı, elımızge älemnıŋ tükpır-tükpırınen kelgen talai halyqtyŋ jüregınen oryn alyp, pana bola bıldı. Osy etnostar arasyndaǧy bırlık pen dostyqty bır arnaǧa toǧystyryp, ortaq qūrylymnyŋ aiasyna bırıktırudıŋ sara joly - Qazaqstan halqy Assambleiasyn qūru edı.
Özınıŋ 26 jyldyq tarihynda atalǧan qūrylym qoǧamdaǧy tūraqtylyqty saqtauda ülken rölge ie boldy. Osy kezekte memleket qūruşy ūlt pen etnostardyŋ yntymaqta ömır süruıne bastamaşyl bolǧan Qaraǧandy oblystyq Assambleiasynyŋ mänı men maŋyzy turaly, öŋırde atqarylyp jatqan jūmystar jönınde Qaraǧandy oblysy ışkı saiasat basqarmasynyŋ basşysy – Erlan Beisembaiūly Qūsaiynmen sūhbattasyp, kökeiımızde jürgen saualdarǧa jauap alǧan edık.
- Biyl Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ qūrylǧanyna 26-jyldan astam uaqyt boldy. Degenmen de, qoǧam ışınde älı de bolsyn «Qazaqstan halqy Assambleiasyn taratuymyz kerek. Onyŋ alǧa qoiǧan maqsat-mındetterın qaita qarastyruymyz tiıs. QHA jūmysyn qaita qūruymyz qajet» syndy aitylyp jürgen syn-eskertpeler legı de toqtaǧan joq. Jalpy, bızge Assambleia qajet pe? Onyŋ közdegenı ne? Osy jaiyndaǧy oilaryŋyzben bölısseŋız.
- Rasynda da, ondai alyp-qaşpa äŋgımelerdıŋ jiı aitylyp qalatyny jasyryn emes. Ony äleumettık jelıden de, aqparat qūraldarynan da keide bır közımız şalyp qalatyny bar. Şynymdy aitsam, osynyŋ barlyǧy da köŋılge kırbıŋ ūialatady... Nege deisız be? Sebebı, kez-kelgen närsenıŋ tabiǧatyn tüsınu üşın, onyŋ sebep-saldaryn dūrys ūǧynu üşın, tamyryna tereŋırek üŋıluımız qajet emes pe...
Tūŋǧyş Prezidentımız - N.Ä.Nazarbaev 1992 jyly Täuelsızdıktıŋ bırınşı jylyna arnalǧan Qazaqstan halqynyŋ alǧaşqy forumynda bızdıŋ osy ūlt pen ūlystardyŋ basyn bırıktırıp otyratyn bır ūiymnyŋ qajettılıgın tılge tiek etıp, sol kezdegı jaǧdaidyŋ kürdelı ekendıgın eskere otyryp, osyndai bıregei ūiymnyŋ kerektıgın köldeneŋ tartqan edı.
Sol ideiasy köp ūzamai qoǧam ışınen qoldau tauyp, 1995 jyly Qazaqstan halqy Assambleiasy siiaqty ūiym düniege keldı. Odan berı de 26 jyl öttı. Aibyndy Ata Zaŋymyzdyŋ «Bız, ortaq tarihi taǧdyr bırıktırgen Qazaqstan halqy»,- dep bastaluynyŋ özı bıraz jaidy aiqyn aŋǧartyp tūrǧany anyq. ⠀
Qazaqstan halqy Assambleiasy – būl dünie jüzınde teŋdesı joq bıregei institut, etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq qarym-qatynastardy retteu, tūraqtylyq pen yntymaqty saqtau, bırlık pen berekelı ömırdı nasihattau baǧytynda orasan zor üles qosyp kele jatqan konstitusiialyq märtebenı ielengen ırgelı ūiym. Bügınde QHA - el ışındegı yntymaqtyŋ, el ışındegı bırlıktıŋ saqtaluyna ülken qyzmet atqaryp, memlekettık deŋgeidegı şeşımderdı qabyldauda, köptegen igı ısterde mūryndyq bolyp, özınıŋ ömırşendıgın däleldedı.
Bıraq, uaqyt bır orynda tūrmaidy. Ömır özgeredı, maqsat-mındetter de jaŋarady. Kez-kelgen memlekettıŋ damuy, kez-kelgen qoǧamnyŋ ılgerı basuy bırneşe faktorlardan tūrady desek, bızge keregı, eŋ aldymen, eldegı tūraqtylyq, bırlık der edım. Ol atam zamannan däleldengen aksioma ǧoi. Tıptı, däleldeudı de qajet etpeidı. Kez-kelgen damudyŋ özegıŋde, arqauynda tūratyn ol – bırlık. Bırlıktıŋ qadır-qasietı jaily «Altau ala bolsa auyzdaǧy ketedı, törteu tügel bolsa töbedegı keledı»,- dep dana babalarymyz da, baiaǧydan şegelep aityp ketken.
Körşıler köşıne köz tıgıp körıŋız... Tūraqsyzdyq pen tolqulardan köz aşpai otyr. Köp elderde saiasi toqyrau beleŋ alyp jatyr. Al, bız şe? Qazaqy mätelmen mänerlesek, «bozda oinap» jürmız. Bırlıktıŋ joqtyǧynan ışten ırıp, kün saiyn kerı ketıp jatqan elderdegı jaǧdai osyǧan dälel boluy kerek. Būl - bırlıgı bekem elde ǧana saltanat qūratyn qūbylys.
Qazırgı kezeŋde, jalpy demografiiaǧa qarap otyratyn bolsaŋyz, memleket qūrauşy qazaq ūltynyŋ ülesı – 70%-dyŋ töŋıregınde tūr. Būl degenımız eldıŋ taǧdyry men bolaşaǧy - memleket qūrauşy ūlt retınde qazaqtyŋ qolynda. Halyqty ūly ısterge ūiystyruda basty jauapkerşılık qazaqqa jükteledı. Sondyqtan, būl öte maŋyzdy ärı ülken jauapkerşılık. Osy eldegı tūraqtylyq, eldegı tynyştyq aldymen özımızge bailanysty. Tūraqtylyq saqtalǧan elge qaşanda baq qonady.
