Vladımır Ivanovıch Sergııchýk – Taras Shevchenko atyndaǵy Kıev ulttyq ýnıversıteti álem ýkraındary tarıhy kafedrasynyń meńgerýshisi. Ýkraına joǵary mektep akademııasynyń akademıgi. Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor. Ýkraınadaǵy asharshylyqty egjeı-tegjeıli taldaǵan «Bizdi qalaı ashtan qyrdy» («Iak nas morılı golodom») atty monografııanyń avtory. Elordaǵa sapary barysynda ǵalymmen suhbattasýdyń sáti túsken edi. Sol áńgimeni nazarlaryńyzǵa usynǵandy jón kórdik.
– Vladımır Ivanovıch, sizdiń kandıdattyq jáne doktorlyq dıssertaııalaryńyzdyń taqyryby ýkraın halqy tarıhynyń birneshe ǵasyr burynǵy kezeńderine arnalǵan. 1932-1933 jyldardaǵy asharshylyq máselelerine bet burýyńyzǵa ne nárse áser etti?
– Elimiz táýelsizdik alǵan tusta kazachestvonyń birden-bir mamany boldym. Jurttyń bári meniń zertteýlerime júginetin. Sony maldanyp júre berýime de bolatyn ba edi, biraq arhıvtyń qoınaýynan kóptegen beımálim qujattardyń sheti qyltııa bastady ǵoı. Al ózim arhıv dese, ishken asyn jerge qoıatyn tarıhshynyń birimin. Sóıtip, shań basqan múıisterdi qýalaı tintip júrgenimde, golodomorǵa (Ýkraınadaǵy asharshylyqqa – A.Sh.) qatysty derekterge ushyrastym. Shuqshıǵan kúıimde bas kótere almaı qaldym. Bul náýbettiń jaı-japsaryn saraptaýǵa ishki daıyndyǵym da joq emes-tuǵyn. Toqsannyń úsheýine kelip dúnıeden ozǵan qaıran anam zulmat ashtyq týraly úı ishindegi bárimizge sybyrlap qana áńgimelep otyratyn. Aıtaryn aıtyp alyp, kóldeneń bireý estip qoımady ma dep záresi ketetin. «Sibirge aıdap jibergennen» qorqatyn. Ákemniń de, sheshemniń de jaǵynan birneshe kisi sol ashtyqtyń aranyna jutylǵan. Sondyqtan golodomor jaıyndaǵy qolyma túsip, nazaryma ilikken alǵashqy qujattardyń ózi-aq meniń esi-dertimdi bılep aldy. Jabýly jatqan taqyrypqa solaısha den qoıdym.
– Derek kózderi Ýkraınanyń ózinde saqtalǵan ba?
– Ózimizde tolyp jatyr, árıne. Onyń bárin tabý – óz aldyna bir jumys ta, qolma-qol qorytyp úlgerý tipti qıyn. Sol sebepti eń aldymen muraǵat materıaldarynyń bas-aıaǵyn qurap, tom-tom jınaqtarǵa aınaldyrdyq. Kópshiliktiń qupııa málimettermen tanysa bergenin qaladyq. Sankt-Peterbýrg arhıvterinde izdenis jasaýdyń sáti tústi. Biraq keıinirek Máskeýdiń tarıhı qoımalaryna jol ashylmady. Buıyrtqany sol, Kanadanyń Toronto qalasyndaǵy ýkraın dıasporasy ondaǵy qajetti qujattardyń kóshirmelerin satyp alypty. Osynyń paıdasyn kórdik. Qazaqstan arhıvteriniń de járdemi kóp tıdi. Memlekettik muraǵattaryńyzda talaı ýaqytymdy ótkizdim.
– Sonda Qazaqstandaǵy uly zulmat pen Ýkraınadaǵy golodomordy salystyra qaraǵan bolarsyz?
– Álbette. Ýkraınada dıqandar qasiretke bókti, Qazaqstanda baqtashylar qyrǵynǵa ushyrady. Otyryqshy sharýashylyǵy órkendegen bizdiń qara topyraqty aımaq ta, kóshpeli tirshiliginiń qaımaǵy buzylmaǵan sizdiń shúıgin dalaly el de bolshevıkterdiń basbuzar saıasatynyń saldarynan sheksiz azapqa dýshar boldy. Bizderdi nannan, sizderdi maldan aıyrdy. Halqynyń proenttik mólsherine shaqqanda – qazaqtar kóp jutasa, adam sanymen eseptegende – ýkraındardyń shyǵyny basym.
