Ūlarbek Däleiūly. Jaza estelıgı

Ol kez zamannyŋ bır keŋ, beibıt kezı eken. Tau halqy öz-özımen erkın ömır süretın. Köktem, küz ailarynda Kürektı men Belqaiyŋ, Botamoiyn asuylaryn boilap, tüielı köşter ötetın. Küzgı keşte, beiuaq qaraŋǧylyǧy üiırılgen tūsta Dälei Tūmsyqty ainala qonǧan maldy auyldyŋ jylqylary şūrqyrap jatatyn. Keş qaraŋǧylyǧymen bırge tau jaqtan esken samaldan tüielerdıŋ qoŋyr iısı mūryndy qytyqtaityn. Botalardyŋ soza bozdaǧan qoŋyr ünı qūlaqqa mūŋdy saryn äkeletın. Ol kezde ömır öz yrǧaǧymen jyljyp jatatyn... Orta mektep bıtırıp, auylǧa qaitar jolda menı audan ortalyǧynan Qanat dosym kütıp aldy. Jastyqtyŋ jelıgı buǧan şaq edı ǧoi. Qalanyŋ tüngı bazarynda dumandatyp bıraz jürdık te, üige jai qaittyq. Ertesı dosymdy «Auylǧa bırge baraiyq, bızdıŋ üide aunap-qunap qait» dep ertıp aldym. Tūrǧynǧa asatyn, toqsan toǧyz ainalma tūmsyǧy bar ataqty «Uşa» aŋǧaryn ülken avtobuspen örlep kelemız. Mausym aiynyŋ soŋy bolǧandyqtan qytaidyŋ är qalalarynda oqityn qazaq studentterınıŋ de jazǧy demalysqa tarap, auyldaryna betalǧan şaǧy. Jolauşy köp, qatynas kölıgı az. Qyryq adamǧa şaqtalǧan avtbusta elu şaqty jolauşy barmyz. Qala tūrmysynan, oqu qyspaǧynan qajyǧan kei jıgıtter eptep syralatyp keledı. Qytailardyŋ dauysyn studentterdıŋ ändetken, äzıldesken köŋıldı dauysy basyp ketedı. Daŋǧaradai, ışınen anda-sanda şaŋ «būrq» ete qalatyn  eskı avtobustyŋ art jaǧy tolǧan qytai. Kendır jıppen aiqyş-ūiqyş buǧan teŋderınıŋ üstıne tızılıp otyryp alyp, būrqyrata şylym tartady. Jüdeu öŋ älpetterınen, orsaq tıstırınen, söileu mänerınen-aq būl jaqqa erte qonystanǧan qytailarǧa ūqsamaitynyn, özge jaqtan ekenın aŋǧaru qiyn emes. Şinjiiaŋ öŋırıne ışkı qytaidan jūmys ızdep aǧylyp keletın myŋdaǧan qytailardy jergılıktı qazaqtar «Aqpalar» dep ataidy. Maǧynasy belgılı. Resmi «Halyq jūmysşylary» dep atalatyn, eşqandai qūjatsyz, tūraqty mekenı, «saida sany, qūmda ızı joq» būl paqyrlarǧa öz ükımetı de qyryn qaraityn. İır-qiyr tau jolyn ainala örlep, «Süleimen şoqysy» dep atalatyn biık asu tübıne kelgende avtobus būzylyp qaldy. Qyryqynşy jyldardaǧy soǧysta qytailarǧa kömekke kele jatqan orys genaraly Banenkenı osy şoqy tübınde Süleimen batyr aŋdyp otyryp, qorǧap kele jatqan qytai şerıkterımen qosa qyryp tastaǧan. Bastary endı qūralyp, myltyq jetıspei jatqan qazaq sarbazdaryna mol olja tüsırgen. Sodan bastap būl jer «Süleimen şoqysy» atalyp ketkenın ülkenderden estitınbız. Qytai jürgızuşı avtobus astyna kırıp alyp, ūzaq ainaldy.  