- Biyl el egemendıgınıŋ 30-jyldyǧy keŋ kölemde atalyp ötıledı. Būl tek toi toilaityn meiram emes, sonymen bırge, oi oilaityn da meiram. Täuelsızdıktıŋ 30-jyldyq mereitoiy aiasynda oblystyq Assambleia tarapynan naqty qandai ıs-şaralar jospary tüzılıp otyr?
- Şoqtyǧy biık, tarihi jylnamada alatyn orny erekşe, mereiı üstem Täuelsızdıgımız – azattyqty aŋsap, sol jolda nebır taǧdyr talaiyn bastan ötkergen, «tar jol taiǧaq keşken», tıptı basyn ölımge tıkken ata-babalarymyzdyŋ aŋsaǧan armanynyŋ jemısı. Keşegı ötken Alaş arystary bastaryn bäigege tıge otyryp, öz aldyna otau tıgıp, derbes memleket atanuy üşın, ūltynyŋ bolaşaǧyn oilap, ūrpaǧynyŋ erkın elde ǧūmyr keşuı üşın barlyq sanaly ǧūmyryn arnaǧandardyŋ jemısı.
Jalpy, el tarihynyŋ mereilı 30-jyldyǧyn bır jylda atap ötu basty mındetımız bolmauy tiıs. Būl negızınde şartty dünie ǧoi. Täuelsızdık üşın küres eşqaşan tolastamauy kerek. «Täuelsızdık bızge bır Täŋırdıŋ bere salǧan syiy emes» - dep tılge tiek etıp, aituymyz da sondyqtan... Al, endı Täuelsızdıgımızdıŋ 30-jyldyǧyna bailanysty Assambleia ne bıtırıp jatyr, qandai jobalardy jüzege asyryp jatyr degenge kelsek, elımızde jasalyp jatqan ärbır jobada osy Assambleianyŋ özındık ülesı bar.
Olardyŋ bıraz bölıgı - Ruhani jaŋǧyru baǧdarlamasyn jüzege asyruǧa bailanysty atqarylyp jatqan ıs-şaralar. Mysaly, elımızdıŋ, jerımızdıŋ tarlan tarihyn, ata dästürın, ūlttyq qūndylyqtaryn därıpteuge baǧyttalǧan «Saryarqa-altyn besıgım» körmesı, qazaq jäne özge etnos jazuşylarynyŋ ozyq şyǧarmalaryn tanystyru maqsatynda ūiymdastyrylǧan «Qazynaly kıtaphana», «Ädebiet – älem elşısı» jobalary, «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy men «Öz jerıŋdı tany» jobasy aiasynda «Eltanu», «Ūly dala elı» syndy respublikalyq turistık-ölketanu ekspedisiialary ūiymdastyryldy.
Semei öŋırıne, Jidebai jerıŋe, sol zamanymyzdyŋ zaŋǧary – Mūhtar Äuezovtyŋ kındık qany tamǧan audanǧa, Şäkärımnıŋ mäŋgılık tynys tapqan qasiettı ölkesıŋe, Estai Berkımbaiūly syndy ūly änşını, Mūsa Şormanūly sekıldı myqty azamattardy bergen, elımızdıŋ ılgerı damuyna özındık ülesterın qosqan Qanyş Sätbaevtai akademik, danyşpandardy syilaǧan özımızdıŋ körşıles Pavlodar, Baianauyl, Ertıs öŋırlerıne saiahat jasaldy. Būdan da bölek jasalyp jatqan jūmystar da az emes.
- Elımızde biyl - Ä.Bökeihannyŋ 155-jyldyǧy, J.Aqbaevtyŋ 145-jyldyǧy, Ä.Ermekovtyŋ 130-jyldyǧy syndy aituly tūlǧalarymyzdyŋ mereitoilary atap ötılude. Qaraǧandy Assambleiasynyŋ ülesı qandai?
- Oblystyq QHA janyndaǧy Ǧylymi-saraptama toby belgılı tarihşylar, alaştanuşylar, ǧalymdar men sarapşylardyŋ qatysuymen, Alaş qairatkerlerınıŋ ūltqa sıŋırgen qyzmetın, olardyŋ ūrpaqtaryna qaldyrǧan mūrasyn zertteu, nasihattau tūrǧysynda «Tūlǧalar taǧylymy», «Alaş aŋsaǧan azattyq», «Tarihtan taǧylym – ötkenge taǧzym» syndy jergılıktı, respublikalyq deŋgeide bırqatar konferensiialar ötkızdı.
Sonymen bırge, Älımhan Ermekovtyŋ nemeresı – Oleg Maǧauiiaūlymen tyǧyz şyǧarmaşylyq bailanystamyz. Bızdıŋ etnomädeni bırlestıkterdıŋ jastarynyŋ arasynda ol kısı bırneşe kezdesuler ūiymdastyryp, özınıŋ atasy jaily tyŋ derektermen bölısıp, Alaş qairatkerlerınıŋ mol mūrasy jaiynda köptegen därıster ötkızıp keledı.
Odan bölek, tarihty saraptap qarasaq, Alaş qairatkerlerınıŋ ızbasary retınde, Keŋes zamanynyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan kezde qūrylǧan «Esep» degen partiia bolǧandyǧy belgılı. Ädılet Jaǧypar degen jerles bauyrymyz däl osy taqyrypty tyŋǧylyqty da tereŋ zerttep jürgen jas ǧalym, bolaşaǧy zor azamat. Qatelespesem, 2015 jyl bolu kerek, Ädılettıŋ däl osy «Esep» partiiasy boiynşa jasaǧan ǧylymi jūmysy oblystyq Assambleia ūiymdastyrǧan ǧylymi baiqaular jobasynda jüldelı bırınşı oryn ielenıp, bükıl Respublikaǧa keŋ kölemde taraldy. ⠀
Sondai-aq, ötken jyly Qaraǧandy qalasyndaǧy bırqatar köşelerdıŋ ataularyn auystyruǧa bailanysty ötken qoǧamdyq tyŋdaular da, däl osy Dostyq üiınıŋ qabyrǧasynda öttı. Būdan da bölek atqarylyp jatqan bırqatar jūmystar bar.