– Qansha adamnan aıyryldyq dep júrsizder?
– 7 mıllıonnan 10 mıllıonǵa deıingi sandar aıtylady. Qarańyzdarshy, 1926 jylǵy sanaq pen 1939 jylǵy sanaqtyń aralyǵynda halyqtyń sany Reseı Federaııasynda – 28, Belarýsta – 11,2 paıyzǵa kóbeıse, Ýkraınada 9,9 paıyzǵa kemigen.
– Ol kezde Qazaqstandy qonystanǵan ýkraındar az bolmaǵan sııaqty…– Otyzynshy jyldardyń shamasynda sizderdiń respýblıkalaryńyzda 860 myń ýkraın ómir súrip jatqan edi. Al 1939 jylǵy sanaqtyń nátıjesi boıynsha olardyń sany 200 myńǵa kemidi. Munyń ishinde ashtyqtan ólgeni de, qýǵyn-súrgin qurbandary da bar.
– Al endi Ýkraınadaǵy golodomordyń túp-tórkini neden bastaý aldy dep oılaısyz?
– Jalpylama sıpattaǵanda, bul birinshi kezekte ýkraın sharýalaryna siltengen soıyl boldy. Nelikten? Óıtkeni marksızm-lenınızmmen saqadaı saı qarýlanǵan bolshevızm lıderleri kez kelgen memlekettiliktiń materıaldyq irgetasyn sharýalar qalaıtynyn bildi. Naq osy sharýalar qaýymy menshikti jerlerine taban tireı otyryp, ózinen artylǵan ónimin ult-azattyq qozǵalysynyń ıgiligine bólise jumsaı alary anyq edi. Ásirese, Kýbandaǵy ýkraın sharýalary ózderine kúshtep tańylǵan sovet ókimetiniń tártibine qarsy óre túregelip, bolshevızmge batyldyqpen doq kórsetti. Keńestik tarıh bul týraly lám-mım dep aýyz ashpaıtyn. Ári sovet ókimetine qarsy baǵyttalǵan sharýalar kóterilisin «bandıtızm» degen uǵymnyń aıasymen shekteıtin. Sóıtsek, golodomorǵa deıin de ýkraın sharýalary óz narazylyqtaryn ishterine búgip ustamapty. Burq-sarq minez tanytypty. Ýkraındar ózderi kóp mekendegen Kýbanda ǵana emes, az ǵana bóligi kóshirilgen Qazaqstannnyń teristiginde de jańa bıliktiń óktemdigimen qaqtyǵysqa barypty. Aıtalyq, qazaqstandyq arhıv qujattaryna súıensek, Qostanaı oblysyndaǵy olardyń qozǵalysyna «mahnoshyldyq» dep aıdar tańylǵan. Iaǵnı, búliktiń sıpatyn Ýkraınadaǵy ataman Nestor Mahnonyń esimimen baılanystyrǵan.
– Bolshevıkterdiń ýkraın sharýalaryna sonshama shúılikkeni nesi?
– Óıtkeni, olardyń urandarynda ulttyq derbestiktiń talaptary bar edi. Bul, árıne, bolshevıkterdi shoshytty. Kýban arhıvinen jergilikti bir usaq sheneýniktiń joǵary jaqqa joldaǵan jaramsaq hatyn keziktirdim. Ol «ýkraındandyrý sovet ókimetiniń kúıreýine alyp keledi» dep baıbalam sala jazypty. Osyndaı shaǵymdar bir arnaǵa quıyla kele, ýkraın sharýalaryn qatań baqylaýǵa alý uıǵarylǵan bolar. Bolshevıkter partııasynyń 1923 jylǵy HII seziniń sheshimderinen keıin ult aımaqtarynda ana tilin, el mádenıetin órkendetý máseleleri qyzý qolǵa alyna bastady. Ýkraın zııalylary da belsendiligin baıqatty. Bul Máskeýdegi ortalyqqa jaqpady. Sóıtip, 1928 jyly «Shahtınsk isi» qozǵalyp, ýkraın ıntellıgenııasyna aýyr soqqy jasaldy. Aldy atyldy, sońy túrmege toǵytyldy. Intellıgenııadan soń, sharýalardyń kezegi keldi. Olardy júgendeýdiń eń ońtaıly amaldary qarastyryldy.
– Ol qandaı amaldar edi?