Bırneşe qazaq student är tastyŋ üstınde şoqaiyp otyrǧan aqpalarmen söilesıp tūrǧan. Sälden keiın äŋgıme soŋy töbeleske ūlasyp kettı. Onşaqty qytaimen alysqan üş student äp-sätte ien tau ışın oiran-topai qyldy. Alǧaşqy soqqydan ūşyp ketken ekı qytai jer bauyrlai şyŋǧyryp, oryndarynan tūrmai jatyp aldy. Aiqai şyqsa eleŋ ete qalatyn bız de topqa kırıp kettık. Sabyr saqtap, ıstıŋ aqyryn kütıp tūrǧan ülkender jaǧy jastardy sabyrǧa şaqyrdy. Qoly mai-mai bolǧan qartaŋ jürgızuşı de jügırıp kelıp araşaǧa tüstı. Közderı ottai janyp, qyzynyp alǧan qazaq jıgıtterınıŋ toqtaityn türı joq. – Öz jerın qyltan qaldyrmai otap, özen-kölınde qūrtşabaq ta qaldyrmaǧan qaŋǧybastar endı kelıp Altaidyŋ qasietın ketırmekşı. Bızdıŋ el oǧan oŋai köne qoimas!, – dep aiqailady bırı. – Būlar Qara Ertıs boiynyŋ altynyn qazyp, balyǧyn aulap, därı şöpterın qişa sypyrǧanymen qoimai qazaqtardyŋ asyn ışıp, aiaǧyna tepken sūmpaiylar. Byltyr «Aiubūlaqta» mal baǧyp, beiqam otyrǧan kempır men şaldy öltırıp ketken ekı aqpa qytai älı ūstalǧan joq, – dedı taǧy bırı. Köp küttırmei avtobus otalyp, japatarmaǧai oryndarymyzǧa jaiǧastyq. Qazaqtyŋ jūdyryǧyn jaqsylap jegen jetı-segız qytai üstı-basynyŋ şaŋyn qaǧyp, soŋynan kırdı. Kölık ışı gu-gu äŋgımge ūlasty. Közımen körgen kısıler myna bır qaiǧyly oqiǧany aityp bergende bızdıŋ qanymyz qainady. Byltyr jazda Ertıs boiyn jailap otyrǧan qazaqtarǧa bır top aqpalar kelgen. Asau tau özenınen künı boiy altyn şaiqap, jaqyn maŋdaǧy üilerden tamaq sūrap jeidı eken. Solardyŋ ışınde, öz jerınde qylmys jasap qaşyp kelgen ekı aqpa oŋaşa otyrǧan şal-kempırdıŋ kiız üiıne keledı. Ymdasyp tüsınısken olar bırtındep üirenıse bastaidy. Özderın bırge tuǧan aǧaiyndymyz dep tanystyrady. Bara-bara esıgınen kırıp, törınen şyǧatyn, emın-erkın ışıp-jeitın därejege jetedı. Senımıne kıredı. Küz jaqyndap, el jailaudan tüser şaq bolady. Erlı-zaiypty ekı qazaq oidan kelgen ūiǧyr saudagerlerge erkek maldaryn satyp, köşı-qon qamyn jasaidy. Erteŋ köşemız dep jük-teŋderın buyp, alaŋsyz ūiqyǧa ketedı. Tündeletıp baspalap kelgen ekı aqpa qytai beiqam jatqan otbasyn qanǧa böktırıp, ekeuın bırdei jazym etedı de, azyn-aulaq aqşalaryn tonap qaşyp ketedı. Qandasy qanǧa bögıp jatsa, qazaq qarap qalǧan ba. Sūmdyq habar el ışıne tez taraidy. Sai-saladan jinalǧan atty qazaqtar saqşy mekemesın basyp aluǧa şaq qalady. Audannan basşylar kelıp, sabyrǧa şaqyryp, qylmyskerlerdı tez arada ūstap äkelıp jazalaitynyn aityp, aşuly jūrtty zorǧa taratady.