- Aldyŋǧy aptada Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrı Aida Balaeva «Halqymyzdyŋ 80 paiyzy qazaq tılınde aqparat aludy qalaidy»,- dep tılge tiek etse, 28 säuır künı QHA Keŋesınıŋ otyrysynda Elbasymyz «Mektep bıtırgen är bala qazaq tılıŋde jazyp, oqyp, söilei alatyndai jaǧdai jasauymyz kerek»,- dei kele, bırlıktı nyǧaitu üstınde, qazaq tılınıŋ äleuetı zor ekendıgıne jete toqtaldy. Endı, oblystyq Assambleia jūmysyn memlekettık tılde jürgızu qalai jüzege asyp jatyr?
- Tıl üşın küres mäŋgılık küres. Täuelsızdıktıŋ taŋyn jaqyndatqan Alaş arystary da tıldıŋ jaiyn tolǧanyp öttı. Ökınışke orai, arada bır ǧasyr ötse de, memlekettık tıldıŋ märtebesı turaly būl mäsele älı kün tärtıbınen tüsken joq.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly da: «Qazaq tılınıŋ memlekettık tıl retındegı rölı küşeiıp, ūltaralyq qatynas tılıne ainalatyn kezeŋ keledı dep esepteimın. Bıraq, mūndai därejege jetu üşın bärımız daŋǧaza jasamai, jūmyla jūmys jürgızuımız kerek»,- dep, ana tılımızdı damytuǧa qatysty öz oiymen bölıstı.
Osyǧan orai, bızdıŋ Qaraǧandy qalasynyŋ Dostyq üiınde respublikada alǧaşqy bolyp «Mämıle» sūqbat kluby aşyldy. Bügınde «Mämılege» keluşıler sany – 2000-ǧa juyqtap, türlı etnos ökılderı arasynda asa belsendılık tanytuda. Epidemiialyq ahual jaǧdaiynda būl kezdesuler onlain formatta ötude.
Odan bölek özge ūlt ökılderınıŋ jastarynyŋ arasynda tıldı meŋgergen, meŋgeruge qadam basyp, talpynyp jürgen bükıl jastardyŋ basyn bırıktırgen auqymdy «Myŋ bala» jobasy - bırneşe jyldan berı jüzege asyp kele jatyr. Özınıŋ nätijesın de aitarlyqtai körsetude dep aituǧa tolyq negız bar. Atap aitsaq, jastardyŋ arasynda patriottyq qūndylyqtardy tärbieleu jäne türlı etnos ökılderıne qazaq halqynyŋ dästürın, tarihyn nasihattau maqsatynda ötkızılgen şaralarda Iýrii Mihulia, Elizaveta Sedyşeva, Oksana Mendeliuk, Janna Sechenova, Vladimir Kuznesov, Timur Ten, Minara Guchigova sekıldı alǧyr jastarymyz jüzden jüirık atanyp, respublika boiynşa üzdıkter qatarynan körındı.⠀
Is-qaǧazdaryn memlekettık tılde jürgızuge kelsek, būl endı, ärbır mekeme basşysynyŋ tıkelei özınıŋ qadaǧalauynda bolatyn, özınıŋ ūiymdastyruymen jüzege asyrylatyn jauapty dünie ǧoi. Eşkım ıs-qaǧazdy memlekettık tılde jürgızbe dep talap qoimaidy. Kerısınşe, ıs-qaǧazdaryn memlekettık tılde jürgızu qajet degen qataŋ talap bar. Bügınde barlyq mekemelerdıŋ ıs-qaǧazyn 100% memlekettık tılde jürgızuge barlyq jaǧdai jasalǧan.
Onyŋ ışınde, däl osy «Qoǧamdyq kelısım» memlekettık mekemesı - bızdıŋ oblystyq ışkı saiasat basqarmasynyŋ qūzyryna byltyrǧan berı berılgendıgın atap ötken jön. Sondyqtan, aldaǧy uaqytta, jeke özım tıkelei däl osy mekemenıŋ ışındegı ıs-qaǧazdardy memlekettık tılde jürgızıluın basşylyqqa alyp, onyŋ qanşalyqty deŋgeide ıske qosylǧanyn, ana tılımızdegı qūjattardyŋ qanşa paiyz jüzege asyp jatqanyn jıtı qadaǧalaityn bolamyn. Jalpy, kırıs qūjattary, şyǧys qūjattary degen tüsınık bar ǧoi. Osy mekemeden şyǧatyn, basqa mekemelerge jıberıletın şyǧys qūjattardyŋ barlyǧyn, öz basym tek qana memlekettık tılde jürgızudı talap etemın.
Saiyp kelgende, tıl – ūlttyŋ ūly bailyǧy, märtebesı, mereiı, aibary. Tıl - tüsınu qūraly ǧana emes, ol halyq pen halyqty, ūlt pen ūltty jaqyndastyratyn quatty küş ekenın eskergenımız jön.
- Qazır älem jūrty üşın kürdelı kezeŋderdıŋ bırı bolyp tūr. Pandemiia kelıp, kündelıktı ömırımızdı kürt özgerttı. Osy tūsta QHA tarapynan ūiymdastyrylǧan qaiyrymdylyq şaralarynyŋ nätijesı qandai?
- 2017 jyldyŋ qaraşa aiynan berı jūmys ıstei bastaǧan Qaraǧandy oblysy QHA janyndaǧy Qaiyrymdylyq jasauşylar men tälımgerler kluby - COVID-19 koronavirus pandemiiasymen küresuge, jetımder men qarttar üilerıne, köpbalaly jäne tūrmysy tömen otbasylarǧa materialdyq jäne qarjylai qoldau bıldırıp, azyq-tülıkpen qamtamasyz etıp, kömek qolyn barynşa sozyp keledı. Atalmyş qaiyrymdylyq kluby QHA qūrylymdarymen bırlesıp, 2021 jyldyŋ I-jartyjyldyǧynda 2000-nan astam ıs-şara ötkızıp, jalpy 13 891 600 teŋge kölemınde qarjylai kömek körsettı.
