«جاقسىنىڭ اتى ولمەيدى» دەيدى بۇقار جىراۋ. سول جاقسى قايدان شىعادى؟ كيەلى وتباسىنان، يەسى بار، ءداستۇر جۇيەسى بار، ۇلى اكەسىنە قاراپ، قىزى شەشەسىنە قاراپ وسكەن، ەل-جۇرتى ىرگەلى، ۇلكەنى ۇلگى، كىشىسىنىڭ كىسىلىگى بار جۇرتتان شىعادى. ونداي جۇرت ۇل مەن قىزىن، «ۇلكەننىڭ الدىندا ءيىلىپ سويلە، كىشىنىڭ الدىندا سىزىلىپ سويلە، ءيىلىپ سويلەگەننەن بەلىڭ بۇگىلمەيدى، سىزىلىپ سويلەگەننەن ءسوزىڭ ۇزىلمەيدى» (بولتىرىك شەشەن) دەپ تاربيەلەگەن. مۇنىڭ ءبارى بابالار وسيەتى ەدى. قازاق وتباسى دەگەن ءسوزدى – بۇرىنعى دوڭگەلەنگەن قاراشا ۇيىندەگى دوڭگەلەك وشاقتىڭ وتىنان الىپ وتىر. وتىن جاعىپ، وتباسىن ۇستاي الماعان ەر مەن ايەلدى وت تا جاقتىرمايتىن كورىنەدى. شامدانسا ءسونىپ قالادى ەكەن. جەر-انا، وت-انا دەۋى دە سودان بولسا كەرەك. وتىن جاعىپ، وتباسىن ۇستاي الماعاندى تەزگە سالىپ تەكسەرىپ، بەرى تارتقاندا كەرى كەتسە، جازاسىن بەرىپ، تەلى مەن تەنتەكتىڭ قاتارىندا قالىپقا سالعان. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «وتان – وتباسىنان باستالادى» دەۋى دە سودان بولسا كەرەك.
ءيا، قازىر زامان وزگەردى دەيمىز. وزگەرگەن زامان با، ادام با – زاماننىڭ جامانى جوق، ادام ءوزى وزگەرىپ، سونى ءبىر بەلگىسىز ۇعىمعا تەلي سالاتىن سەكىلدى. بۇگىنگى وتباسى تۋرالى اڭگىمە كوپ. اركىم ءار قىرىنان كەلەدى. بىرەۋدەن بىرەۋ كورەدى، وزىنە جولاتپايدى. بالاسى ءتارتىپسىز بولسا، قىزى ۇرىنشاق بولسا، كورگەنسىز دەپ، سەبەبىنە كوز جەتكىزبەي تۇرىپ كورشىسىنە جابا سالادى. اشىق-شاشىق قوعامعا كەلىپ كىردىك. جات قىلىقتىڭ كەسىرىن كىمنەن، نەدەن كورەرىمىزدى بىلمەي دالمىز. كەيبىر وتباسىلارىنداعى ويران جاعا ۇستاتادى. كۇيىپ-جانىپ ءۇي بولعانداردىڭ ۇشتەن ءبىرى جىلعا جەتپەي جاققان وتىن ءوشىرىپ، اجىراسىپ جاتىر. سوڭعى كەزدە اجىراسۋ ارتىپ، نەكەگە تۇرۋ سانى كەمىگەن. بۇل ەرتەڭ ۇلتقا جۇت بولىپ جۇرمەسىن. جەتىم بالا، جەسىر ايەل كوبەيىپ، ەركەگى «بويداق» اتانىپ بەزىپ كەتەتىندى شىعاردى. شىرىلداعان كۇناسىز سابيلەر قوقىستان تابىلاتىن بولدى. بۇعان بوي ۇيرەنىپ كەتتى مە، سەلت ەتە قويمايمىز. بەزبۇيرەك انا، تاسجۇرەك انا دەيتىنىمىز جانە بار. بەزبۇيرەككە، تاسجۇرەككە نەگە انا دەگەن ارداقتى ءسوزدى قوسامىز؟ وسىنداي ارەكەتكە ول پەندەلەر قالاي باردى، كىم اپاردى دەگەندى قاعىس قالدىرامىز. ولاردىڭ اۋىز بارمايتىن قىلىعىن جيرەنە ايتىپ جار سالامىز. بەزبۇيرەك، تاسجۇرەكتى ىزدەگەندە، نەگە بەزبۇيرەك، تاسجۇرەك «اكەنى» قوسا ىزدەمەيمىز؟ ەكەۋىن قاتار قويىپ جازاعا تارتساق، بەيكۇنا ءسابي ازايار ەدى. كورشى ەلدەردە بەزبۇيرەك اكەلەردىڭ سىلەكەيىن شۇبىرتىپ تاستاندى بالانىڭ اكەسى ەكەنىن انىقتاپ، قانشا جەردەن موڭكىسە دە بۇعاقتاپ، موينىنا كۇناسىن ءىلىپ، كۇناھار ەكەنىنە كوزىن جەتكىزىپ جاتادى. بىزدە ونىڭ از-كەم ەلەسى بار. بىراق تەرەڭدەپ بارۋعا ۇيات قىساتىنداي. ۇيات قىساتىنى بار، ولار قىلمىسقا اياق باساردا قالاي بولار ەكەن دەگەندى الدىن الا نەگە ويلاماعان؟ ءسوزىمىز جالاڭ بولماسىن، دەرەككە ءجۇگىنەلىك. ەلىمىزدەگى جالعىز باستى انالار سانى 40 مىڭنان اسادى ەكەن. 700 مىڭعا جۋىق بالا اناسىمەن بىرگە كۇن كەشسە، اكە تاربيەسىندەگى ۇل مەن قىز 300 مىڭنان اسقان. 31 مىڭنان اسا بالا تۋعان-تۋىسقاندارىن جاعالاسا، ونىڭ 6 مىڭى عانا تۇل جەتىم كورىنەدى. ال 350 مىڭنان اسا بالا زاڭ بويىنشا تولەنۋى ءتيىس اليمەنتتەن ايىرىلعان. قاشقىن اكەلەردىڭ قارىزى 2 ملرد تەڭگەگە جۋىقتاپتى. الدا ايتتىق، اجىراسۋ دەڭگەيى دە وسپەسە، كەمىمەي وتىر ەكەن. بۇل ۇلتتىق وتباسىنىڭ قوجىراۋىنان با، اكە مەن انا تاربيەسىنىڭ كەمدىگىنەن بە، بالا پسيحولوگياسىن ويلاۋدىڭ ازدىعىنان با، الدە جانباقپاق پارىزدان با، الدە دۇنيە قۋدىڭ كەسەلىنەن بە – سۇراق كوپ، جاۋاپ سان تاراۋ. ءيا، جارى مەن بالاسىنان جالت بەرىپ، ولاردى شۇبىرتىپ كەتكەن ەركەك، ۇل-قىزىن ەرىنە يتەرىپ تاستاپ زىتقان ايەل قاشان كەمىر ەكەن؟ ءبىر توپ بالاسىن جەتەلەپ ءۇيسىز-كۇيسىز، ءبىر ءۇزىم نانعا زار بولىپ جۇرگەندەر دە جوق ەمەس. ولار وسىنداي كۇيگە قالاي ءتۇستى دەمەي، سەبەبىن بىلمەي، نارىق تالابىن، زاڭ تارماعىن العا تارتاتىندار جەرىمىز كەڭ، بايلىق جەتەدى، حالقىمىز از، ال باردان ۇلەس الار بۇلار دا ۇلت ۇرپاعى دەسە قايتەر ەدى؟ اشەيىندە قازاقتىڭ كەڭدىگىن، دارقاندىعىن ماقتان ەتەمىز؟ بىراق سول دارقاندىق كەمباعالعا جەتە بەرمەيدى. ەڭ سوراقىسى اكەگە، اناعا قول كوتەرەتىن يمانسىزدار دا تابىلىپ جاتىر. كەيدە بالالار ءۇيى ازايعانىن ايتامىز، ەسەسىنە قارتتار ءۇيى بەل الىپ بارا جاتقانىن ەسكەرمەيمىز. ونى جاساپ جاتقاندار قاتىگەز ۇل مەن قايىرىمسىز كەلىن دەسەك، قاتەلەسە قويماسپىز. ولارعا دا ءبىر زاماندارى كارىلىك كەلمەي قويماس. اتام قازاق «اتاڭا نە قىلساڭ، الدىڭا سول كەلەدى»، دەۋشى ەدى عوي. بۇل دا وتباسى قۇندىلىعىنىڭ قۇلدىراپ بارا جاتقانىن كورسەتپەي مە؟ ءدىننىڭ جات اعىمىندا جۇرگەندەر قانشاما؟ وسىنداي ۇلتقا قاۋىپتى ىسكە نەگە جۇرت بولىپ جۇمىلىپ قارسى تۇرمايمىز؟ جوعارىداعى كەيبىر دەرەكتەردىڭ ءوزى سوعان جەتىپ جاتىر ەمەس پە؟ جۇزدەپ ەمەس، مىڭداعانعا قاراي بەت الۋى قازىر سەرپىلتپەسە، ەرتەڭ ەسە بەرمەي كەتىپ جۇرمەسىن. ءمۇمكىن وتباسىنىڭ وتاناسى، ۇل مەن قىزدى توعىز اي، توعىز كۇن كوتەرىپ ومىرگە اكەلەتىن، بىلايعى انالاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن وڭالتۋ كەرەك بولار. ۇلى مۇقاڭ، مۇحتار اۋەزوۆ «... ادامدى حايۋاندىقتان ادامشىلىققا كىرگىزگەن – ايەل. ادام بالاسىنىڭ ادامشىلىق جولىنداعى تاپپاق تاراقياتى (تاعىلىمى) ايەل حالىنە جالعاسادى. سول سەبەپتى – ايەل باسىنداعى ساسىق تۇمان ايىقپاي حالىققا ادامشىلىقتىڭ باقىتتى كۇنى كۇلىپ قارامايدى. ال، قازاق، مەشەل بولىپ قالام دەمەسەڭ، تاعىلىمىڭدى، بەسىگىڭدى تۇزە! ونى تۇزەيىم دەسەڭ، ايەلدىڭ ءحالىن تۇزە!» دەپ ەدى عوي. وسىنى بۇلجىتپاي، سوزگە ەرىك بەرە بەرمەي ورىنداۋ كەرەك بولار. ءبىز كەيدە بۇل ۇلى ويدىڭ نەگىزگى جەلىسىن ايتپاي «بەسىگىڭدى تۇزە» دەگەندى جالاۋلاتاتىنىمىز بار. ءتىپتى حالىقتىق قاعيدا دەيتىندەر دە تابىلىپ جاتادى. اقيقاتىندا انانىڭ جاعدايى تۇزەلمەسە، ۇرپاقتىڭ تۇزەلۋى قيىن. ەگەر انا مۇڭسىز بولسا، ۇلتتىق دەموگرافيا دا دەمىكپەيدى. كارى قۇرلىقتاعىداي قارتتار دا كوبەيمەيدى. جاس مەملەكەتتىڭ جاسىن ۇرپاعى جارقىلداپ وسە بەرەدى. بۇل ارادا دا وزگەلەر تىقپالايتىن ايەل قۇقىعى، ءبىزدىڭ ەردەن نەمىز كەم دەۋ دە الدىمىزدى ورار. قازاقتىڭ قانى، جانى بارى وعان توزبەسى بەلگىلى. دۇنيە تەڭسەلىپ تۇرعاندا ۇلت تەك ۇلگىسىنە قاراي ۇيىسۋ كەرەك. ۇيىسپاعان، ەلىكتەگىش كورسەقىزدار ۇلت قاتتى تولقىنعا شىداس