Aŋyz ölke – Antaliia

Türkiianyŋ eŋ bır körıktı jerlerınıŋ bırı de bıregeiı – Antaliia. Tarihy da tym tereŋge ketken ölke. Ūly mädenietterdıŋ, örkenietterdıŋ toǧysqan alqaby. Bır top jurnalister Türkiianyŋ Mädeniet jäne turizm ministrlıgınıŋ qoldauymen osynau ǧajap ölke – Antaliiaǧa saparǧa şyqtyq.  

Teŋızben tanysu

Bügınde Almaty qalasynan Antaliiaǧa tıkelei ūşaqtar ūşady eken. Bızge de bilet osyndai tura jetetın biletten būiyrǧan eken. Eşqaida soqpai, ūşaq auystyryp şarşap-şaldyqpai tötesınen Antaliiaǧa taban tıredık. Tazalyq pen tärtıp äuejaidan tüskennen bastaldy. Kütıp aluşylar qolymyzǧa antiseptik, maska tärızdı qauıpsızdık zattaryn avtobusqa otyra sala taratyp şyqty. Şaǧyn avtobus bızdı bırden Jerorta teŋızınıŋ jaǧasyndaǧy «Arma» degen restoranǧa alyp bardy. Köz jetpeitın qaşyqtyqqa sozylyp jatqan teŋız tau-şatqaldy, tık jarqabaqty ponoramasymen, jap-jasyl jelekke toly aǧaş-ösımdıkterımen köŋılımızdı äp-sätte şattandyryp jıberdı. Avtobus teŋız jaǧasyndaǧy restoranǧa qarai qūldilap tömendegen saiyn kameralaryn sailaǧan tılşıler ärbır sūlulyqty qalt jıbermei, qapy qalmai tüsırıp qaluǧa tyrysyp jatyr. Restoranǧa tüskennen keiın fotoǧa tüsu, tüsıru bır sät te tolastaǧan joq. Al dämdı tamaǧy turaly äŋgıme tıptı bölek. Tüskı tamaqtan keiın bazar araladyq, sol jaǧajaidaǧy bazardaǧy köne qalanyŋ qaqpasyn tamaşaladyq. Ärmen qarai qonaq üige bet tüzedık. The Marmara qonaq üiınde teŋız jaǧasynda şomyluǧa qolaily jaǧdai jasalǧan. Teŋızge saiahatşylar qinalmai jetuı üşın arnaiy lift ornatylǧan. Liftıden şyǧyp tünel tärızdı jolmen tura ǧajaiyp teŋız jaǧalauynan bır-aq şyǧasyz. Qonaq üidıŋ ūzynnan-ūzaq basseinı de bar. Aptap ystyqta qonaq üiden şyǧa salyp teŋızge, odan keiın basseinge tüsıp, ärıptester bolyp jarysa şomylyp bır jyrǧap qaldyq.  