Klub müşelerı QHA-nyŋ «Qaiyrymdylyq keruenı: 30 igı ıs» qaiyrymdylyq marafony, «Mektepke jol», «Meiırım şuaǧy», syndy jalpyhalyqtyq aksiialar barysynda köş bastap jür. Atap aitqanda, Qaiyrymdylyq jasauşylar men tälımgerler klubynyŋ müşesı G.Prokop köpbalaly jäne tūrmysy tömen otbasylarǧa, ŪOS ardagerlerı men qarttarǧa jalpy 3 087 200 teŋge kölemınde qarjylai jäne materialdyq qoldau jasady.
Klub müşesı, mesenat Bekzat Altynbekov Qaraǧandy oblysynyŋ 14 ozat oquşysyna 980 000 teŋge kölemınde şäkırtaqy taǧaiyndap, balalar üiınıŋ tärbielenuşılerıne 100 000 teŋgege tättı syilyqtar syilady. Klub müşelerı M.Qadyrova tūrmysy tömen otbasylarǧa 755 200 teŋge, M.Baqbergenova 631 000 teŋge kölemınde qarjylai kömekter körsettı.
Sondai-aq, Qaraǧandy oblysy QHA Qaiyrymdylyq jasauşylar men tälımgerler kluby Ūlytau audanynyŋ käsıpkerlerımen, Ūlytau audany ortalyq meşıtımen bırlesıp, 500 000 teŋgege az qamtylǧan 100 otbasyny azyq-tülıkpen qamtamasyz ettı.
Odan bölek, «Namus» äzırbaijan ūlttyq-mädeni ortalyǧy QB» etnomädeni bırlestıgı «Aqyl-oiy jetılmegen balalarǧa arnalǧan mektep-internat» MM tärbielenuşılerıne 400 000 teŋge kölemınde kömek körsetse, «Lituanika» QB» etnomädeni bırlestıgı J.Bökenov atyndaǧy Qaraǧandy bank kolledjdınıŋ studentterıne planşetter men qorǧanyş maskalaryn syilap, azyq-tülık taratyp, jalpy 500 000 teŋge kölemınde qaiyrymdylyq şaralaryn ötkızdı.
Özıŋız aitpaqşy, älemdı äbıgerge salyp, erıksız özgeşe formatqa köşıp, dertpen küresıp jatqan osynau qiyn kezde Assambleialyqtar bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧaryp, barlyq qūrylymdar aianyp jatqan joq. Ol – Analar keŋesterı, Qoǧamdyq kelısım keŋesterı, mediatorlar, Jurnalister kluby, Jaŋǧyru joly jastar qozǧalysy, Volonterler ūiymy jäne etnomädeni bırlestıkter. Qaiyrymdylyq – QHA-nyŋ basty baǧyttarynyŋ bırı. Etnomädeni bırlestık ökılderı ai saiyn özderı şeftıkke alǧan otbasylarǧa, mektep-internattarǧa, balalar üilerıne, qarttarǧa azyq-tülık, därı-därmek t.b. tūrmysqa qajettı dünielermen qamtamasyz etedı. Arys oqiǧasy, Maqtaaraldaǧy jaǧdai bolsyn qaiyrymgerlerımız alǧaşqy bolyp ün qatty. Al, pandemiia bastalǧaly tūrmysy tömen jandarǧa, stasionardaǧy nauqastarǧa byltyrdyŋ özınen 285 393 434 teŋgege kömek jasalǧan eken.
- Bızdıŋ Qaraǧandynyŋ alys-jaqyn, şet elderdegı QHA siiaqty qūrylymdar men ūiymdarmen bailanysy qalai jürıp jatyr?
- Etnomädeni bırlestıkter müşelerınıŋ tarihi Otanynyŋ resmi ökılderımen özara tyǧyz qarym-qatynasta boluy mäselesı - QHA tarihyndaǧy maŋyzdy ısterdıŋ bırı bolyp tabylady. Oblysymyzdaǧy etnomädeni bırlestıkter özderınıŋ tarihi Otanyndaǧy käsıpkerlermen jäne qoǧamdastyqtarmen ekonomikalyq jäne mädeni bailanysty damyta otyryp, Qazaqstannyŋ köpvektorly saiasatynyŋ bedelın halyqaralyq deŋgeide nyǧaituǧa aitarlyqtai üles qosyp keledı.
Osy qarym-qatynas arqyly Resei, Germaniia, Polşa, İzrail, Armeniia, Gruziia, Türkiia, Äzırbaijan tärızdı bırqatar elderdegı diplomatiialyq ökıldıktermen, şyǧarmaşylyq ziialy qauymmen ıskerlık bailanystar nyǧaiyp, jūmys saparlary josparly negızde jüzege asyryluda.
Atap öteiın, şet memlekette Qazaqstan men onyŋ azamattarynyŋ zaŋdyq jäne ekonomikalyq müddelırın qorǧap, oryndau üşın tūraqty ökıl retınde taǧaiyndalǧan bırqatar qaraǧandylyq lauazymdy tūlǧalar bar. Olar, Qazaqstan Respublikasyndaǧy Litva Respublikasynyŋ Qūrmettı konsuly – Vitalii Tvarionas, Ukrainanyŋ Qaraǧandy qalasyndaǧy qūrmettı konsuly – Erlan Dosmaǧambetov jäne Bolgariia Respublikasynyŋ Qaraǧandydaǧy konsuly – Anvar Osin.
Sondai-aq, Ukraina, Täjıkstan, Özbekstan, Tatarstan, Koreia, Belarus jäne t.b. memleketterdıŋ Elşılıkterı Qaraǧandy oblystyq Assambleiasymen tyǧyz qarym-qatynasta. Olardyŋ barlyǧy da, Dostyq üiıne taban tıreidı jäne aimaǧymyzda tūratyn türlı etnos ökılderıne tarihi Otanymen bailanys ornatuǧa mümkındık bergenı üşın alǧysyn bıldıredı. Ūlttyq mädeniet pen şyǧarmaşylyqty jaŋǧyrtyp, salt-dästürlerdı damytu jäne öskeleŋ ūrpaqty patriottyq ruhta tärbieleumen qatar, Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık saiasatyn qoldau bolyp tabylatynyn körsettı.