*   *   *

Demalysta tauǧa şyǧyp, asyr salyp, aunap-qunap tynystap qaldyq. Bır aidan keiın äkemnıŋ şaǧyn emhanasyna qajettı därı-därmekter alyp qaituǧa şeşem ekeuımız audan ortalyǧyna keldık. Şarualarymyzdy tez bıtırıp, naǧaşymyzdyŋ üiıne bır qondyq ta ertesı auylǧa qaitatyn avtobus ızdep, beketke keldık. Älı esımde: taŋǧy segız jarym mölşerı. Köşeden qytai polisiiasy kölıgınıŋ şuyldan qorqynyşty ünı estıldı. Avtobus kütıp, jinalyp qalǧan bır tobymyz üdere qaradyq. Aldy-artyn qyzyldy-jasyldy maşinalar qorşaǧan, üstı aşyq kölıkke qoldaryn artyna qaiyryp bailaǧan, keudesıne qylmysker taqtaişasyn ılgen ekı adamdy audan jūrtyna körsetıp jür eken. Dauys zoraitqyşpen «azdan soŋ olardyŋ atylatynyn, soǧan halyqty habardar etıp jürgenın» jariialady. Bylaiǧy elge būl da bır ülken eskertu, qylmys jasaudan saqtandyru ekenın būrynnan bıletınbız. Şuyl basyla bere köp ötpei bızdıŋ de avtobus ornynan qozǧaldy. Audannan bızdıŋ auylǧa asatyn alyp qara taudyŋ etegı būrynnan jaza maidany bolatyn. Talai qylmyskerdı sol jaqtaǧy küre joldyŋ jiegındegı alaŋǧa aparyp atyp tastaitynyn estıp jüretınmın. Qaladan şyǧa bere zulaǧan avtobus tau etegıne bırden jettı. Älgınde aitqan jaza maidanyna jaqyndaǧanda ekı jaqtan keletın barlyq kölıktıŋ jolyn tosyp tastapty. Ainala samsaǧan äsker. Tüsterı tym suyq. İyǧyna avtomat ılgen qartaŋ qytai saqşysy bızdıŋ avtobusqa basyn sūqty da, qazır qylmyskerlerge atu jazasy oryndalatynyn, jüregı älsız emes, jaza barysyn körgısı keletın jolauşylar bolsa baryp köruıne bolatynyn eskerttı. On segızden asyp oinaqtap tūrǧan men ondaidan qalamyn ba? Şeşemnıŋ «barma, ol jaqqa!» degenıne qaramai atyp şyqtym. Menımen ılese bırneşe qytai men düngender de tüstı. Jaza maidany öte suyq, qorqynyşty tüske enıptı. Ekı şūŋqyr qazylyp, onyŋ däl qasyna manaǧy ekı qylmyskerdı tızerletıp otyrǧyzyp qoiǧan. Üstılerıne türmenıŋ tar kiımın kigızıp, arqasyna, jürek tūsyna döŋgelek belgı qoiylǧan. Bıreuı qoryqqanynan būtyna jıberıp qoiypty. Esterı şyǧyp, türlerı qi külındei bozaryp, aqyrǧy sätın kütıp, soŋǧy demın alǧany anyq körınıp tūr. Bes minuttai ötkende tura sol jerge ekı jabyq kölıp toqtady da ışınen qoldaryna syry köşıp eskırgen naizaly besatar myltyǧyn ūstaǧan ekı qytai äskerı tüstı. Jendetter ekenın bıle qoidym. Taǧy bırneşe minut ötken soŋ sot ökılderı aqtyq ükımdı dauystap tūryp oqydy. Osydan bır ai aldynda «Süleimen şoqysynda» avtobusymyz būzylyp tūrǧanda, qazaq jıgıtterı men qytailar arasyndaǧy töbelesten keiın estıgen, erlı-zaiypty malşyny öltırıp qaşyp ketken oqiǧa keiıpkerlerı ekenın sol kezde baryp tüsındım. Jergılıktı qazaqtardyŋ küştı qarsylyǧyn oiatqan būl ekı qylmysker bır jyl boiǧy ızdeu arqyly ışkı qytaiǧa qaşyp ketken jerınen ūstap äkelgen. Qylmys dälelınen būltara almai, özderı moiyndaǧan. Aqyry ölım jazasyna kesılıp,  mıne qazır oryndalmaq. Ükım oqylyp, belgılengen saǧaty men minuty tolǧan kezde ysqyryqpen belgı berıldı.  