Ejelgı Side qalasy. Aspendos amfiteatry

Ekınşı künı ertemen köne Side qalasyn baǧyttap jolǧa şyqtyq. Tynymsyz eŋbek, tübı bärın jeŋbek!  Ärbır mümkındıktı qalt jıbermeidı... Türık aǧaiyndardyŋ eŋbekqoryǧy sol — bos jatqan şökımdei jer joq. Jol boiynda jylyjailardyŋ tür-türı kezdesedı, arnaiy brendtık ataularymen keŋselerı de sol jerde ornalasqan. Taǧy bır baiqaǧanym — ärbır köp qabatty üidıŋ şatyrynda künnen quat alatyn elektr batareialary qoiylǧan. Mümkın Antaliia jyly, tıptı ystyq aimaq bolǧan soŋ da būl qūrylǧylardyŋ paidasy mol bolar. Qalai degenmen de, qazaq jerınde köp dünienı damyta tüsuımız kerek ekenın ūqtym. Osyndai oilarǧa şomyp köne qalaǧa da jetıp qalyppyz. Köne şahardyŋ kütımın baptap, qaz-qalpynda saqtap, keibır tūstaryn qaita jaŋǧyrtyp otyrǧan türık aǧaiyndarǧa almatylyq ärıptesım Aleksandr Soi şeksız alǧysyn jaudyrdy. Rasynda da tarihi qūndylyqtardy közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, ony turizm salasy arqyly qarajat közıne ainaldyryp türıkterdıŋ jūmysyna bestık baǧa beruge bolady. Kışkentai balalardy oinatyp, köŋılderın köterıp, sonymen qosa bükıl jūrtty özıne qaratyp alǧan balmūzdaq satuşyǧa közımız tüstı. Taiaqşamen balmūzdaqty ūrşyqşa iıgıredı.   Jalpy Türkiiadaǧy satuşylar elpıldep ış-bauyryŋyzǧa kırıp tūrady. Mūndai jyly qarym-qatynas kez kelgen turistke maidai jaǧady. Balmūzdaqty türıkter «dondyrma» deidı. Bylaişa aitqanda, mūzdatyp qatyru degen maǧynadaǧy «toŋdyrma» ǧoi. Türıkterdıŋ balmūzdaǧyn jūrt maqtaǧan soŋ bügın dämın tattyq. Rasynda da dämdı eken. Al bızde satuşylardyŋ qabaǧy köbıne qatuly. Älde bızdıŋ qanymyzda sauda ısı joq bolǧannan keiın solai ma? Ejelgı Side qalasy tübekte ornalasqan. Jan-jaǧyn teŋız qorşap tūr.  «Side» köne anadoly tılınde anar (granata) degen maǧyna beredı. Köne şahar bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı VII ǧasyrda qalyptasqan. Bızdıŋ zamanymyzdyŋ II ǧasyrynda qala örkendep, sany jaǧynan 60 myŋ adamǧa deiın köterılgen. Sauda-sattyq jaǧynan örkendegen. Türıkter älı künge sol qalanyŋ eskı ürdısımen  saiahatşylarǧa sauda jasaidy. Teŋızdıŋ jaǧasynda Apollon men Afinanyŋ qūrmetıne salynǧan ǧibadathanalardyŋ sarqynşaqtarymen tanystyq. Osy jerden keremet foto-video materialdar tüsırıp, sözben aityp jetkıze almastai ǧajaiyp äserge bölendık. Antaliiaǧa qaitar jolda Aspendos amfiteatryna soqtyq. Ejelgı grekter Dionistyŋ qūrmetıne arnap ıs-şaralar ötkızgen. Būl — Türkiiadaǧy eŋ ülken amfiteatr. Pandemiiaǧa deiın jyl saiyn mūnda türıkter öner festivalderın ūiymdastyryp kelgen eken. Ekı myŋ jyldyq tarihy bar amfiteatrdy körgen de armanda, körmegen de armanda. Sol qalpynda saqtalǧan. Amfiteatrdyŋ akustikasy jaqsy şyǧatyndai etıp airyqşa oilastyrylǧan, älı künge deiın de sol qalpyn saqtap tūr. Qyrǧyzstannan kelgen ärıptesterdıŋ ışınde Gülnäz esımdı talantty yrşy suyrylyp şyǧyp bırneşe yr aitty. Än teatrdyŋ ışınde jaŋǧyryp şyǧyp, ǧajap dauys barlyq jūrtty qairan qaldyrdy.  

Älemdegı eŋ ülken okeanarium

jäne jahandyq jūldyzdardyŋ beinesı  

Älemdegı eŋ ülken okianarim – Antalya Aquarium. Teŋızdegı myŋdaǧan balyq türlerın osy jerden kezdestıre alasyz. Jalpy Türkiia teŋızderdıŋ toǧysqan mekenı. Sondyqtan balyq türlerı de san aluan. Bızge ūnaǧany, akuariumderde teŋızdıŋ astyndaǧy aurany jaqsy berılgen. Teŋızge qūlaǧan äskeri ūşaq, su astynda qalǧan ejelgı qala, onyŋ qūndy jädıgerlerı, su asty men üŋgırerdegı ösımdıkter – bärı-bärı de tabiǧattyŋ özı myŋ san boiaumen kömkerılgen balyqtarǧa tabiǧi ortadai äser etedı. Tıptı sarqyramanyŋ, üŋgırdıŋ ışınde syldyrlap aqqan būlaq suynyŋ da dekorasiialarmen şeber, şynaiy jetkıze bılgen. Būl saiahatşylardyŋ qiialyn kökke samǧatyp, şyn mänınde teŋız tūŋǧiyǧyna süŋgıgendei sezımge böleidı. Al adam ömırıne qauıpsız balyqtardy tamaqtandyratyn oryndar da jasaqtalǧan. Osylaişa balalardyŋ köŋılın köterıp, akvariumdy tartymdy, qyzyqty etu közdelgen. Tura osy okeanariumnyŋ tübınde Face2Face dep atalatyn muzei bar. Būl jerden barlyq ǧalamdyq jūldyzdardyŋ bet-beinesınıŋ, sūlbasynyŋ köşırmelerı jasalǧan. Özıŋız armandaǧan jūldyzben «selfi» jasap nemese qatar tūryp suretke tüse alasyz.  