Jalpy, Qazaqstanda jürgızılıp jatqan etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq kelısımge negızdelgen barlyq halyqaralyq kezdesuler men ıs-şaralardyŋ qorytyndysy boiynşa Qaraǧandy oblystyq Qazaqstan halqy Assambleiasy halyqaralyq därejede tanyludyŋ jaŋa sapalyq deŋgeiınde neǧūrlym damyǧan bıregei ūiymdardyŋ bırı retınde tanylyp otyr.
– Cūhbatyŋyzǧa raqmet. Jūmysyŋyzǧa tolaǧai tabystar tıleimız!
- Biyl Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ qūrylǧanyna 26-jyldan astam uaqyt boldy. Degenmen de, qoǧam ışınde älı de bolsyn «Qazaqstan halqy Assambleiasyn taratuymyz kerek. Onyŋ alǧa qoiǧan maqsat-mındetterın qaita qarastyruymyz tiıs. QHA jūmysyn qaita qūruymyz qajet» syndy aitylyp jürgen syn-eskertpeler legı de toqtaǧan joq. Jalpy, bızge Assambleia qajet pe? Onyŋ közdegenı ne? Osy jaiyndaǧy oilaryŋyzben bölısseŋız.
- Rasynda da, ondai alyp-qaşpa äŋgımelerdıŋ jiı aitylyp qalatyny jasyryn emes. Ony äleumettık jelıden de, aqparat qūraldarynan da keide bır közımız şalyp qalatyny bar. Şynymdy aitsam, osynyŋ barlyǧy da köŋılge kırbıŋ ūialatady... Nege deisız be? Sebebı, kez-kelgen närsenıŋ tabiǧatyn tüsınu üşın, onyŋ sebep-saldaryn dūrys ūǧynu üşın, tamyryna tereŋırek üŋıluımız qajet emes pe...
Tūŋǧyş Prezidentımız - N.Ä.Nazarbaev 1992 jyly Täuelsızdıktıŋ bırınşı jylyna arnalǧan Qazaqstan halqynyŋ alǧaşqy forumynda bızdıŋ osy ūlt pen ūlystardyŋ basyn bırıktırıp otyratyn bır ūiymnyŋ qajettılıgın tılge tiek etıp, sol kezdegı jaǧdaidyŋ kürdelı ekendıgın eskere otyryp, osyndai bıregei ūiymnyŋ kerektıgın köldeneŋ tartqan edı.
Sol ideiasy köp ūzamai qoǧam ışınen qoldau tauyp, 1995 jyly Qazaqstan halqy Assambleiasy siiaqty ūiym düniege keldı. Odan berı de 26 jyl öttı. Aibyndy Ata Zaŋymyzdyŋ «Bız, ortaq tarihi taǧdyr bırıktırgen Qazaqstan halqy»,- dep bastaluynyŋ özı bıraz jaidy aiqyn aŋǧartyp tūrǧany anyq. ⠀
Qazaqstan halqy Assambleiasy – būl dünie jüzınde teŋdesı joq bıregei institut, etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq qarym-qatynastardy retteu, tūraqtylyq pen yntymaqty saqtau, bırlık pen berekelı ömırdı nasihattau baǧytynda orasan zor üles qosyp kele jatqan konstitusiialyq märtebenı ielengen ırgelı ūiym. Bügınde QHA - el ışındegı yntymaqtyŋ, el ışındegı bırlıktıŋ saqtaluyna ülken qyzmet atqaryp, memlekettık deŋgeidegı şeşımderdı qabyldauda, köptegen igı ısterde mūryndyq bolyp, özınıŋ ömırşendıgın däleldedı.
Bıraq, uaqyt bır orynda tūrmaidy. Ömır özgeredı, maqsat-mındetter de jaŋarady. Kez-kelgen memlekettıŋ damuy, kez-kelgen qoǧamnyŋ ılgerı basuy bırneşe faktorlardan tūrady desek, bızge keregı, eŋ aldymen, eldegı tūraqtylyq, bırlık der edım. Ol atam zamannan däleldengen aksioma ǧoi. Tıptı, däleldeudı de qajet etpeidı. Kez-kelgen damudyŋ özegıŋde, arqauynda tūratyn ol – bırlık. Bırlıktıŋ qadır-qasietı jaily «Altau ala bolsa auyzdaǧy ketedı, törteu tügel bolsa töbedegı keledı»,- dep dana babalarymyz da, baiaǧydan şegelep aityp ketken.
Körşıler köşıne köz tıgıp körıŋız... Tūraqsyzdyq pen tolqulardan köz aşpai otyr. Köp elderde saiasi toqyrau beleŋ alyp jatyr. Al, bız şe? Qazaqy mätelmen mänerlesek, «bozda oinap» jürmız. Bırlıktıŋ joqtyǧynan ışten ırıp, kün saiyn kerı ketıp jatqan elderdegı jaǧdai osyǧan dälel boluy kerek. Būl - bırlıgı bekem elde ǧana saltanat qūratyn qūbylys.
Qazırgı kezeŋde, jalpy demografiiaǧa qarap otyratyn bolsaŋyz, memleket qūrauşy qazaq ūltynyŋ ülesı – 70%-dyŋ töŋıregınde tūr. Būl degenımız eldıŋ taǧdyry men bolaşaǧy - memleket qūrauşy ūlt retınde qazaqtyŋ qolynda. Halyqty ūly ısterge ūiystyruda basty jauapkerşılık qazaqqa jükteledı. Sondyqtan, būl öte maŋyzdy ärı ülken jauapkerşılık. Osy eldegı tūraqtylyq, eldegı tynyştyq aldymen özımızge bailanysty. Tūraqtylyq saqtalǧan elge qaşanda baq qonady.
- Biyl el egemendıgınıŋ 30-jyldyǧy keŋ kölemde atalyp ötıledı. Būl tek toi toilaityn meiram emes, sonymen bırge, oi oilaityn da meiram. Täuelsızdıktıŋ 30-jyldyq mereitoiy aiasynda oblystyq Assambleia tarapynan naqty qandai ıs-şaralar jospary tüzılıp otyr?