Äskeri kiım kigen ekı jendet myltyqtaryn daiyndap, naizalaryn şyǧardy. Jalau köterılgende qos qylmyskerdıŋ arqasyna, jürek tūsyna belgılengen döŋgelek belgıge myltyq naizasyn tıredı. Ysqyryq taǧy bır şalynyp, ükım oquşynyŋ qolyndaǧy jalau kenet tömen tüskende «tars» etken qos myltyqtyŋ dauysy qatar şyqty. Sıltıdei tynyp, demın ışıne jūtyp, ünsız tūrǧan tau keudesı solq ettı. Söl sätte bızdıŋ jürektegı qorqynyş pen köŋıldegı astaŋ-kesteŋı şyqqan dülei sezımdı eş tılmen beinelei almaspyn. Dünie töŋkerılıp ketkendei boldy. Bır qarasam ajal qūşqan ekeuı aldaryndaǧy qazuly orǧa maŋdailaryn tırei, etpetterınen qūlapty. Bıreuı sol sätte jan tapsyrsa kerek, dym syzbai sūlyq jatyr. Ekınşısı qaq bölıngen jylandai jiryŋdap baryp, ol da tym-tyrys qaldy. Şūŋqyrǧa sekırıp tüsken türme därıgerı ekeuınıŋ keudelerındegı tostaǧandai etıp oq tesıp şyqqan tesıkke qūlaǧyna salǧan bırdeŋesın tyqty da «Sy ly!» (öldı) dedı... Äskerlerde de, jolşybai toqtaǧan joluşylarda da ün joq. Bärınıŋ boiyn auyr qorqynyş bilegen. Bärımız tüs körıp tūrǧandaimyz. Būl jerde maǧan ekınşı soqqy bolyp tigen taǧy bır jaǧdai, sodan az kün būryn auyldaǧy ūsaq töbelesten audandyq türmege 15 künge qamalǧan tanys, auyldas ekı jıgıttıŋ qysqa sapty kürek ūstap, şūqyr maŋynda jüruı edı. Söitsem, alyp keter iesı joq ekı qytaidy sol maidanǧa köme salu üşın aldaryndaǧy ekı şūŋqyrdy türmeden arnaiy äkelıp, solarǧa qazdyrǧan eken. Qömetın de solar... ...Joldy tosqan äsker qorşauy sögılıp, kölıkterdıŋ ötuıne rūqsat berıldı. Avtobusqa talasa otyryp, auylǧa bet tüzedık. Qoly qaiyrylyp bailanyp, temır qūrsauǧa tüsken ekı qylmysker men myltyq dauysy, şūqyr qazǧan ekı jıgıttıŋ boilarynan ruhy ūşyp ketken jansyz beinesı köz aldymda bırjola qalyp qoidy. Odan keiın de talai oqiǧanyŋ kuäsı boldyq. El bolǧasyn qylmys ta bolyp tūrady. Bızdıŋ audandaǧy ölımge ükım etılgen qazaqtardy jazany oryndap bolǧan soŋ üiıne baryp, äke-şeşesınen nemese jaqyn tuystarynan oqtyŋ aqşasy men jendettıŋ atu aqysyn da töletetının estıp alǧaşynda jaǧamyzdy ūstasaq ta, keiınnen taŋ qalmaityn boldyq. Üige kelgen soŋ közımmen körgen älgı jaitty auyldaǧy dostaryma jyr qylyp aityp berdım. Sol kezde özımızşe ūrlap syra ışıp, auyl toilarynda kım körıngenge süikenıp jüretın bızder sol oqiǧadan keiın sütke tigen mysyqtai bolyp, tynyş jüretın ädet taptyq... Odan berı qanşama uaqyt ötse de tura sol jaza alaŋyndaǧy ekı tömpeşık ötken-ketken jandarǧa ürei seuıp, jol boiynda älı künge deiın tūr. Qu Ertıs qalaşyǧynan Tūrǧyn auylyna baratyn jolda, Uşanyŋ şyǧar auyzyna jetpei, säl jürgende aldyŋyzdan şyǧatyn sol bır «ajal apany» qanşama adamdy täubesıne tüsırıp tūrdy eken?.. Odan berı talai