Adam aǧzasynyŋ eŋ maŋyzdy bölıgınıŋ bırı - immundyq jüie. İmundyq jüienıŋ älsıreu barysynda, adam aǧzasy türlı virustardy özıne jūqtyryp aluy äbden mümkın.Tek tırı organizmderde jasuşasyz tırşılık etetın virustar mikroskoppen 300 myŋ ese ülkeitıp qaraǧanda, pışını taiaqşa tärızdı, jıp tärızdı nemese ışı quys silindr pışındı bolatyny däleldengen. Är zamanda virustardyŋ örşuı türlı epidemiialogiialyq joldarmen taralǧan.
Adamzat balasynyŋ tarihynda jahandy jaipaǧan eŋ alǧaşqy epidemiialardyŋ bırı XIX - XX ǧasyrlarda paida boldy. Europa halqynyŋ jartysyn jer qoinauyna tapsyrǧan, bırınşı oba Vizantiia imperatory Iýstinian kezınde bolsa,1361 jyly ekınşı oba «Qara ölım» atauymen belgılı boldy. Virustyŋ şyǧu sebepterı: Orta Aziianyӊ şöleit jerlerınde bastalyp, Ūly Jıbek jolymen Qyrymǧa 1343 jyly jetken. Qyrymnan Europaǧa sauda kemelerınıŋ egeuqūiryqtarmen bırge, dälırek aitsaq egeuqūiryqtyӊ üstındegı şyǧys bürgelerımen bırge Europanyӊ jaǧalaularynda taraǧan. Ǧalymdar obadan qaitys bolǧan adamdardyӊ DNQ–syn zertteu barysynda, aurudyӊ qozdyrǧyşy «Yersinia Pestis» bakteriiasyn anyqtady. Oba ındetınıŋ saldarynan, Europada 100 mlnǧa juyq adam qaitys bolǧan.Sol jyldary halyqty oŋaltu üşın 150 jyldai astam uaqytty qajet ettı. Al üşınşı oba 1369 jyly boldy. 1918 jyldary «The İspan» degen atpen taraǧan tūmau pandemiiasy paida boldy.Onyŋ qozdyrǧyş H1N1 virusy dep ataldy. 1920 jyly virustyq tūmau aqpan aiynyn bastap, säuır aiyna deiın sozyldy. Tört tolqynmen qaitalanyp otyrǧan virus 500 million adamǧa jūǧyp, 17 millionnan 50 millionǧa deiın adam ındet esebınen qaitys boldy. Ekınşı tolqyn tamyzdyŋ ekınşı jartysynda bastaldy. Boston jäne Fritaun, Serra-Leone, jerlerınen bastap, boljam boiynşa amerikandyq äskerlermen nemese fransuz äskeri-teŋız jattyǧularyna şaqyrylǧan adamdarmen bırge kelgen degen tyŋ derekter bar.1919 jyly qaŋtarda İspan tūmauynyŋ üşınşı tolqyny Avstraliiada bastaldy. Onda teŋız karantinı joiylǧannan keiın 12000 adam qaza tapty. Sodan keiın ındet lezde Europa men Amerika Qūrama Ştattary arqyly tez taraldy.Üşınşı tolqyndy virus 1919 jyldyŋ köktem jäne mausym ailaryna deiın sozyldy. 1920 jyldyŋ köktemınde törtınşı tolqyn oqşaulanǧan jerlerde, Niu-Iorkte, Şveisariia, Skandinaviia jäne keibır Oŋtüstık Amerika aimaqtaryna taraldy. Niu-Iork qalasynda 1919 jyldyŋ jeltoqsanynan 1920 jyldyŋ säuırıne deiın, alǧaşqy tolqynynan ekı ese köp bolyp, 6374 adamdy qyryp jıberdı. Būl adamzat tarihyndaǧy eŋ qauıptı pandemiialardyŋ bırı boldy. 2009 jyldyŋ köktemınde AQŞ-ta A / Hh1N1 dep atalatyn, şoşqa tūmauy belgısı baiqaldy. Būl jıtı joǧary jūqtyru qaupı bar şoşqalardyŋ respiratorlyq auruy, oǧan şoşqa tūmauynyŋ A virustarynyŋ bır türı sebep bolady. Jūǧu saldary şoşqa et önımderınıŋ 160˚F/70˚gradusqa deiın dūrys qainamauynan. Şoşqa tūmauyna alǧaş şaldyqqan, 2009 jyldyŋ 23 säuırınde Meksikadan kelgen kışkentai säbi rastaldy. Al säbi 27-säuır künı aurudy kötere almai, Tehas qalasynda köz jūmdy. 2010 jyldyŋ 11 qaŋtaryndaǧy jaǧdai boiynşa, älemde kem degende 554,000 adam virusqa şaldyqqan. Al AQŞ-ta kem degende 12 469 adam ölımı virusqa bailanysty baqilyq bolǧan. 2016 jylǧy derek boiynşa Qazaqstanǧa körşıles memleketterde paida bolǧan şoşqa tūmauy Ukraina memleketınde 83 adam, Reseide 27, Armeniiada 18 adamnyŋ janyn atalmyş virus jalmaǧanǧa ūqsaidy. XXI ǧasyrdyŋ atauly tarihi kezeŋınıŋ ışıne kırgen ındettıŋ bırı Covid-19 boldy. Barşa älemge tez taralyp, düiım jūrtty üi qamaqqa qamaǧan būl ındet 2019 jyldyŋ jeltoqsan aiynyŋ ortasynda ortalyq Qytai memleketınıŋ Uhan qalasynan tarady. Derekter boiynşa, januar men teŋız önımderınen sauda –sattyq bazarynyŋ tūrǧyndary tüsınıksız pnevmoniiaǧa şaldyqqanynan anyqtaldy. Ǧalymdardyŋ mikroskoppen qaraǧan boljamy boiynşa virus karona iaǧni, (täjge) ūqsas bolǧandyqtan "koronavirus" dep atady. Esterıŋızge sala ketsek, Qytaidan tys alǧaşqy jaǧdai 2020 jyldyŋ 13 qaŋtary belgılı boldy. 8 qaŋtar künı Uhannan Bangkokqa Tailand qalasyna ūşyp kelgen 61 jasar äielden anyqtalǧan edı. Al qazırgı taŋdaǧy koronavirus ındetınıŋ statistikasy älem boiynşa, onyŋ ışınde jūqtyrǧandardyŋ sany 1 432 686 adamǧa jettıp otyr. Qazırgı ahual boiynşa ındettı emdeu barysynda, Ündıstan memleketınde koronavirustan keiın "qara zeŋ" dertı paida boldy. Kovidty emdeude qoldynylǧan preparattardyŋ sebebınen bolǧan, mukormikoz dertı mūryn men taŋdaidaǧy invaziialyq şırık, onyŋ äserınen auyrsynu, qaltyrau belgılerı anyqtaldy.Batis Malikqyzy
Ūqsas jaŋalyqtar
