«Jaqsynyń aty ólmeıdi» deıdi Buqar jyraý. Sol jaqsy qaıdan shyǵady? Kıeli otbasynan, ıesi bar, dástúr júıesi bar, uly ákesine qarap, qyzy sheshesine qarap ósken, el-jurty irgeli, úlkeni úlgi, kishisiniń kisiligi bar jurttan shyǵady. Ondaı jurt ul men qyzyn, «Úlkenniń aldynda ıilip sóıle, kishiniń aldynda syzylyp sóıle, ıilip sóılegennen beliń búgilmeıdi, syzylyp sóılegennen sóziń úzilmeıdi» (Bóltirik sheshen) dep tárbıelegen. Munyń bári babalar ósıeti edi. Qazaq otbasy degen sózdi – burynǵy dóńgelengen qarasha úıindegi dóńgelek oshaqtyń otynan alyp otyr. Otyn jaǵyp, otbasyn ustaı almaǵan er men áıeldi ot ta jaqtyrmaıtyn kórinedi. Shamdansa sónip qalady eken. Jer-Ana, Ot-Ana deýi de sodan bolsa kerek. Otyn jaǵyp, otbasyn ustaı almaǵandy tezge salyp tekserip, beri tartqanda keri ketse, jazasyn berip, teli men tentektiń qatarynda qalypqa salǵan. Muhtar Áýezovtiń «Otan – otbasynan bastalady» deýi de sodan bolsa kerek.
Iá, qazir zaman ózgerdi deımiz. Ózgergen zaman ba, adam ba – zamannyń jamany joq, adam ózi ózgerip, sony bir belgisiz uǵymǵa telı salatyn sekildi. Búgingi otbasy týraly áńgime kóp. Árkim ár qyrynan keledi. Bireýden bireý kóredi, ózine jolatpaıdy. Balasy tártipsiz bolsa, qyzy urynshaq bolsa, kórgensiz dep, sebebine kóz jetkizbeı turyp kórshisine jaba salady. Ashyq-shashyq qoǵamǵa kelip kirdik. Jat qylyqtyń kesirin kimnen, neden kórerimizdi bilmeı dalmyz. Keıbir otbasylaryndaǵy oıran jaǵa ustatady. Kúıip-janyp úı bolǵandardyń úshten biri jylǵa jetpeı jaqqan otyn óshirip, ajyrasyp jatyr. Sońǵy kezde ajyrasý artyp, nekege turý sany kemigen. Bul erteń ultqa jut bolyp júrmesin. Jetim bala, jesir áıel kóbeıip, erkegi «boıdaq» atanyp bezip ketetindi shyǵardy. Shyryldaǵan kúnásiz sábıler qoqystan tabylatyn boldy. Buǵan boı úırenip ketti me, selt ete qoımaımyz. Bezbúırek ana, tasjúrek ana deıtinimiz jáne bar. Bezbúırekke, tasjúrekke nege ana degen ardaqty sózdi qosamyz? Osyndaı áreketke ol pendeler qalaı bardy, kim apardy degendi qaǵys qaldyramyz. Olardyń aýyz barmaıtyn qylyǵyn jırene aıtyp jar salamyz. Bezbúırek, tasjúrekti izdegende, nege bezbúırek, tasjúrek «ákeni» qosa izdemeımiz? Ekeýin qatar qoıyp jazaǵa tartsaq, beıkúná sábı azaıar edi. Kórshi elderde bezbúırek ákelerdiń silekeıin shubyrtyp tastandy balanyń ákesi ekenin anyqtap, qansha jerden móńkise de buǵaqtap, moınyna kúnásin ilip, kúnáhar ekenine kózin jetkizip jatady. Bizde onyń az-kem elesi bar. Biraq tereńdep barýǵa uıat qysatyndaı. Uıat qysatyny bar, olar qylmysqa aıaq basarda qalaı bolar eken degendi aldyn ala nege oılamaǵan? Sózimiz jalań bolmasyn, derekke júginelik. Elimizdegi jalǵyz basty analar sany 40 myńnan asady eken. 700 myńǵa jýyq bala anasymen birge kún keshse, áke tárbıesindegi ul men qyz 300 myńnan asqan. 