– Meniń pikirimshe, basy noqtaǵa syımaǵan ýkraın sharýalaryn yqtyrýdyń eń tıimdi tásili – olardy ashtan qatyrý boldy. Nege? Óıtkeni ashtan ólgen adamdardyń suraýy joq: bále-jalany eginniń shyǵymsyzdyǵyna, aýa raıynyń qolaısyzdyǵyna jaba salyp qutylasyń. Tarıhta talaı ashtyq bolǵanyn bilemiz. Biraq tabıǵattan tóten kelgen ol ashtyqtarǵa qaraǵanda, golodmordyń sıpaty bólek. Ol – qasaqana uıymdastyrylǵan, halyqtyń tutas bir bóligin joıýdy ádeıi kózdegen sum saıasat. Iaǵnı, bir sózben aıtqanda, genoıd.
– Bul tóńirekte túrli qarama-qaıshy paıymdardyń bar ekeninen habardarmyz. Sizdińshe, golodomordy ne sebepten genoıd dep ataǵan jón?
– 1932 jyly Ýkraınada astyq shyqpaı qalǵan joq. Bul – barshaǵa belgili jaıt. Onyń bir bóligi saýda-sattyq jónimen shet elderge jóneltilip jatty, basqasy elde qaldyryldy. Alaıda ash adamdardyń astyqqa qoly jetpedi. Qoly jetpedi emes, jetkizdirmedi. Qaryn toıǵyzar nany bar Reseıge, Belorýssııaǵa, Zakavkazege olardy attap bastyrmady. Bılik osyny kóre tura, maqsatty túrde qoldan jasady. Genoıdtiń bir belgisi osy bolsa, ekinshisi – ashtan qyrylyp jatqan halyqty azyq-túligi bar jerlerge jibermeı qoıýy. BKP(b) Ortalyq komıteti men Halyq komıssarlar keńesiniń 1933 jylǵy 22 qańtardaǵy qaýlysynda: «Ýkraına jáne Kýban okrýgynyń sharýalaryna tysqary ketýge tyıym salynsyn» dep jazylǵan. Ol pármen eki etpeı oryndaldy. Qazaqtar sekildi, bosyp ta kóshe almady…
– Qazaqtyń aýa júrip qyrylǵany qanshama…
– Olardyń qaıda barsa da, aldy ashyq boldy ǵoı áıteýir. Omby, Orynbor, Novosıbırsk, Samara, Chelıabınsk asty. Ózbek, qyrǵyzdy panalady. Qytaıǵa qashty. Arhıv derekterin oqysaq, qazaqtardyń barǵan jerlerinde azdy-kópti qamqorlyq jasalǵanyn kóremiz. Mysaly, Bashqurtstanda bosqyn qazaqtardy jumysqa ornalastyrý jóninde qaýly alynǵan. Tipti qanypezer Kaganovıchtiń ózi qazaqtardy Saratov oblysynan qýyp shyqpańdar dep nusqaý beripti. Reseı tarıhshysy Kondrashınniń jazýynsha, Edil boıyndaǵy Sorochınsk aýdanynda sol kezde 391 qazaq jumysqa turǵyzylǵan. Goloekın men Mırzoıannyń qazaqtar aýyp barǵan jerlerde olarǵa tıispeý týraly ólkelik jáne oblystyq partııa uıymdaryna joldaǵan ótinish jedelhattaryn óz kózimmen kórdim.
– Qazaqstanda «Kishi Oktıabr» jasap, «asha tuıaq qalmasyn, asyra silteý bolmasyn» saıasatyn júrgizgen qandyqol Goloekınniń aıaq astynan qazaqqa jany ashı qalǵandyǵyna ılana qoımaspyz. Qytaımen aradaǵy shekaraǵa pýlemet qoıǵyzyp, qashqan qazaqtyń jolyn oqpen bógegen…
– Men arhıvtegi qaǵaz betinen oqyǵanymdy aıtyp jatyrmyn...
– Qazaqtar – árqashan peıiline sengen halyq. Biraq olardyń aýa kóshkenine onsha qarsylyq bildirilmegeninde de astar bar sekildi. Óıtkeni qazaqtyń basy aýǵan jaqqa ketip, orny bosap qalǵany kelimsekterdi ákelip tógý úshin tıimdi boldy emes pe?
– Múmkin… Al ýkraındarǵa halyqaralyq uıymdardan kómek suraýǵa týra keldi. Alaıda sovet ókimeti ashtyq týraly shyndyqty álemdik qaýymdastyqtan jasyryp baqty. Bul – genoıdtiń úshinshi aıǵaǵy. Sheteldegi ýkraın dıasporasy jaǵdaıǵa qanyqqan soń, jabyla qarjy jınady. Ulttar lıgasyna ótinish túsirdi. Basqa memleketter de qol ushyn sozdy.
