Bız köbıne täuelsızdık turaly aitqanda, ne 90-jyldardyŋ basyndaǧy kezeŋdı sipattaimyz, ne bügıngı nätijege toqtalamyz, aradaǧy bolǧan jekelegen oqiǧalardy, ötken jyldardy köp eske tüsırmeimız. «Zaman jarşysy» gazetı «Täuelsız Qazaqstannyŋ saiasi tarihy: Oqiǧalar jylnamasy» atty kıtaptyŋ negızınde oqyrman nazaryna 1991-2014 jyldar aralyǧyndaǧy saiasi oqiǧalar hronikasyn ūsynady.
1991 jyl jeltoqsan. Tūŋǧyş ret jalpyhalyqtyq dauys beru jolymen Qazaqstan Prezidentın sailau räsımı ötkızıldı. Sailau nätijesınde Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev köpşılık dauyspen (98,76%) jeŋıske jettı.
1992 jyl Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyly Qazaqstan üşın özın älemge tanytu jyly boldy. Bırıkken Ūlttar Ūiymyna jäne basqa da ırı halyqaralyq ūiymdarǧa müşe bolyp qabyldandy. Köptegen ırı memlekettermen tıkelei saiasi-ekonomikalyq qatynas ornai bastady. Sonymen bırge 1992 jyl KSRO-nyŋ kezınde bastalǧan jäne Odaqtyŋ ydyrauymen küşeie tüsken ekonomikalyq daǧdarysqa qarsy jüielı kürestıŋ bastalǧan jyly boldy. Reseide 1992 jyly baǧany erkıne jıbergendıkten Qazaqstan kürdelı şaralar qabyldauǧa jäne «şok terapiiasyn» jüzege asyruǧa kırıstı. Qazaqstanda infliasiia jyl aiaǧynda 3000 paiyzǧa jettı. Ekonomikalyq daǧdarystyŋ küşeiıp jäne tıl mäselesıne bailanysty qoǧamda saiasi jıktelıs tereŋdei bastady.
1993 jyl täuelsız Qazaqstan tarihyndaǧy ekonomikalyq daǧdarystyŋ eŋ tereŋdegen jyly boldy. Nauryz aiynda eldegı qūnsyzdanu prosesı giperinfliasiiaǧa ainaldy. 1993 jyly elektr energiiasy men gaz baǧasy myŋdaǧan esege köterıldı. Jalaqynyŋ keşıktırılıp berıluı barlyq salada küşeie bastady. Halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy kürt qūldyrap kettı. Osyndai jaǧdailarǧa bailanysty Qazaqstanda qaraşa aiynda ūlttyq valiuta – teŋge engızıldı. Ekonomikalyq jaǧdaidyŋ qiyndauy äleumettık toptardyŋ saiasi talaptaryn tūjyrymdaǧan saiasi partiialardyŋ paida boluyna äser ettı. 1993 jyldyŋ soŋynda Qazaqstanda 4 saiasi partiia tırkeldı. Olar: Sosialistık partiia, Qazaqstannyŋ Respublikalyq partiiasy, «Qazaqstannyŋ Halyq Kongresı» jäne Kommunistık partiia. Qoǧamdyq qozǧalystardan – iadrolyq jarylysqa qarsy «Nevada – Semei», azamattyq «Azat» qozǧalysy jäne «Qazaqstannyŋ halyq bırlıgı» odaǧy, 11 respublikalyq ūlttyq mädeni toptar tırkeldı. Respublikada 300-den asa qoǧamdyq-saiasi ūiymdar, 68 är türlı qorlar tırkeuge alyndy. 1993 jyldyŋ soŋyna qarai qoǧamdyq-saiasi qozǧalystar ūiymdasqan saiasi küşke ainaldy.
1994 jyl Qazaqstan tarihynda tūŋgyş ret saiasi partiialar men qozǧalystar bilıktıŋ naqty tūtqalaryna qol jetkızuı memlekettık baǧdarlamalardyŋ qalyptasuyna jäne qabyldanuyna yqpal etu mümkındıgın aldy. Respublika Ükımetınde jaŋa Parlament turaly Zaŋ jobasy boiynşa jūmystar jürgızılıp, Parlament sailauy öttı. Nätijesınde Respublikada köp partiialyqtyŋ qalyptasuy oryn aldy. Prezident Jarlyǧymen «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık eksport-import bankı» qūryldy. Eldegı äleumettık-ekonomikalyq jaǧdaidyŋ älsıreuı nätijesınde ışkı jalpy önım aldyŋǧy jyldyŋ körsetkışterıne qaraǧanda 27%-ǧa deiın qysqardy. Ūlttyq altyn-valiuta rezervı 805,221 mln. AQŞ dollaryn qamtydy. QR Parlamentı strategiialyq maŋyzdy «Mūnai turaly» Zaŋ jobasyn qabyldady. Elımızdegı atom jarylystarynyŋ nätijelerın joiu ıs-şaralary aldyŋǧy qatarly mäselelerdıŋ bırı retınde anyqtaldy. Älemnıŋ iadrolyq derjavalary beibıt damu jolyn taŋdaǧan Qazaqstannyŋ qauıpsızdıgıne kepıldeme berdı. Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧyn paidalanu jönınde Qazaqstan men Resei arasynda kelısımge qol jetkızıldı. Halyqaralyq ūiymdardyŋ Aral teŋızın qaita jandandyrumen sol aimaqtardyŋ ekologiialyq mäselelerın şeşu baǧytyndaǧy ıs-şaralary bastau aldy. Jalpy, Qazaqstan 1994 jyly şetel memleketterımen dostastyq kelısımder men ekonomikalyq yntymaqtasu salasynda bırqatar kelısımşarttarǧa qol jetkızdı.