31 myńnan asa bala týǵan-týysqandaryn jaǵalasa, onyń 6 myńy ǵana tul jetim kórinedi. Al 350 myńnan asa bala zań boıynsha tólenýi tıis alımentten aıyrylǵan. Qashqyn ákelerdiń qaryzy 2 mlrd teńgege jýyqtapty. Alda aıttyq, ajyrasý deńgeıi de óspese, kemimeı otyr eken. Bul ulttyq otbasynyń qojyraýynan ba, áke men ana tárbıesiniń kemdiginen be, bala psıhologııasyn oılaýdyń azdyǵynan ba, álde janbaqpaq paryzdan ba, álde dúnıe qýýdyń keselinen be – suraq kóp, jaýap san taraý. Iá, jary men balasynan jalt berip, olardy shubyrtyp ketken erkek, ul-qyzyn erine ıterip tastap zytqan áıel qashan kemir eken? Bir top balasyn jetelep úısiz-kúısiz, bir úzim nanǵa zar bolyp júrgender de joq emes. Olar osyndaı kúıge qalaı tústi demeı, sebebin bilmeı, naryq talabyn, zań tarmaǵyn alǵa tartatyndar jerimiz keń, baılyq jetedi, halqymyz az, al bardan úles alar bular da ult urpaǵy dese qaıter edi? Ásheıinde qazaqtyń keńdigin, darqandyǵyn maqtan etemiz? Biraq sol darqandyq kembaǵalǵa jete bermeıdi. Eń soraqysy ákege, anaǵa qol kóteretin ımansyzdar da tabylyp jatyr. Keıde balalar úıi azaıǵanyn aıtamyz, esesine qarttar úıi bel alyp bara jatqanyn eskermeımiz. Ony jasap jatqandar qatygez ul men qaıyrymsyz kelin desek, qatelese qoımaspyz. Olarǵa da bir zamandary kárilik kelmeı qoımas. Atam qazaq «Atańa ne qylsań, aldyńa sol keledi», deýshi edi ǵoı. Bul da otbasy qundylyǵynyń quldyrap bara jatqanyn kórsetpeı me? Dinniń jat aǵymynda júrgender qanshama? Osyndaı ultqa qaýipti iske nege jurt bolyp jumylyp qarsy turmaımyz? Joǵarydaǵy keıbir derekterdiń ózi soǵan jetip jatyr emes pe? Júzdep emes, myńdaǵanǵa qaraı bet alýy qazir serpiltpese, erteń ese bermeı ketip júrmesin. Múmkin otbasynyń otanasy, ul men qyzdy toǵyz aı, toǵyz kún kóterip ómirge ákeletin, bylaıǵy analardyń áleýmettik jaǵdaıyn ońaltý kerek bolar. Uly Muqań, Muhtar Áýezov «... adamdy haıýandyqtan adamshylyqqa kirgizgen – áıel. Adam balasynyń adamshylyq jolyndaǵy tappaq taraqııaty (taǵylymy) áıel haline jalǵasady. Sol sebepti – áıel basyndaǵy sasyq tuman aıyqpaı halyqqa adamshylyqtyń baqytty kúni kúlip qaramaıdy. Al, qazaq, meshel bolyp qalam demeseń, taǵylymyńdy, besigińdi túze! Ony túzeıim deseń, áıeldiń halin túze!» dep edi ǵoı. Osyny buljytpaı, sózge erik bere bermeı oryndaý kerek bolar. Biz keıde bul uly oıdyń negizgi jelisin aıtpaı «besigińdi túze» degendi jalaýlatatynymyz bar. Tipti halyqtyq qaǵıda deıtinder de tabylyp jatady. Aqıqatynda ananyń jaǵdaıy túzelmese, urpaqtyń túzelýi qıyn. Eger ana muńsyz bolsa, ulttyq demografııa da demikpeıdi. Kári qurlyqtaǵydaı qarttar da kóbeımeıdi. Jas memlekettiń jasyn urpaǵy jarqyldap óse beredi. Bul arada da ózgeler tyqpalaıtyn áıel quqyǵy, bizdiń erden nemiz kem deý de aldymyzdy orar. Qazaqtyń qany, jany bary oǵan tózbesi belgili. Dúnıe teńselip turǵanda ult tek úlgisine qaraı uıysý kerek. Uıyspaǵan, eliktegish kórseqyzdar ult qatty tolqynǵa shydas bermeıdi. Ony álemdegi irigenderden kórip otyrmyz. Joıylǵan ulttar zaýaldy sondaı qylyǵynan tapqan. Jattan baqyt tabamyn dep, sor qapqan. Sanasyn da, qol-aıaǵyn da sol elikteý men solyqtaý shapqan. Osyndaı jetesizdikti joıýdyń bir joly – ulttyq ar men namysty, otanshyldyq rýhty esh nársege teńgermeı bıikke kótere bilýde jatyr. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń rýhanı jańǵyrý jónindegi uly ıdeıasynyń altyn arqaýy osy. Qazaq otbasynyń tiregi áke men sheshe dep bilgen. Áke – qorǵan, ana otbasynyń jylýy dep uqqan. Bizge ulan-asyr jer, ushan teńiz baılyq qaldyrǵan babalarymyz oqymaǵan. Biraq kóńilderi ken, oı-sanasy keń, perdesiz taza bolǵan. Sol ulttyq sana, bolattaı berik dástúr qazaqty búgingi kúnge jetkizgen. Elbasy ulttyq bolmysty uqqanǵa ádemi aıtyp otyr. Árıne ol dáýir bólek, bul zaman basqa ekeni ras. Tek ótkenniń ozyǵyn alyp, ony álemniń jaqsysymen jalǵastyrsaq, ulttyq beıne qalybynda saqtalady. Al Abaı aıtqandaı, jetesiz zamanǵa kúılep, ol oı-sanamyzdy bılese, ózgeniń jaman-jáýtigine jabystyryp, telip qoıýy da ǵajap emes. Salt-sanasyn, ulttyq úlgisin joǵaltqan jurt joıylmaı qoımaıdy. Al ony saqtaǵan halyq máńgi jasary daýsyz. Sonymen dástúrli qazaq otbasynyń jaqsylyǵymen qosa, áttegenaıy da az bolmaı tur. Otbasy úlgisinde oqshaýlanýǵa bolmaıdy. Keń dúnıemen baılanys ornatýymyz kerek. Tek ala-qula tirligine jelimdeı jabyspaı, qajettisin alyp, qajetsizin oıymyzǵa da, boıymyzǵa da darytpasaq utylmas edik. Utylmaýdyń taǵy bir joly – elikteý men solyqtaýdan arylý. Buǵan erkin zamandy jeleý etýdiń esh qajeti joq. Úlgi kórsetetin aldyńǵy tolqyn ájeler men atalar, ákeler men shesheler bolýy tıis. Olar elikteýdiń jeteginde ketip, eri men áıeli kıim kııýi, júris-turysy jaǵynan ulttyq úlgiden ajyrasa, onda keıingi jasqa ókpeleýdiń orny bola qoıar ma eken? Bul oılardy qozǵaýǵa ne sebep boldy degenge kelsek, ótken aıdyń sońyna qaraı «Aýyl» partııasy otbasy qundylyqtaryna arnalǵan dóńgelek ústel ótkizip, Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasyndaǵy keleli oıdy áńgime arqaýyna aınaldyrǵan edi. Alqaly otyrysqa qatysqandar arǵy-bergi tarıhty sholyp, kindiginen ajyrap qalǵan jurttyń minez-qulqy ózgeretinin, sol ózgerý otbasynan bastalatynyn tilge tıek etip, onyń beriktigin qaıtsek ornyqtyramyz dedi. Álemdik dep bárine júgirmeıik, tozyǵyn jolatpaıyq, álsirep qalǵan qoǵamdyq baqylaýdy jandandyraıyq, áleýmettik psıhologııaǵa mán bereıik, ata men áje, áke men sheshe, kelin men bala óz ornyn bilsin desti. Oıanaıyq, oılanaıyq, ultty saqtaıtyn urpaq. Urpaq taǵdyry búgingi tolqynnyń qolynda, ár adam oǵan jaýapty, bilim-bilik, oqý-toqý, dáýlet-sáýlet barshylyq, tek otbasyn ońaltýǵa myqty tirlik, uǵatyndarǵa, jaqsylarǵa bul da ilik dep, sóz túıinine otbasynyń uıytqysy ulttyq úlgi, sol ulttyq úlgi saqtalmaǵan jerde er men áıeldiń «básekesi» órship, tutas otbasynyń búlinýine ákelmeı qoımaıdy, keshirimdi bolaıyq degendi qadap aıtyp jatty. Sol arada Muhtar Áýezovtiń árbir ult oqyǵanyna aıtqan myna bir jeteli sózi oıǵa oralyp edi. «Endi budan keıingi qazaq jurtynyń kúzetshisi osy oqyǵan azamat. Budan bylaı qazaq jarǵa jyǵylsa obaly, jaqsylyqqa jetse maqtany – oqyǵan azamatta». Osyǵan qaraǵanda otbasyn ońaltý tizgin ustaǵandardyń úlgi-ónegesine, sózi men isi úılesken, búkil adamzatty baýyrym degende, nege óz halqyma ul, qyz bolmaımyn, baryn molaıtyp, joǵyn tabamyn, kemin toltyramyn, jetimin jylatpaımyn, babalar joly, danalar joly maǵan da jat emes degen azamattardyń táýekeline táýeldi eken. Jalpy halyq qashan uıa buzyp edi? Teris iske qınalǵanmen, oń iske ılanǵan darqan peıilin aıtsańshy! Sony uqqan jannyń abyroıy artyq, bedeli berik.
Súleımen MÁMET,
«Egemen Qazaqstan»
