Ularbek Dáleıuly. Jaza esteligi

9022
Adyrna.kz Telegram

Ol kez zamannyń bir keń, beıbit kezi eken. Taý halqy óz-ózimen erkin ómir súretin. Kóktem, kúz aılarynda Kúrekti men Belqaıyń, Botamoıyn asýylaryn boılap, túıeli kóshter ótetin. Kúzgi keshte, beıýaq qarańǵylyǵy úıirilgen tusta Dáleı Tumsyqty aınala qonǵan maldy aýyldyń jylqylary shurqyrap jatatyn. Kesh qarańǵylyǵymen birge taý jaqtan esken samaldan túıelerdiń qońyr ıisi muryndy qytyqtaıtyn. Botalardyń soza bozdaǵan qońyr úni qulaqqa muńdy saryn ákeletin.

Ol kezde ómir óz yrǵaǵymen jyljyp jatatyn...

Orta mektep bitirip, aýylǵa qaıtar jolda meni aýdan ortalyǵynan Qanat dosym kútip aldy. Jastyqtyń jeligi býǵan shaq edi ǵoı. Qalanyń túngi bazarynda dýmandatyp biraz júrdik te, úıge jaı qaıttyq. Ertesi dosymdy «Aýylǵa birge baraıyq, bizdiń úıde aýnap-qýnap qaıt» dep ertip aldym. Turǵynǵa asatyn, toqsan toǵyz aınalma tumsyǵy bar ataqty «Ýsha» ańǵaryn úlken avtobýspen órlep kelemiz.

Maýsym aıynyń sońy bolǵandyqtan qytaıdyń ár qalalarynda oqıtyn qazaq stýdentteriniń de jazǵy demalysqa tarap, aýyldaryna betalǵan shaǵy. Jolaýshy kóp, qatynas kóligi az. Qyryq adamǵa shaqtalǵan avtbýsta elý shaqty jolaýshy barmyz. Qala turmysynan, oqý qyspaǵynan qajyǵan keı jigitter eptep syralatyp keledi. Qytaılardyń daýysyn stýdentterdiń ándetken, ázildesken kóńildi daýysy basyp ketedi.

Dańǵaradaı, ishinen anda-sanda shań «burq» ete qalatyn  eski avtobýstyń art jaǵy tolǵan qytaı. Kendir jippen aıqysh-uıqysh býǵan teńderiniń ústine tizilip otyryp alyp, burqyrata shylym tartady. Júdeý óń álpetterinen, orsaq tistirinen, sóıleý mánerinen-aq bul jaqqa erte qonystanǵan qytaılarǵa uqsamaıtynyn, ózge jaqtan ekenin ańǵarý qıyn emes. Shınjııań óńirine ishki qytaıdan jumys izdep aǵylyp keletin myńdaǵan qytaılardy jergilikti qazaqtar «Aqpalar» dep ataıdy. Maǵynasy belgili. Resmı «Halyq jumysshylary» dep atalatyn, eshqandaı qujatsyz, turaqty mekeni, «saıda sany, qumda izi joq» bul paqyrlarǵa óz úkimeti de qyryn qaraıtyn.

Iir-qıyr taý jolyn aınala órlep, «Súleımen shoqysy» dep atalatyn bıik asý túbine kelgende avtobýs buzylyp qaldy. Qyryqynshy jyldardaǵy soǵysta qytaılarǵa kómekke kele jatqan orys genaraly Banenkeni osy shoqy túbinde Súleımen batyr ańdyp otyryp, qorǵap kele jatqan qytaı sherikterimen qosa qyryp tastaǵan. Bastary endi quralyp, myltyq jetispeı jatqan qazaq sarbazdaryna mol olja túsirgen. Sodan bastap bul jer «Súleımen shoqysy» atalyp ketkenin úlkenderden estıtinbiz.

Qytaı júrgizýshi avtobýs astyna kirip alyp, uzaq aınaldy.  Birneshe qazaq stýdent ár tastyń ústinde shoqaıyp otyrǵan aqpalarmen sóılesip turǵan. Sálden keıin áńgime sońy tóbeleske ulasyp ketti.