- Şoqtyǧy biık, tarihi jylnamada alatyn orny erekşe, mereiı üstem Täuelsızdıgımız – azattyqty aŋsap, sol jolda nebır taǧdyr talaiyn bastan ötkergen, «tar jol taiǧaq keşken», tıptı basyn ölımge tıkken ata-babalarymyzdyŋ aŋsaǧan armanynyŋ jemısı. Keşegı ötken Alaş arystary bastaryn bäigege tıge otyryp, öz aldyna otau tıgıp, derbes memleket atanuy üşın, ūltynyŋ bolaşaǧyn oilap, ūrpaǧynyŋ erkın elde ǧūmyr keşuı üşın barlyq sanaly ǧūmyryn arnaǧandardyŋ jemısı.
Jalpy, el tarihynyŋ mereilı 30-jyldyǧyn bır jylda atap ötu basty mındetımız bolmauy tiıs. Būl negızınde şartty dünie ǧoi. Täuelsızdık üşın küres eşqaşan tolastamauy kerek. «Täuelsızdık bızge bır Täŋırdıŋ bere salǧan syiy emes» - dep tılge tiek etıp, aituymyz da sondyqtan... Al, endı Täuelsızdıgımızdıŋ 30-jyldyǧyna bailanysty Assambleia ne bıtırıp jatyr, qandai jobalardy jüzege asyryp jatyr degenge kelsek, elımızde jasalyp jatqan ärbır jobada osy Assambleianyŋ özındık ülesı bar.
Olardyŋ bıraz bölıgı - Ruhani jaŋǧyru baǧdarlamasyn jüzege asyruǧa bailanysty atqarylyp jatqan ıs-şaralar. Mysaly, elımızdıŋ, jerımızdıŋ tarlan tarihyn, ata dästürın, ūlttyq qūndylyqtaryn därıpteuge baǧyttalǧan «Saryarqa-altyn besıgım» körmesı, qazaq jäne özge etnos jazuşylarynyŋ ozyq şyǧarmalaryn tanystyru maqsatynda ūiymdastyrylǧan «Qazynaly kıtaphana», «Ädebiet – älem elşısı» jobalary, «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy men «Öz jerıŋdı tany» jobasy aiasynda «Eltanu», «Ūly dala elı» syndy respublikalyq turistık-ölketanu ekspedisiialary ūiymdastyryldy.
Semei öŋırıne, Jidebai jerıŋe, sol zamanymyzdyŋ zaŋǧary – Mūhtar Äuezovtyŋ kındık qany tamǧan audanǧa, Şäkärımnıŋ mäŋgılık tynys tapqan qasiettı ölkesıŋe, Estai Berkımbaiūly syndy ūly änşını, Mūsa Şormanūly sekıldı myqty azamattardy bergen, elımızdıŋ ılgerı damuyna özındık ülesterın qosqan Qanyş Sätbaevtai akademik, danyşpandardy syilaǧan özımızdıŋ körşıles Pavlodar, Baianauyl, Ertıs öŋırlerıne saiahat jasaldy. Būdan da bölek jasalyp jatqan jūmystar da az emes.
- Elımızde biyl - Ä.Bökeihannyŋ 155-jyldyǧy, J.Aqbaevtyŋ 145-jyldyǧy, Ä.Ermekovtyŋ 130-jyldyǧy syndy aituly tūlǧalarymyzdyŋ mereitoilary atap ötılude. Qaraǧandy Assambleiasynyŋ ülesı qandai?
- Oblystyq QHA janyndaǧy Ǧylymi-saraptama toby belgılı tarihşylar, alaştanuşylar, ǧalymdar men sarapşylardyŋ qatysuymen, Alaş qairatkerlerınıŋ ūltqa sıŋırgen qyzmetın, olardyŋ ūrpaqtaryna qaldyrǧan mūrasyn zertteu, nasihattau tūrǧysynda «Tūlǧalar taǧylymy», «Alaş aŋsaǧan azattyq», «Tarihtan taǧylym – ötkenge taǧzym» syndy jergılıktı, respublikalyq deŋgeide bırqatar konferensiialar ötkızdı.
Sonymen bırge, Älımhan Ermekovtyŋ nemeresı – Oleg Maǧauiiaūlymen tyǧyz şyǧarmaşylyq bailanystamyz. Bızdıŋ etnomädeni bırlestıkterdıŋ jastarynyŋ arasynda ol kısı bırneşe kezdesuler ūiymdastyryp, özınıŋ atasy jaily tyŋ derektermen bölısıp, Alaş qairatkerlerınıŋ mol mūrasy jaiynda köptegen därıster ötkızıp keledı.
Odan bölek, tarihty saraptap qarasaq, Alaş qairatkerlerınıŋ ızbasary retınde, Keŋes zamanynyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan kezde qūrylǧan «Esep» degen partiia bolǧandyǧy belgılı. Ädılet Jaǧypar degen jerles bauyrymyz däl osy taqyrypty tyŋǧylyqty da tereŋ zerttep jürgen jas ǧalym, bolaşaǧy zor azamat. Qatelespesem, 2015 jyl bolu kerek, Ädılettıŋ däl osy «Esep» partiiasy boiynşa jasaǧan ǧylymi jūmysy oblystyq Assambleia ūiymdastyrǧan ǧylymi baiqaular jobasynda jüldelı bırınşı oryn ielenıp, bükıl Respublikaǧa keŋ kölemde taraldy. ⠀
Sondai-aq, ötken jyly Qaraǧandy qalasyndaǧy bırqatar köşelerdıŋ ataularyn auystyruǧa bailanysty ötken qoǧamdyq tyŋdaular da, däl osy Dostyq üiınıŋ qabyrǧasynda öttı. Būdan da bölek atqarylyp jatqan bırqatar jūmystar bar.
- Aldyŋǧy aptada Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrı Aida Balaeva «Halqymyzdyŋ 80 paiyzy qazaq tılınde aqparat aludy qalaidy»,- dep tılge tiek etse, 28 säuır künı QHA Keŋesınıŋ otyrysynda Elbasymyz «Mektep bıtırgen är bala qazaq tılıŋde jazyp, oqyp, söilei alatyndai jaǧdai jasauymyz kerek»,- dei kele, bırlıktı nyǧaitu üstınde, qazaq tılınıŋ äleuetı zor ekendıgıne jete toqtaldy. Endı, oblystyq Assambleia jūmysyn memlekettık tılde jürgızu qalai jüzege asyp jatyr?