بەرمەيدى. ونى الەمدەگى ءىرىگەندەردەن كورىپ وتىرمىز. جويىلعان ۇلتتار زاۋالدى سونداي قىلىعىنان تاپقان. جاتتان باقىت تابامىن دەپ، سور قاپقان. ساناسىن دا، قول-اياعىن دا سول ەلىكتەۋ مەن سولىقتاۋ شاپقان. وسىنداي جەتەسىزدىكتى جويۋدىڭ ءبىر جولى – ۇلتتىق ار مەن نامىستى، وتانشىلدىق رۋحتى ەش ءنارسەگە تەڭگەرمەي بيىككە كوتەرە ءبىلۋدە جاتىر. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ جونىندەگى ۇلى يدەياسىنىڭ التىن ارقاۋى وسى. قازاق وتباسىنىڭ تىرەگى اكە مەن شەشە دەپ بىلگەن. اكە – قورعان، انا وتباسىنىڭ جىلۋى دەپ ۇققان. بىزگە ۇلان-اسىر جەر، ۇشان تەڭىز بايلىق قالدىرعان بابالارىمىز وقىماعان. بىراق كوڭىلدەرى كەن، وي-ساناسى كەڭ، پەردەسىز تازا بولعان. سول ۇلتتىق سانا، بولاتتاي بەرىك ءداستۇر قازاقتى ءبۇگىنگى كۇنگە جەتكىزگەن. ەلباسى ۇلتتىق بولمىستى ۇققانعا ادەمى ايتىپ وتىر. ارينە ول ءداۋىر بولەك، بۇل زامان باسقا ەكەنى راس. تەك وتكەننىڭ وزىعىن الىپ، ونى الەمنىڭ جاقسىسىمەن جالعاستىرساق، ۇلتتىق بەينە قالىبىندا ساقتالادى. ال اباي ايتقانداي، جەتەسىز زامانعا كۇيلەپ، ول وي-سانامىزدى بيلەسە، ءوزگەنىڭ جامان-جاۋتىگىنە جابىستىرىپ، تەلىپ قويۋى دا عاجاپ ەمەس. سالت-ساناسىن، ۇلتتىق ءۇلگىسىن جوعالتقان جۇرت جويىلماي قويمايدى. ال ونى ساقتاعان حالىق ماڭگى جاسارى داۋسىز. سونىمەن ءداستۇرلى قازاق وتباسىنىڭ جاقسىلىعىمەن قوسا، ءاتتەگەنايى دا از بولماي تۇر. وتباسى ۇلگىسىندە وقشاۋلانۋعا بولمايدى. كەڭ دۇنيەمەن بايلانىس ورناتۋىمىز كەرەك. تەك الا-قۇلا تىرلىگىنە جەلىمدەي جابىسپاي، قاجەتتىسىن الىپ، قاجەتسىزىن ويىمىزعا دا، بويىمىزعا دا دارىتپاساق ۇتىلماس ەدىك. ۇتىلماۋدىڭ تاعى ءبىر جولى – ەلىكتەۋ مەن سولىقتاۋدان ارىلۋ. بۇعان ەركىن زاماندى جەلەۋ ەتۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ۇلگى كورسەتەتىن الدىڭعى تولقىن اجەلەر مەن اتالار، اكەلەر مەن شەشەلەر بولۋى ءتيىس. ولار ەلىكتەۋدىڭ جەتەگىندە كەتىپ، ەرى مەن ايەلى كيىم كيۋى، ءجۇرىس-تۇرىسى جاعىنان ۇلتتىق ۇلگىدەن اجىراسا، وندا كەيىنگى جاسقا وكپەلەۋدىڭ ورنى بولا قويار ما ەكەن؟ بۇل ويلاردى قوزعاۋعا نە سەبەپ بولدى دەگەنگە كەلسەك، وتكەن ايدىڭ سوڭىنا قاراي «اۋىل» پارتياسى وتباسى قۇندىلىقتارىنا ارنالعان دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزىپ، ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىنداعى كەلەلى ويدى ءاڭگىمە ارقاۋىنا اينالدىرعان ەدى. القالى وتىرىسقا قاتىسقاندار ارعى-بەرگى تاريحتى شولىپ، كىندىگىنەن اجىراپ قالعان جۇرتتىڭ مىنەز-قۇلقى وزگەرەتىنىن، سول وزگەرۋ وتباسىنان باستالاتىنىن تىلگە تيەك ەتىپ، ونىڭ بەرىكتىگىن قايتسەك ورنىقتىرامىز دەدى. الەمدىك دەپ بارىنە جۇگىرمەيىك، توزىعىن جولاتپايىق، السىرەپ قالعان قوعامدىق باقىلاۋدى جانداندىرايىق، الەۋمەتتىك پسيحولوگياعا ءمان بەرەيىك، اتا مەن اجە، اكە مەن شەشە، كەلىن مەن بالا ءوز ورنىن ءبىلسىن دەستى. ويانايىق، ويلانايىق، ۇلتتى ساقتايتىن ۇرپاق. ۇرپاق تاعدىرى بۇگىنگى تولقىننىڭ قولىندا، ءار ادام وعان جاۋاپتى، ءبىلىم-بىلىك، وقۋ-توقۋ، داۋلەت-ساۋلەت بارشىلىق، تەك وتباسىن وڭالتۋعا مىقتى تىرلىك، ۇعاتىندارعا، جاقسىلارعا بۇل دا ىلىك دەپ، ءسوز تۇيىنىنە وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى ۇلتتىق ۇلگى، سول ۇلتتىق ۇلگى ساقتالماعان جەردە ەر مەن ايەلدىڭ «باسەكەسى» ءورشىپ، تۇتاس وتباسىنىڭ ءبۇلىنۋىنە اكەلمەي قويمايدى، كەشىرىمدى بولايىق دەگەندى قاداپ ايتىپ جاتتى. سول ارادا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءاربىر ۇلت وقىعانىنا ايتقان مىنا ءبىر جەتەلى ءسوزى ويعا ورالىپ ەدى. «ەندى بۇدان كەيىنگى قازاق جۇرتىنىڭ كۇزەتشىسى وسى وقىعان ازامات. بۇدان بىلاي قازاق جارعا جىعىلسا وبالى، جاقسىلىققا جەتسە ماقتانى – وقىعان ازاماتتا». وسىعان قاراعاندا وتباسىن وڭالتۋ تىزگىن ۇستاعانداردىڭ ۇلگى-ونەگەسىنە، ءسوزى مەن ءىسى ۇيلەسكەن، بۇكىل ادامزاتتى باۋىرىم دەگەندە، نەگە ءوز حالقىما ۇل، قىز بولمايمىن، بارىن مولايتىپ، جوعىن تابامىن، كەمىن تولتىرامىن، جەتىمىن جىلاتپايمىن، بابالار جولى، دانالار جولى ماعان دا جات ەمەس دەگەن ازاماتتاردىڭ ءتاۋەكەلىنە تاۋەلدى ەكەن. جالپى حالىق قاشان ۇيا بۇزىپ ەدى؟ تەرىس ىسكە قينالعانمەن، وڭ ىسكە يلانعان دارقان پەيىلىن ايتساڭشى! سونى ۇققان جاننىڭ ابىرويى ارتىق، بەدەلى بەرىك.
سۇلەيمەن مامەت،
«ەگەمەن قازاقستان»