Onshaqty qytaımen alysqan úsh stýdent áp-sátte ıen taý ishin oıran-topaı qyldy. Alǵashqy soqqydan ushyp ketken eki qytaı jer baýyrlaı shyńǵyryp, oryndarynan turmaı jatyp aldy. Aıqaı shyqsa eleń ete qalatyn biz de topqa kirip kettik. Sabyr saqtap, istiń aqyryn kútip turǵan úlkender jaǵy jastardy sabyrǵa shaqyrdy. Qoly maı-maı bolǵan qartań júrgizýshi de júgirip kelip arashaǵa tústi.

Kózderi ottaı janyp, qyzynyp alǵan qazaq jigitteriniń toqtaıtyn túri joq.

– Óz jerin qyltan qaldyrmaı otap, ózen-kólinde qurtshabaq ta qaldyrmaǵan qańǵybastar endi kelip Altaıdyń qasıetin ketirmekshi. Bizdiń el oǵan ońaı kóne qoımas!, – dep aıqaılady biri.

– Bular Qara Ertis boıynyń altynyn qazyp, balyǵyn aýlap, dári shópterin qısha sypyrǵanymen qoımaı qazaqtardyń asyn iship, aıaǵyna tepken sumpaıylar. Byltyr «Aıýbulaqta» mal baǵyp, beıqam otyrǵan kempir men shaldy óltirip ketken eki aqpa qytaı áli ustalǵan joq, – dedi taǵy biri.

Kóp kúttirmeı avtobýs otalyp, japatarmaǵaı oryndarymyzǵa jaıǵastyq. Qazaqtyń judyryǵyn jaqsylap jegen jeti-segiz qytaı ústi-basynyń shańyn qaǵyp, sońynan kirdi. Kólik ishi gý-gý áńgimge ulasty. Kózimen kórgen kisiler myna bir qaıǵyly oqıǵany aıtyp bergende bizdiń qanymyz qaınady.

Byltyr jazda Ertis boıyn jaılap otyrǵan qazaqtarǵa bir top aqpalar kelgen. Asaý taý ózeninen kúni boıy altyn shaıqap, jaqyn mańdaǵy úılerden tamaq surap jeıdi eken. Solardyń ishinde, óz jerinde qylmys jasap qashyp kelgen eki aqpa ońasha otyrǵan shal-kempirdiń kıiz úıine keledi. Ymdasyp túsinisken olar birtindep úırenise bastaıdy. Ózderin birge týǵan aǵaıyndymyz dep tanystyrady. Bara-bara esiginen kirip, tórinen shyǵatyn, emin-erkin iship-jeıtin dárejege jetedi. Senimine kiredi. Kúz jaqyndap, el jaılaýdan túser shaq bolady. Erli-zaıypty eki qazaq oıdan kelgen uıǵyr saýdagerlerge erkek maldaryn satyp, kóshi-qon qamyn jasaıdy. Erteń kóshemiz dep júk-teńderin býyp, alańsyz uıqyǵa ketedi. Túndeletip baspalap kelgen eki aqpa qytaı beıqam jatqan otbasyn qanǵa bóktirip, ekeýin birdeı jazym etedi de, azyn-aýlaq aqshalaryn tonap qashyp ketedi.

Qandasy qanǵa bógip jatsa, qazaq qarap qalǵan ba. Sumdyq habar el ishine tez taraıdy. Saı-saladan jınalǵan atty qazaqtar saqshy mekemesin basyp alýǵa shaq qalady. Aýdannan basshylar kelip, sabyrǵa shaqyryp, qylmyskerlerdi tez arada ustap ákelip jazalaıtynyn aıtyp, ashýly jurtty zorǵa taratady.

*   *   *

Demalysta taýǵa shyǵyp, asyr salyp, aýnap-qýnap tynystap qaldyq. Bir aıdan keıin ákemniń shaǵyn emhanasyna qajetti dári-dármekter alyp qaıtýǵa sheshem ekeýimiz aýdan ortalyǵyna keldik. Sharýalarymyzdy tez bitirip, naǵashymyzdyń úıine bir qondyq ta ertesi aýylǵa qaıtatyn avtobýs izdep, beketke keldik.