Antaliia arheologiialyq muzeiı

Antaliia arheologiialyq muzeiı – Türkiiadaǧy eŋ ırı muzeilerdıŋ bırı. 7000 şarşy metrde 5000 juyq qūndy jädıgerler körmege qoiylǧan. Muzeide ejelgı däuırden bastap Osman imperiiasyna deiıngı mūralar jinaqtalǧan. Muzeidıŋ qūrylu tarihy da qyzyqty. I düniejüzılık soǧystan keiın Antaliia italiiandyqtardyŋ okkupasiiasynda qalady. Olar Antaliianyŋ jädılerlerın özderıne tasyp kete bastaidy. Osy mäselege qatty alaŋdaǧan jergılıktı pedagog Süleiman Fikri Bei Antaliia bilıgıne ötınış aityp, eŋ alǧaş 1922 jyly Antaliia arheologiialyq muzeiınıŋ negızın qalaidy. Antaliia jädıgerlerınıŋ saqtaluyna zor üles qosqan Süleiman Fikri Bei esımı mūnda är kez qūrmetpen atalady. Muzeidegı köne grek tas müsınderı taŋdai qaqtyrady. Mūnda Zefs, Gerakl, Afrodita jäne taǧy basqa ejelgı qūdailardan bastap Rimnıŋ ūly bileuşılerınıŋ, tıptı ǧibadathana qyzmetkerlerınıŋ de tas müsınderın kezdestıruge bolady. Sondai şeberlıkpen bädızdelgen müsınderge saǧattap qarasaŋyz da jalyqpaisyz. Ataqty, däulettı adamdarǧa arnalǧan tabyttar – sorkafogtar olardyŋ qanşalyqty qūdırettı bolǧanyn aidai älemge äigılep tūr-aq. Tabyt syrtynda olardyŋ tırı kezınde atqarǧan ūly ısterı, erlıkterı de beinelengen. Keibır sorkafogtyŋ joǧarǧy jaǧynda marqūmdardyŋ tas müsınderı de qaşalǧan. Al endı bır tabyttar ejelgı qūdailardyŋ qūrmetıne arnap äzırlengenı bızdı qairan qaldyrdy.  

Ejelgı Perge qalasy

Äigılı matematik jäne geometr Apollonii düniege kelgen köne Perge şahary Kışı Aziiadaǧy eŋ ırı qalalardyŋ bırı bolǧan. Perge bız būǧan deiın közben körgen Side qalasymen bäsekege tüsıp otyrǧan. Tanystyruşy-gid Berqan myrzanyŋ aituynşa, Perdenıŋ qaqpasynyŋ ekı büiırınde qos mūnara äskeri saqşylardyŋ tūraǧy bolǧan. Bügınde qos mūnara jartylai qiraǧan. Osyny aityp jatqanda bız köz aldymyzǧa mūnaradan syrttan kelgen jauǧa oq jaudyryp jatqan sarbazdar elestep-aq kettı. Mūnaranyŋ sol jaǧynda subūrqaqtar orny, ejelgı monşa qaldyqtary, ırgetasy tūr. Monşanyŋ ystyq su, jyly su, salqyn su qauyzdary jūmys ıstegen. Baiaǧy rimdıkterdıŋ jappai monşaǧa şomylyp jatqan körınısterıne män bermeuşı edık. Būl sol zamandaǧy bız eskere bermeitın ülken mädeniet eken. Qala syrtynan kelgen qonaqty ışke virus taratpasyn dep eŋ äuelı monşaǧa äkelıp şomyldyratyn dästür de bolǧan. Öitkenı ejelgı qala tūrǧyndary da virustyŋ tür-türıne jiı şaldyǧyp, odan saqtanudyŋ joldaryn ızdegenı barşaǧa aian. Monşany jylytu üşın ot jaqqan ülken peştıŋ orny älı künge bar. Küie ızderı älı künge ketpegen. Perde qalasynda ūzynnan-ūzaq sozylǧan su jürgızu aryǧy da bar. Şahardyŋ bai-baǧylandar qonystanǧan mekenınen bastap qaqpaǧa qarai salynǧan aryqtyŋ ekı jaǧynda jol salynǧan. Tızbektelgen eŋselı baǧanalar bır kezde Perde şaharynyŋ qanşalyqty abroily, sän-saltanatty bolǧanyn paş etıp tūrǧandai.  Antaliia sapary osyndai esten ketpes estelıkterge toly boldy. Ärbır adam Antaliianyŋ ǧajaiyparyn mındettı türde közben köruı kerek. Öitkenı ol tek körkem, körıktı ölke ǧana emes, öşpes ūly tarihtardyŋ örnektelgen ızı qalǧan ǧalamat jer...     

Arman ÄUBÄKIR,

Almaty – Antaliia – Almaty