– Qazaqtarǵa shetten qarasatyn eshkim bolǵan joq…
– Biraq sovet ókimeti ýkraındarǵa usynylǵan járdemdi qabyldaýdan bas tartty. Genoıdtiń tórtinshi belgisi osynda tańbalanǵan. Bir nazar aýdaratyn nárse, sol shaqta Ýkraınada 400 myńdaı nemis turyp jatqan. 1933 jyly bılik basyna kelisimen, Gıtler osyndaǵy ashyqqan nemisterge kómek kórsetý jóninde tapsyrma beredi. Óz qaltasynan 1000 markany salady. Ol nemister turatyn mekendegi ýkraındarǵa, polıaktarǵa, grekterge, bolgarlarǵa da – aralarynda ashtyqtan alaýyzdyq týmaýy úshin – german aqshasyn birdeı taratýdy talap etedi. Ár otbasyna apta saıyn 80 markadan qarjy tıip jatqandyǵy jaıyndaǵy habar Lazar Kaganovıchtiń qulaǵyna jetedi. Bulqan-talqan bolyp ashýlanǵan ol: «bizdiń halqymyz toq», – dep, kelgen aqshany proletarıattyń halyqaralyq uıymynyń qoryna aýdartady.
– Fashısterge bergisiz quıtyrqy qatygezdik bolǵan eken…
– Men muny aspannan alǵam joq – arhıv derekterin sóıletip otyrmyn. Genoıdtiń besinshi belgisi – adamdardyń kózin joıyp qana qoımaı, rýhanı turǵydan janshý. Ashtyqpen nemese qýǵyn-súrginmen ultty zárezap qylý, eńsesin basý, bolmysynan jańyldyrý, qosúreı etý. Bul rette ýkraındar ne kórmedi deısiń?! Krasnodar ólkesinde 1926 jyly 1 mln 581 myńdaı ýkraın turyp jatsa, 1939 jyly olardyń 144 myńy ǵana qalǵan. Sonda 1 mıllıon 438 myńǵa jýyq adam qaıda ketken? Olardyń bir bóligi deportaııaǵa ushyraǵan. Ashtyqtan kóz jumǵany bar… Basqasynyń bárin shegergenniń ózinde, 1 mıllıon ýkraın qaıda joǵalǵan? Eshqaıda da. Kúnkóris úshin orys bolyp jazylyp ketken. Bul – óz ultynan tirileı aıyrylǵandar.
– Assımılıaııaǵa ushyraǵandardyń qaıtyp kelmesi anyq…
– Endi genoıdtiń aqyrǵy – altynshy belgisin kórsetkim keledi. Ýkraındardy ata qonystarynan zorlyqpen kóshirgen. Aıtalyq, 1932 jylǵy jeltoqsannyń ishinde Poltavskaıa stanıasynan zaporoje kazaktarynyń urpaqtary sanalatyn 10 myńǵa jýyq adamdy arnaıy eshelondarǵa tıep jibergen. Olardy aparyp tókken jerlerdiń biri – qazirgi Qaraǵandy oblysyna qarasty Osokarovka degen eldi meken. Soltústik Kavkazda tipti «Poltavskaıa stanıasy soltústik aımaqtarǵa nege jer aýdaryldy» degen úgit kitapshalary taratylyp, dóreki deportaııany aqtap alýǵa tyrysqan. Lezde ýkraındardan «tazartylǵan» Poltavskaıa stanıasynyń atyn «Krasnogvardeıskaıa» dep ózgertken. Bosaǵan jerge Oral boıynan, Máskeý men Lenıngrad oblystarynan, Belorýssııadan kolhozshylardy, sondaı-aq baıyrǵy qyzyláskerler men OGPÝ ardagerlerin ákelip jaıǵastyrǵan. Sol sııaqty, Ýman jáne Medvedovskaıa stanıalarynyń turǵyndary da túgeldeı jer aýdarylǵan. Bulardan bólek, taǵy da 12 stanıa sovet ókimeti oılap shyǵarǵan «qara taqtaǵa» jazylǵan. 1932 jylǵy 14 jeltoqsanda BKP(b) Ortalyq Komıteti «Ýkraınadaǵy, Soltústik Kavkazdaǵy jáne Batys oblystaǵy astyq daıyndaý týraly» qaýlysyn jarııalady. Onda qaýlyda atalǵan úsh óńirdiń de naýqandyq sharýany aqsatyp otyrǵandyǵy synalady. Biraq nátıjesinde qýǵyn-súrginge tek Ýkraına men Kýban okrýginiń eginshileri ushyrap, partııadan qýylady, sottalady, ishinara tipti atý jazasyna buıyrylady. Basqalary – din aman. Muny qalaı túsinýge bolady?! Sondyqtan da biz bul qaýlydan ulttyq nyshan izdeýge májbúrmiz. Óıtkeni onyń altynshy babynan bastap onynshy babyna deıin «ýkraındandyrýdy» toqtatý máselesine arnalǵan. Ol – ol ma, týra erteńine – 15 jeltoqsan kúni ortalyq taǵy bir qaýly shyǵaryp, endi búkil Keńester Odaǵy boıynsha jańaǵy aıtylǵan «ýkraındandyrýǵa» tolyqtaı tyıym saldy. Mektepterimiz jabyldy, baspasózimiz orys tiline kóshirildi, tilimizge qysym jasaldy…
– Bizge de tanys jaıttar ǵoı. Áńgimeńizdiń barysynda Kaganovıchtiń esimin teris jaǵynan kóp atadyńyz. Nege?