Áli esimde: tańǵy segiz jarym mólsheri. Kósheden qytaı polıııasy kóliginiń shýyldan qorqynyshty úni estildi. Avtobýs kútip, jınalyp qalǵan bir tobymyz údere qaradyq. Aldy-artyn qyzyldy-jasyldy mashınalar qorshaǵan, ústi ashyq kólikke qoldaryn artyna qaıyryp baılaǵan, keýdesine qylmysker taqtaıshasyn ilgen eki adamdy aýdan jurtyna kórsetip júr eken. Daýys zoraıtqyshpen «azdan soń olardyń atylatynyn, soǵan halyqty habardar etip júrgenin» jarııalady. Bylaıǵy elge bul da bir úlken eskertý, qylmys jasaýdan saqtandyrý ekenin burynnan biletinbiz.

Shýyl basyla bere kóp ótpeı bizdiń de avtobýs ornynan qozǵaldy. Aýdannan bizdiń aýylǵa asatyn alyp qara taýdyń etegi burynnan jaza maıdany bolatyn. Talaı qylmyskerdi sol jaqtaǵy kúre joldyń jıegindegi alańǵa aparyp atyp tastaıtynyn estip júretinmin.

Qaladan shyǵa bere zýlaǵan avtobýs taý etegine birden jetti. Álginde aıtqan jaza maıdanyna jaqyndaǵanda eki jaqtan keletin barlyq kóliktiń jolyn tosyp tastapty. Aınala samsaǵan ásker. Tústeri tym sýyq. Iyǵyna avtomat ilgen qartań qytaı saqshysy bizdiń avtobýsqa basyn suqty da, qazir qylmyskerlerge atý jazasy oryndalatynyn, júregi álsiz emes, jaza barysyn kórgisi keletin jolaýshylar bolsa baryp kórýine bolatynyn eskertti.

On segizden asyp oınaqtap turǵan men ondaıdan qalamyn ba? Sheshemniń «barma, ol jaqqa!» degenine qaramaı atyp shyqtym. Menimen ilese birneshe qytaı men dúngender de tústi.

Jaza maıdany óte sýyq, qorqynyshty túske enipti. Eki shuńqyr qazylyp, onyń dál qasyna manaǵy eki qylmyskerdi tizerletip otyrǵyzyp qoıǵan. Ústilerine túrmeniń tar kıimin kıgizip, arqasyna, júrek tusyna dóńgelek belgi qoıylǵan. Bireýi qoryqqanynan butyna jiberip qoıypty. Esteri shyǵyp, túrleri qı kúlindeı bozaryp, aqyrǵy sátin kútip, sońǵy demin alǵany anyq kórinip tur.

Bes mınýttaı ótkende týra sol jerge eki jabyq kólip toqtady da ishinen qoldaryna syry kóship eskirgen naızaly besatar myltyǵyn ustaǵan eki qytaı áskeri tústi. Jendetter ekenin bile qoıdym. Taǵy birneshe mınýt ótken soń sot ókilderi aqtyq úkimdi daýystap turyp oqydy.

Osydan bir aı aldynda «Súleımen shoqysynda» avtobýsymyz buzylyp turǵanda, qazaq jigitteri men qytaılar arasyndaǵy tóbelesten keıin estigen, erli-zaıypty malshyny óltirip qashyp ketken oqıǵa keıipkerleri ekenin sol kezde baryp túsindim. Jergilikti qazaqtardyń kúshti qarsylyǵyn oıatqan bul eki qylmysker bir jyl boıǵy izdeý arqyly ishki qytaıǵa qashyp ketken jerinen ustap ákelgen. Qylmys dálelinen bultara almaı, ózderi moıyndaǵan. Aqyry ólim jazasyna kesilip,  mine qazir oryndalmaq.

Úkim oqylyp, belgilengen saǵaty men mınýty tolǵan kezde ysqyryqpen belgi berildi.  Áskerı kıim kıgen eki jendet myltyqtaryn daıyndap, naızalaryn shyǵardy. Jalaý kóterilgende qos qylmyskerdiń arqasyna, júrek tusyna belgilengen dóńgelek belgige myltyq naızasyn tiredi.