jyldar aunady. Däm tartyp auylyma bır barǧan kezde sol jaza maidanynyŋ qasynan öttık. Ölım jazasy älı de sol jerde oryndalady eken. Būryn tusyp, tamyljyp jatatyn jusandy bökter şaŋy ūşqan qu taqyrǧa ainalǧan. Sebebı, mūnda jat adamdardyŋ, «Ūşaryn jel, qonaryn sai bıletın» aqpa qytailardyŋ qany tögılıp, mürdesı kömıldı. Myŋdaǧan jyldar boiy köşpelılerdıŋ at tūiaǧynyŋ dübırıne bauyr basqan maŋǧaz dala – şöp şaqai kigen qasietsız tabandardy bötensınedı, bauyryna tarta almaidy. Äp-sätte köz jazyp qalǧan qasiettı şaŋyraq iesı endı sen emessıŋ. «Mynau menıŋ atamekenım edı» dep aitudyŋ özı janǧa küizelıs, jürekke salmaq... Bögde dındı, özge tıldı jat adamdar bassa, qasiettı topyraqtan da qūnar qaşady eken. Özender sualyp, köl-qopanyŋ qūty qaşyp, jusan ösken jazyq dalalar taqyrǧa ainalady eken. Qazır auyldastarymnan jetken hat-habardy oquǧa da jüregım dualamaityn küige jettım. Ämırsana şyŋynyŋ ainalasy, Qara Ertıs, Bala Ertıs jaǧasyndaǧy qoinaulardy qualai ösken qaraǧai men samyrsyndardyŋ balaǧy ört tigendei, tügeldei sarǧaiyp ketkenın, qyzyl balyǧy men alaqanaty, alabūǧasy men aqqairany asyr salǧan küllı suda şūrqyraǧan baqa tügılı jybyrlaǧan qūrty da qalmaǧanyn aitady. Ötken jyly sol jaqta qalǧan eskı dosym sälemdeme jıberıptı. Bır jılınşık jusan men Serılık tauynyŋ bır būtaq kök arşasy. Qaryndasşpen jazǧan şaǧyn hatynda amandyqty aita kelıp: «Qazır qystaǧymyzda ülkenderden eşkım qalǧan joq. Bärı ol dünielık bolyp kettı. Bosap qalǧan üiler köp, oǧan ışkerıden hansular (qytailar degenı)  kelıp ornalasyp jatyr. Baiaǧyda, şölde siyr jaiyp jürgende özıŋ aitatyn äŋgımede şaǧyn ūlystardy küşı basym jau basyp alǧanda köşe almai qalatyn jalǧyz atty kedei boluşy edı ǧoi. Bız de solai boldyq, köşe almai qaldyq. Kedeilık qamytyn älı şeşpedık, älı sol joqşylyq. Senıŋ üiıŋ otyrǧan «Dälei tūmsyqtyŋ» artyndaǧy jazyqqa hansuler tauǧa deiın tırep, qaraqat ekken. Küieu balam jäne qaryndasym üşeuımız soǧan jaldanyp jürmız. Bızde üş jyl qatarynan qatty quaŋşylyq bolyp, el taǧy qinaldy. Köktemde hansular Tūrǧyn şatyna zeŋbırek qoiyp, būlt atyp jauyn jaudyrǧanymen jazǧa salym şegırke qaptap kettı. Şegırtkenıŋ köptıgı sondai, atyzdardyŋ şetıne qazylǧan ūzyn orlar tolyp qaldy dersıŋ. Ekı mäşinemen ai boiy şegırtke ulaityn därı şaşyp edı, iısı sondai jaman eken. Egınge tüsıp ketken atym sodan ulanyp öldı. Apattan es jiia almai qaldyq. Tömen jaqtaǧy «Hansu düiden» (qytailar qonystanǧan qystaq) bır top hansu jinalyp, şegırtke pırıne arnap tasattyq berıp, būthana salyp, şegırtke müsının tūrǧyzǧan körınedı. Audandaǧy bastyqtar rūqsat berıptı. «Atasynda körmegendı botasynda köredı» degen osy eken. Qazır elde saiasat būlttap tūr. Kün közı şyǧardai bolsa kelıp qaityŋdar. Eldı tastap ketudıŋ, eldı saǧynudyŋ da jazasy oŋai emes...» dep aiaqtapty.