- Tıl üşın küres mäŋgılık küres. Täuelsızdıktıŋ taŋyn jaqyndatqan Alaş arystary da tıldıŋ jaiyn tolǧanyp öttı. Ökınışke orai, arada bır ǧasyr ötse de, memlekettık tıldıŋ märtebesı turaly būl mäsele älı kün tärtıbınen tüsken joq.
Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly da: «Qazaq tılınıŋ memlekettık tıl retındegı rölı küşeiıp, ūltaralyq qatynas tılıne ainalatyn kezeŋ keledı dep esepteimın. Bıraq, mūndai därejege jetu üşın bärımız daŋǧaza jasamai, jūmyla jūmys jürgızuımız kerek»,- dep, ana tılımızdı damytuǧa qatysty öz oiymen bölıstı.
Osyǧan orai, bızdıŋ Qaraǧandy qalasynyŋ Dostyq üiınde respublikada alǧaşqy bolyp «Mämıle» sūqbat kluby aşyldy. Bügınde «Mämılege» keluşıler sany – 2000-ǧa juyqtap, türlı etnos ökılderı arasynda asa belsendılık tanytuda. Epidemiialyq ahual jaǧdaiynda būl kezdesuler onlain formatta ötude.
Odan bölek özge ūlt ökılderınıŋ jastarynyŋ arasynda tıldı meŋgergen, meŋgeruge qadam basyp, talpynyp jürgen bükıl jastardyŋ basyn bırıktırgen auqymdy «Myŋ bala» jobasy - bırneşe jyldan berı jüzege asyp kele jatyr. Özınıŋ nätijesın de aitarlyqtai körsetude dep aituǧa tolyq negız bar. Atap aitsaq, jastardyŋ arasynda patriottyq qūndylyqtardy tärbieleu jäne türlı etnos ökılderıne qazaq halqynyŋ dästürın, tarihyn nasihattau maqsatynda ötkızılgen şaralarda Iýrii Mihulia, Elizaveta Sedyşeva, Oksana Mendeliuk, Janna Sechenova, Vladimir Kuznesov, Timur Ten, Minara Guchigova sekıldı alǧyr jastarymyz jüzden jüirık atanyp, respublika boiynşa üzdıkter qatarynan körındı.⠀
Is-qaǧazdaryn memlekettık tılde jürgızuge kelsek, būl endı, ärbır mekeme basşysynyŋ tıkelei özınıŋ qadaǧalauynda bolatyn, özınıŋ ūiymdastyruymen jüzege asyrylatyn jauapty dünie ǧoi. Eşkım ıs-qaǧazdy memlekettık tılde jürgızbe dep talap qoimaidy. Kerısınşe, ıs-qaǧazdaryn memlekettık tılde jürgızu qajet degen qataŋ talap bar. Bügınde barlyq mekemelerdıŋ ıs-qaǧazyn 100% memlekettık tılde jürgızuge barlyq jaǧdai jasalǧan.
Onyŋ ışınde, däl osy «Qoǧamdyq kelısım» memlekettık mekemesı - bızdıŋ oblystyq ışkı saiasat basqarmasynyŋ qūzyryna byltyrǧan berı berılgendıgın atap ötken jön. Sondyqtan, aldaǧy uaqytta, jeke özım tıkelei däl osy mekemenıŋ ışındegı ıs-qaǧazdardy memlekettık tılde jürgızıluın basşylyqqa alyp, onyŋ qanşalyqty deŋgeide ıske qosylǧanyn, ana tılımızdegı qūjattardyŋ qanşa paiyz jüzege asyp jatqanyn jıtı qadaǧalaityn bolamyn. Jalpy, kırıs qūjattary, şyǧys qūjattary degen tüsınık bar ǧoi. Osy mekemeden şyǧatyn, basqa mekemelerge jıberıletın şyǧys qūjattardyŋ barlyǧyn, öz basym tek qana memlekettık tılde jürgızudı talap etemın.
Saiyp kelgende, tıl – ūlttyŋ ūly bailyǧy, märtebesı, mereiı, aibary. Tıl - tüsınu qūraly ǧana emes, ol halyq pen halyqty, ūlt pen ūltty jaqyndastyratyn quatty küş ekenın eskergenımız jön.
- Qazır älem jūrty üşın kürdelı kezeŋderdıŋ bırı bolyp tūr. Pandemiia kelıp, kündelıktı ömırımızdı kürt özgerttı. Osy tūsta QHA tarapynan ūiymdastyrylǧan qaiyrymdylyq şaralarynyŋ nätijesı qandai?
- 2017 jyldyŋ qaraşa aiynan berı jūmys ıstei bastaǧan Qaraǧandy oblysy QHA janyndaǧy Qaiyrymdylyq jasauşylar men tälımgerler kluby - COVID-19 koronavirus pandemiiasymen küresuge, jetımder men qarttar üilerıne, köpbalaly jäne tūrmysy tömen otbasylarǧa materialdyq jäne qarjylai qoldau bıldırıp, azyq-tülıkpen qamtamasyz etıp, kömek qolyn barynşa sozyp keledı. Atalmyş qaiyrymdylyq kluby QHA qūrylymdarymen bırlesıp, 2021 jyldyŋ I-jartyjyldyǧynda 2000-nan astam ıs-şara ötkızıp, jalpy 13 891 600 teŋge kölemınde qarjylai kömek körsettı.
Klub müşelerı QHA-nyŋ «Qaiyrymdylyq keruenı: 30 igı ıs» qaiyrymdylyq marafony, «Mektepke jol», «Meiırım şuaǧy», syndy jalpyhalyqtyq aksiialar barysynda köş bastap jür. Atap aitqanda, Qaiyrymdylyq jasauşylar men tälımgerler klubynyŋ müşesı G.Prokop köpbalaly jäne tūrmysy tömen otbasylarǧa, ŪOS ardagerlerı men qarttarǧa jalpy 3 087 200 teŋge kölemınde qarjylai jäne materialdyq qoldau jasady.