Ysqyryq taǵy bir shalynyp, úkim oqýshynyń qolyndaǵy jalaý kenet tómen túskende «tars» etken qos myltyqtyń daýysy qatar shyqty. Siltideı tynyp, demin ishine jutyp, únsiz turǵan taý keýdesi solq etti.

Sól sátte bizdiń júrektegi qorqynysh pen kóńildegi astań-kesteńi shyqqan dúleı sezimdi esh tilmen beıneleı almaspyn. Dúnıe tóńkerilip ketkendeı boldy. Bir qarasam ajal qushqan ekeýi aldaryndaǵy qazýly orǵa mańdaılaryn tireı, etpetterinen qulapty. Bireýi sol sátte jan tapsyrsa kerek, dym syzbaı sulyq jatyr. Ekinshisi qaq bólingen jylandaı jıryńdap baryp, ol da tym-tyrys qaldy. Shuńqyrǵa sekirip túsken túrme dárigeri ekeýiniń keýdelerindegi tostaǵandaı etip oq tesip shyqqan tesikke qulaǵyna salǵan birdeńesin tyqty da «Sy ly!» (óldi) dedi...

Áskerlerde de, jolshybaı toqtaǵan jolýshylarda da ún joq. Báriniń boıyn aýyr qorqynysh bılegen. Bárimiz tús kórip turǵandaımyz.

Bul jerde maǵan ekinshi soqqy bolyp tıgen taǵy bir jaǵdaı, sodan az kún buryn aýyldaǵy usaq tóbelesten aýdandyq túrmege 15 kúnge qamalǵan tanys, aýyldas eki jigittiń qysqa sapty kúrek ustap, shuqyr mańynda júrýi edi. Sóıtsem, alyp keter ıesi joq eki qytaıdy sol maıdanǵa kóme salý úshin aldaryndaǵy eki shuńqyrdy túrmeden arnaıy ákelip, solarǵa qazdyrǵan eken. Qómetin de solar...

...Joldy tosqan ásker qorshaýy sógilip, kólikterdiń ótýine ruqsat berildi. Avtobýsqa talasa otyryp, aýylǵa bet túzedik. Qoly qaıyrylyp baılanyp, temir qursaýǵa túsken eki qylmysker men myltyq daýysy, shuqyr qazǵan eki jigittiń boılarynan rýhy ushyp ketken jansyz beınesi kóz aldymda birjola qalyp qoıdy.

Odan keıin de talaı oqıǵanyń kýási boldyq. El bolǵasyn qylmys ta bolyp turady. Bizdiń aýdandaǵy ólimge úkim etilgen qazaqtardy jazany oryndap bolǵan soń úıine baryp, áke-sheshesinen nemese jaqyn týystarynan oqtyń aqshasy men jendettiń atý aqysyn da tóletetinin estip alǵashynda jaǵamyzdy ustasaq ta, keıinnen tań qalmaıtyn boldyq.

Úıge kelgen soń kózimmen kórgen álgi jaıtty aýyldaǵy dostaryma jyr qylyp aıtyp berdim. Sol kezde ózimizshe urlap syra iship, aýyl toılarynda kim kóringenge súıkenip júretin bizder sol oqıǵadan keıin sútke tıgen mysyqtaı bolyp, tynysh júretin ádet taptyq...

Odan beri qanshama ýaqyt ótse de týra sol jaza alańyndaǵy eki tómpeshik ótken-ketken jandarǵa úreı seýip, jol boıynda áli kúnge deıin tur. Qý Ertis qalashyǵynan Turǵyn aýylyna baratyn jolda, Ýshanyń shyǵar aýyzyna jetpeı, sál júrgende aldyńyzdan shyǵatyn sol bir «ajal apany» qanshama adamdy táýbesine túsirip turdy eken?..