– Óıtkeni ol ýkraındarǵa qarsy solaqaı saıasattyń dem berýshileriniń jáne júzege asyrýshylarynyń biri boldy. Mysaly, 1932 jylǵy 4 qarashadaǵy Soltústik Kavkaz partııa uıymynyń qaýlysyn shyǵarýǵa Lazar Moıseevıch Kaganovıch tikeleı ózi qatysty. Ýkraın sharýalaryna azyq-túlik bermeý, olardy jer aýdarý osydan bastaldy. Medvedovskıı stanıasyna barǵanynda, ol aldynan quraq ushyp shyqqan qarııalarǵa «sabotajnıkter» dep aıqaılap, keýdeden ıtergen. Manaǵy aıtqan «qara taqtany» da qoldanysqa engizgen – sol adam. Bergi zamanda, ótken ǵasyrdyń 80-90 jyldary golodomorǵa baılanysty shyndyqtyń betin ashý úshin áreketter bastaldy. Ishinde birde-bir ýkraın ultynyń ókili joq, ártúrli el azamattarynan quralǵan zańgerlerdiń halyqaralyq odaǵy keńes bıligine suraý saldy. Umytpasam, 1988 jyly olar sol kezdegi Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy Nıkolaı Ivanovıch Ryjkovty sotqa shaqyryp, golodomor týraly derekter berýin ótindi. Biraq Ryjkov barýdan bas tartty. Al ol kisi – Donbastyń týmasy, ulty ýkraın. Óziniń áýleti asharshylyqtyń zardabyn tartqan. Basqasy – basqa, osyndaı jaǵdaılar da bolǵan.
– Keńes Odaǵynyń barlyq halyqtary asharshylyqty bastan keshti degen pikirler de joq emes. Buǵan ne deısiz?
– Bir jıynnyń ústinde tarıhshy otandasymnyń osylaı daý kótergeni bar. Sonda men: «Aıtyńyzshy, chýkottar ashtyqqa ushyrady ma?» dedim. Ol múdirip qaldy. Óıtkeni chýkottar ashtyqty kórgen joq. Sol sııaqty, grýzınder men armıandar ashyǵyp pa eken? Ázerbaıjandar men belarýstar she? Sóz joq, ózgelerdiń bárinen kóp aýyrtpalyq kórgen – ýkraın men qazaq.
– Sóz sońynda sizdiń ǵylym jolyndaǵy bastapqy qadamyńyzǵa qatysty saýal qoıaıyn. «Kazak» pen «qazaq» sózderiniń tórkini bir deıdi ǵalymdarymyz. Siz qalaı oılaısyz?
– Oǵan kúmánim joq. «Kazak» – bizdiń tilimizge engen túrki sózi. Ol birte-birte uǵymymyzda áleýmettik sıpatyna qosymsha – saıası mánmen kómkerilip, mazmun-maǵynasyn jańalaǵan. Qazaq pen ýkraınnyń tamyrlastyǵy – tereńde. Ýaqyt ótken saıyn eki halyqtyń da mártebesi bıikteı beretinine senemin.
– Áńgimeńizge rahmet.
Suhbattasqan: Amantaı ShÁRIP