Klub müşesı, mesenat Bekzat Altynbekov Qaraǧandy oblysynyŋ 14 ozat oquşysyna 980 000 teŋge kölemınde şäkırtaqy taǧaiyndap, balalar üiınıŋ tärbielenuşılerıne 100 000 teŋgege tättı syilyqtar syilady. Klub müşelerı M.Qadyrova tūrmysy tömen otbasylarǧa 755 200 teŋge, M.Baqbergenova 631 000 teŋge kölemınde qarjylai kömekter körsettı.
Sondai-aq, Qaraǧandy oblysy QHA Qaiyrymdylyq jasauşylar men tälımgerler kluby Ūlytau audanynyŋ käsıpkerlerımen, Ūlytau audany ortalyq meşıtımen bırlesıp, 500 000 teŋgege az qamtylǧan 100 otbasyny azyq-tülıkpen qamtamasyz ettı.
Odan bölek, «Namus» äzırbaijan ūlttyq-mädeni ortalyǧy QB» etnomädeni bırlestıgı «Aqyl-oiy jetılmegen balalarǧa arnalǧan mektep-internat» MM tärbielenuşılerıne 400 000 teŋge kölemınde kömek körsetse, «Lituanika» QB» etnomädeni bırlestıgı J.Bökenov atyndaǧy Qaraǧandy bank kolledjdınıŋ studentterıne planşetter men qorǧanyş maskalaryn syilap, azyq-tülık taratyp, jalpy 500 000 teŋge kölemınde qaiyrymdylyq şaralaryn ötkızdı.
Özıŋız aitpaqşy, älemdı äbıgerge salyp, erıksız özgeşe formatqa köşıp, dertpen küresıp jatqan osynau qiyn kezde Assambleialyqtar bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧaryp, barlyq qūrylymdar aianyp jatqan joq. Ol – Analar keŋesterı, Qoǧamdyq kelısım keŋesterı, mediatorlar, Jurnalister kluby, Jaŋǧyru joly jastar qozǧalysy, Volonterler ūiymy jäne etnomädeni bırlestıkter. Qaiyrymdylyq – QHA-nyŋ basty baǧyttarynyŋ bırı. Etnomädeni bırlestık ökılderı ai saiyn özderı şeftıkke alǧan otbasylarǧa, mektep-internattarǧa, balalar üilerıne, qarttarǧa azyq-tülık, därı-därmek t.b. tūrmysqa qajettı dünielermen qamtamasyz etedı. Arys oqiǧasy, Maqtaaraldaǧy jaǧdai bolsyn qaiyrymgerlerımız alǧaşqy bolyp ün qatty. Al, pandemiia bastalǧaly tūrmysy tömen jandarǧa, stasionardaǧy nauqastarǧa byltyrdyŋ özınen 285 393 434 teŋgege kömek jasalǧan eken.
- Bızdıŋ Qaraǧandynyŋ alys-jaqyn, şet elderdegı QHA siiaqty qūrylymdar men ūiymdarmen bailanysy qalai jürıp jatyr?
- Etnomädeni bırlestıkter müşelerınıŋ tarihi Otanynyŋ resmi ökılderımen özara tyǧyz qarym-qatynasta boluy mäselesı - QHA tarihyndaǧy maŋyzdy ısterdıŋ bırı bolyp tabylady. Oblysymyzdaǧy etnomädeni bırlestıkter özderınıŋ tarihi Otanyndaǧy käsıpkerlermen jäne qoǧamdastyqtarmen ekonomikalyq jäne mädeni bailanysty damyta otyryp, Qazaqstannyŋ köpvektorly saiasatynyŋ bedelın halyqaralyq deŋgeide nyǧaituǧa aitarlyqtai üles qosyp keledı.
Osy qarym-qatynas arqyly Resei, Germaniia, Polşa, İzrail, Armeniia, Gruziia, Türkiia, Äzırbaijan tärızdı bırqatar elderdegı diplomatiialyq ökıldıktermen, şyǧarmaşylyq ziialy qauymmen ıskerlık bailanystar nyǧaiyp, jūmys saparlary josparly negızde jüzege asyryluda.
Atap öteiın, şet memlekette Qazaqstan men onyŋ azamattarynyŋ zaŋdyq jäne ekonomikalyq müddelırın qorǧap, oryndau üşın tūraqty ökıl retınde taǧaiyndalǧan bırqatar qaraǧandylyq lauazymdy tūlǧalar bar. Olar, Qazaqstan Respublikasyndaǧy Litva Respublikasynyŋ Qūrmettı konsuly – Vitalii Tvarionas, Ukrainanyŋ Qaraǧandy qalasyndaǧy qūrmettı konsuly – Erlan Dosmaǧambetov jäne Bolgariia Respublikasynyŋ Qaraǧandydaǧy konsuly – Anvar Osin.
Sondai-aq, Ukraina, Täjıkstan, Özbekstan, Tatarstan, Koreia, Belarus jäne t.b. memleketterdıŋ Elşılıkterı Qaraǧandy oblystyq Assambleiasymen tyǧyz qarym-qatynasta. Olardyŋ barlyǧy da, Dostyq üiıne taban tıreidı jäne aimaǧymyzda tūratyn türlı etnos ökılderıne tarihi Otanymen bailanys ornatuǧa mümkındık bergenı üşın alǧysyn bıldıredı. Ūlttyq mädeniet pen şyǧarmaşylyqty jaŋǧyrtyp, salt-dästürlerdı damytu jäne öskeleŋ ūrpaqty patriottyq ruhta tärbieleumen qatar, Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık saiasatyn qoldau bolyp tabylatynyn körsettı.
Jalpy, Qazaqstanda jürgızılıp jatqan etnosaralyq jäne konfessiiaaralyq kelısımge negızdelgen barlyq halyqaralyq kezdesuler men ıs-şaralardyŋ qorytyndysy boiynşa Qaraǧandy oblystyq Qazaqstan halqy Assambleiasy halyqaralyq därejede tanyludyŋ jaŋa sapalyq deŋgeiınde neǧūrlym damyǧan bıregei ūiymdardyŋ bırı retınde tanylyp otyr.
– Cūhbatyŋyzǧa raqmet. Jūmysyŋyzǧa tolaǧai tabystar tıleimız!
Sūhbattasqan: Zarina ÄŞIRBEK,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