1995 jyl El täuelsızdıgı ornaǧan künnen bastap, älemdık sahnada Qazaqstan özın köpūltty, beibıt memleket retınde tanytuda. Osyǧan dälel retınde Prezident Jarlyǧymen Qazaqstan halyqtary Assambleiasy qūryldy. N.Nazarbaev Qazaqstan üşın tarihi maŋyzdy oqiǧa dep atap ötken töl teŋgemızdı şyǧaru fabrikasynyŋ aşylu räsımı öttı. Osy uaqyttyŋ ışınde ūlttyq valiutamyz — teŋgenıŋ tūǧyry bekıdı, elımızde makroekonomikalyq tūraqtandyru prosesı ıske asty. Qazaqstannyŋ ekonomikalyq-qarjylyq täuelsızdıgı tolyq aiqyndalyp boldy. Respublikalyq referendumda Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa Konstitusiiasy qabyldandy. Jalpyhalyqtyq referendumda qabyldanǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynda «Parlament» ūǧymy alǧaş ret resmi türde bekıtıldı. Äleumettık-ekonomikalyq maŋyzy bar «Jekeşelendıru turaly» Zaŋ qabyldandy. Mūnai öndırısınıŋ damuynda «Batys Qazaqstan – Qūmköl» mūnai qūbyry ıske qosyldy. Qazaqstan Prezidentı N.Ä.Nazarbaev ekıjaqty bailanystardy damytu, respublikada ekonomikalyq reformalardy tereŋdetuge qolaily jaǧdai tuǧyzudy baqylauǧa alu mındetterın aldyŋǧy qatarly mäseleler tızbegıne engızdı.
1996 jyl Respublikada oryn alǧan äleumettık jaǧdaidyŋ tūraqsyzdanu körınısterı köptegen käsıporyn jūmysşylaryn jalaqy mäselelerıne qatysty qarsylyq aksiialaryn ūiymdastyruyna sebepker boldy. 1994 jylǧy körsetkışpen salystyrǧanda, jūmyssyz qalǧandar sany 1,8 esege ülǧaidy. Respublikada kışı käsıpkerlıktı qoldau boiynşa memlekettık deŋgeide baǧdarlamalar ıske kosyldy. Qazaqstan yntymaqtasu maqsatynda qūrylǧan «Şanhai bestıgı» ūiymyna müşe bola otyryp, özınıŋ saiasi qatynastardaǧy ornyn aiqyndai tüstı. Respublikanyŋ jalpy syrtqy saiasi basymdyqtary men ärbır elmen qarym-qatynasynan bastap, Kaspii teŋızınıŋ qūqyqtyq märtebesı turaly kelıssözder belsendı jürgızıldı. Memleketımızdıŋ tabiǧi resurstaryn rasionaldy keşendı igeru negızınde aimaqtyŋ damuyn tezdetu, joǧary tiımdılıgı bar eksportqa baǧyttalgan öndırısterdı qūru, ekonomikanyŋ älemdık şaruaşylyq jüiesıne josparly qosylu jäne äleumettık damu mäselelerı qataŋ baqylauǧa alyndy.
1997 jyl Qazaqstan Respublikasynyŋ aldaǧy uaqyttaǧy äleumettık-ekonomikalyq damuynyŋ strategiialyq jospary aiqyndaldy. Eldegı saiasi partiialar, qogamdyq bırlestıkter men ūlttyq mädeni ortalyqtar äleumettık-ekonomikalyq qiyndyqtarmen küresu maqsatynda memlekettık bilık organdarymen bırlesıp qyzmet etu kelısımıne qol jetkızdı. Jalaqy men zeinetaqy boiynşa qaryzdy töleu, şaǧyn biznestı damytu, jekeşelendırudı jedeldetu mäselelerın Elbasy öz baqylauyna aldy. Qarjy instituttaryn damytudy qoldau baǧdarlamasy ırı batys bankterınıŋ qoldauymen edäuır alǧa jylji bastady. Qazaqstandyq bankterdıŋ institusionaldy damuy men Qazaqstan bank jüiesınıŋ älemdık qarjy jüiesıne teres integrasiialanuy körınıs tapty. İmport pen eksport tauarlaryna bailanysty syrtqy sauda üderısterı men kedendık salyqqa qatysty barlyq mäselelerge qolaily rejim jasau alǧa tartyldy. Egemendıktıŋ maŋyzdy şarty bolyp tabylatyn memlekettık şekara mäselelerı boiynşa Resei, Qytai, Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan arasyndaǧy memlekettık şekaralardyŋ myzǧymastygy turaly kelısımge qol jetkızıldı. Ūlttyq erekşelıgı zor «Qazaqstan Respublikasyndagy tılder turaly» Zaŋy bekıtıldı. Prezident N.Ä.Nazarbaevtyŋ «Qazaqstan-2030» el damuynyŋ strategiialyq jospary jasaqtalyp, Elbasynyŋ halyqqa Joldauynda Qazaqstan 2030 jyly damyǧan, saiasi tūraqty memleket ülgısı retınde bırınşı ortaaziialyq «barys» memleketı boluy qajet degen maqsat qoidy. QR-nyŋ astanasy Astana qalasyna köşırıldı jäne Astana resmi türde Qazaqstan astanasy märtebesıne ie boldy.
Ūqsas jaŋalyqtar
