Adam aǵzasynyń eń mańyzdy bóliginiń biri - ımmýndyq júıe. Imýndyq júıeniń álsireý barysynda, adam aǵzasy túrli vırýstardy ózine juqtyryp alýy ábden múmkin.Tek tiri organızmderde jasýshasyz tirshilik etetin vırýstar mıkroskoppen 300 myń ese úlkeıtip qaraǵanda, pishini taıaqsha tárizdi, jip tárizdi nemese ishi qýys ılındr pishindi bolatyny dáleldengen. Ár zamanda vırýstardyń órshýi túrli epıdemııalogııalyq joldarmen taralǵan.
Adamzat balasynyń tarıhynda jahandy jaıpaǵan eń alǵashqy epıdemııalardyń biri XIX - XX ǵasyrlarda paıda boldy. Eýropa halqynyń jartysyn jer qoınaýyna tapsyrǵan, birinshi oba Vızantııa ımperatory Iýstınıan kezinde bolsa,1361 jyly ekinshi oba «Qara ólim» ataýymen belgili boldy. Vırýstyń shyǵý sebepteri: Orta Azııanyӊ shóleıt jerlerinde bastalyp, Uly Jibek jolymen Qyrymǵa 1343 jyly jetken. Qyrymnan Eýropaǵa saýda kemeleriniń egeýquıryqtarmen birge, dálirek aıtsaq egeýquıryqtyӊ ústindegi shyǵys búrgelerimen birge Eýropanyӊ jaǵalaýlarynda taraǵan. Ǵalymdar obadan qaıtys bolǵan adamdardyӊ DNQ–syn zertteý barysynda, aýrýdyӊ qozdyrǵyshy «Yersinia Pestis» bakterııasyn anyqtady. Oba indetiniń saldarynan, Eýropada 100 mlnǵa jýyq adam qaıtys bolǵan.Sol jyldary halyqty ońaltý úshin 150 jyldaı astam ýaqytty qajet etti. Al úshinshi oba 1369 jyly boldy.
1918 jyldary «The Ispan» degen atpen taraǵan tumaý pandemııasy paıda boldy.Onyń qozdyrǵysh H1N1 vırýsy dep ataldy. 1920 jyly vırýstyq tumaý aqpan aıynyn bastap, sáýir aıyna deıin sozyldy. Tórt tolqynmen qaıtalanyp otyrǵan vırýs 500 mıllıon adamǵa juǵyp, 17 mıllıonnan 50 mıllıonǵa deıin adam indet esebinen qaıtys boldy. Ekinshi tolqyn tamyzdyń ekinshi jartysynda bastaldy.
Boston jáne Frıtaýn, Serra-Leone, jerlerinen bastap, boljam boıynsha amerıkandyq áskerlermen nemese franýz áskerı-teńiz jattyǵýlaryna shaqyrylǵan adamdarmen birge kelgen degen tyń derekter bar.1919 jyly qańtarda Ispan tumaýynyń úshinshi tolqyny Avstralııada bastaldy. Onda teńiz karantıni joıylǵannan keıin 12000 adam qaza tapty. Sodan keıin indet lezde Eýropa men Amerıka Qurama Shtattary arqyly tez taraldy.Úshinshi tolqyndy vırýs 1919 jyldyń kóktem jáne maýsym aılaryna deıin sozyldy. 1920 jyldyń kókteminde tórtinshi tolqyn oqshaýlanǵan jerlerde, Nıý-Iorkte, Shveıarııa, Skandınavııa jáne keıbir Ońtústik Amerıka aımaqtaryna taraldy. Nıý-Iork qalasynda 1919 jyldyń jeltoqsanynan 1920 jyldyń sáýirine deıin, alǵashqy tolqynynan eki ese kóp bolyp, 6374 adamdy qyryp jiberdi. Bul adamzat tarıhyndaǵy eń qaýipti pandemııalardyń biri boldy.
2009 jyldyń kókteminde AQSh-ta A / Hh1N1 dep atalatyn, shoshqa tumaýy belgisi baıqaldy. Bul jiti joǵary juqtyrý qaýpi bar shoshqalardyń respıratorlyq aýrýy, oǵan shoshqa tumaýynyń A vırýstarynyń bir túri sebep bolady. Juǵý saldary shoshqa et ónimderiniń 160˚F/70˚gradýsqa deıin durys qaınamaýynan. Shoshqa tumaýyna alǵash shaldyqqan, 2009 jyldyń 23 sáýirinde Meksıkadan kelgen kishkentaı sábı rastaldy. Al sábı 27-sáýir kúni aýrýdy kótere almaı, Tehas qalasynda kóz jumdy. 2010 jyldyń 11 qańtaryndaǵy jaǵdaı boıynsha, álemde kem degende 554,000 adam vırýsqa shaldyqqan. Al AQSh-ta kem degende 12 469 adam ólimi vırýsqa baılanysty baqılyq bolǵan. 2016 jylǵy derek boıynsha Qazaqstanǵa kórshiles memleketterde paıda bolǵan shoshqa tumaýy Ýkraına memleketinde 83 adam, Reseıde 27, Armenııada 18 adamnyń janyn atalmysh vırýs jalmaǵanǵa uqsaıdy.
XXI ǵasyrdyń ataýly tarıhı kezeńiniń ishine kirgen indettiń biri Covid-19 boldy. Barsha álemge tez taralyp, dúıim jurtty úı qamaqqa qamaǵan bul indet 2019 jyldyń jeltoqsan aıynyń ortasynda ortalyq Qytaı memleketiniń Ýhan qalasynan tarady. Derekter boıynsha, janýar men teńiz ónimderinen saýda –sattyq bazarynyń turǵyndary túsiniksiz pnevmonııaǵa shaldyqqanynan anyqtaldy. Ǵalymdardyń mıkroskoppen qaraǵan boljamy boıynsha vırýs karona ıaǵnı, (tájge) uqsas bolǵandyqtan "koronavırýs" dep atady. Esterińizge sala ketsek, Qytaıdan tys alǵashqy jaǵdaı 2020 jyldyń 13 qańtary belgili boldy. 8 qańtar kúni Ýhannan Bangkokqa Taıland qalasyna ushyp kelgen 61 jasar áıelden anyqtalǵan edi. Al qazirgi tańdaǵy koronavırýs indetiniń statıstıkasy álem boıynsha, onyń ishinde juqtyrǵandardyń sany 1 432 686 adamǵa jettip otyr. Qazirgi ahýal boıynsha indetti emdeý barysynda, Úndistan memleketinde koronavırýstan keıin "qara zeń" derti paıda boldy. Kovıdty emdeýde qoldynylǵan preparattardyń sebebinen bolǵan, mýkormıkoz derti muryn men tańdaıdaǵy ınvazııalyq shirik, onyń áserinen aýyrsyný, qaltyraý belgileri anyqtaldy.
Batıs Malıkqyzy