Odan beri talaı jyldar aýnady. Dám tartyp aýylyma bir barǵan kezde sol jaza maıdanynyń qasynan óttik. Ólim jazasy áli de sol jerde oryndalady eken. Buryn týsyp, tamyljyp jatatyn jýsandy bókter shańy ushqan qý taqyrǵa aınalǵan. Sebebi, munda jat adamdardyń, «Usharyn jel, qonaryn saı biletin» aqpa qytaılardyń qany tógilip, múrdesi kómildi. Myńdaǵan jyldar boıy kóshpelilerdiń at tuıaǵynyń dúbirine baýyr basqan mańǵaz dala – shóp shaqaı kıgen qasıetsiz tabandardy bótensinedi, baýyryna tarta almaıdy. Áp-sátte kóz jazyp qalǵan qasıetti shańyraq ıesi endi sen emessiń. «Mynaý meniń atamekenim edi» dep aıtýdyń ózi janǵa kúızelis, júrekke salmaq...

Bógde dindi, ózge tildi jat adamdar bassa, qasıetti topyraqtan da qunar qashady eken. Ózender sýalyp, kól-qopanyń quty qashyp, jýsan ósken jazyq dalalar taqyrǵa aınalady eken. Qazir aýyldastarymnan jetken hat-habardy oqýǵa da júregim dýalamaıtyn kúıge jettim. Ámirsana shyńynyń aınalasy, Qara Ertis, Bala Ertis jaǵasyndaǵy qoınaýlardy qýalaı ósken qaraǵaı men samyrsyndardyń balaǵy órt tıgendeı, túgeldeı sarǵaıyp ketkenin, qyzyl balyǵy men alaqanaty, alabuǵasy men aqqaırany asyr salǵan kúlli sýda shurqyraǵan baqa túgili jybyrlaǵan qurty da qalmaǵanyn aıtady.

Ótken jyly sol jaqta qalǵan eski dosym sálemdeme jiberipti. Bir jilinshik jýsan men Serilik taýynyń bir butaq kók arshasy. Qaryndasshpen jazǵan shaǵyn hatynda amandyqty aıta kelip: «Qazir qystaǵymyzda úlkenderden eshkim qalǵan joq. Bári ol dúnıelik bolyp ketti. Bosap qalǵan úıler kóp, oǵan ishkeriden hansýlar (qytaılar degeni)  kelip ornalasyp jatyr. Baıaǵyda, shólde sıyr jaıyp júrgende óziń aıtatyn áńgimede shaǵyn ulystardy kúshi basym jaý basyp alǵanda kóshe almaı qalatyn jalǵyz atty kedeı bolýshy edi ǵoı. Biz de solaı boldyq, kóshe almaı qaldyq. Kedeılik qamytyn áli sheshpedik, áli sol joqshylyq. Seniń úıiń otyrǵan «Dáleı tumsyqtyń» artyndaǵy jazyqqa hansýler taýǵa deıin tirep, qaraqat ekken. Kúıeý balam jáne qaryndasym úsheýimiz soǵan jaldanyp júrmiz. Bizde úsh jyl qatarynan qatty qýańshylyq bolyp, el taǵy qınaldy. Kóktemde hansýlar Turǵyn shatyna zeńbirek qoıyp, bult atyp jaýyn jaýdyrǵanymen jazǵa salym shegirke qaptap ketti. Shegirtkeniń kóptigi sondaı, atyzdardyń shetine qazylǵan uzyn orlar tolyp qaldy dersiń. Eki máshınemen aı boıy shegirtke ýlaıtyn dári shashyp edi, ıisi sondaı jaman eken. Eginge túsip ketken atym sodan ýlanyp óldi. Apattan es jııa almaı qaldyq. Tómen jaqtaǵy «Hansý dúıden» (qytaılar qonystanǵan qystaq) bir top hansý jınalyp, shegirtke pirine arnap tasattyq berip, buthana salyp, shegirtke músinin turǵyzǵan kórinedi. Aýdandaǵy bastyqtar ruqsat beripti. «Atasynda kórmegendi botasynda kóredi» degen osy eken.

Qazir elde saıasat bulttap tur. Kún kózi shyǵardaı bolsa kelip qaıtyńdar. Eldi tastap ketýdiń, eldi saǵynýdyń da jazasy ońaı emes...» dep aıaqtapty.

 

Pikirler