Resei Ortalyq Aziia elderıne buferlık zona retınde qaraidy
Geosaiasi saraptama
Reseidıŋ Ortalyq Aziiany EurAzES arqyly öte jūmsaq küşpen basqarudyŋ jaqsy metodikasyn qūryp alǧan. Euraziialyq ekonomikalyq odaq 95 paiyz Reseidıŋ müddesıne jūmys jasauda. Eŋ soraqysy, Reseidıŋ tükke aspaityn qoqystary men ybyrsyqtary Euraziialyq odaqtyŋ ışındegı elderdıŋ amaldap keregıne jararlyq dünie bolyp otyr. EurAzES özınıŋ qūramyndaǧy elderdıŋ syrtqy naryqqa şyǧuyna qūrylǧan blokirovka rölın atqaruda. Tıptı, şikızatynyŋ özı Reseisız eşqaida ötpeitıne Qazaqstannyŋ özı mysal.
Soŋǧy kezde Ortalyq Aziiada geosaiasi yqpalyn jürgızu oiynyna AQŞ pen Türkiia tıkelei qatysyp otyr. Olardyŋ da maqsaty Ortalyq Aziia elderın Resei men Qytaidyŋ geosaiasi yqpalynan şyǧaryp, özınıŋ yqpalyna alu. Al, Kreml bolsa Orta Aziia elderın eŋ dinamikalyq damuşy region retınde öz qūzyrynda ūstaǧysy keledı. Bıraq qazır situasiia müldem özgerdı. Kremldıŋ pozisiiasy tıptı özımen bır äskeri-ekonomikalyq odaqtaǧy elderge tek qana psihologiialyq qysymnan ary aspai, özınıŋ älsızdıgı men yqpalynan aiyrylyp bara jatqanyn ǧana körsetude. Būl kreml üşın effektivtı saiasi qadam bolmasy aidan anyq.
AQŞ-tyŋ Ukrainanyŋ şyǧys territoriiasyna dendep enuı, odan keiın Ortalyq Aziia elderıne nazarynyŋ küşeiuı Kremldıŋ jüikesıne qatty batyp otyr. NOTA äskerı Auǧanstannan ketıp, Orta Aziiany özınıŋ nazaryna aluda. Mūnyŋ sebebın anyq baiqauǧa da bolady. Kreml Ortalyq Aziia elderıne kompromistık diplomatiialyq pozisiiany ūstai bastady. Özbekstannyŋ da poisiiasyn iıle qoldap, Qazaqstannyŋ da keşegı tarihtaǧy ekınşı düniejüzılık soǧysqa aitarlyqtai kosqan ülesın resmi moiyndady. Būl Kremldıŋ jalǧyz qalǧanynyŋ, janyna saia tappai otyrǧanynyŋ körınısı. Sondyqtan Putin EvrAzEs elderınıŋ basşylarynyŋ basyn qosyp, keŋes ötkızdı.
Osynyŋ aldynda ǧana Reseidıŋ qorǧanys ministrı Sergei Şoigu Özbekstan men Täjıkstanǧa baryp keldı. Bıraz şarualardy tyndyrǧandai boldy. Bıraq köŋılı küptı bolyp qaitty. Özınıŋ siiasi bäsekelesterınıŋ quatty bolyp, nyǧaiyp ketkenıne Reseidıŋ soŋǧy kezde anyq közı jettı. Sondyqtan EvrAzEs-tı jūmsaq küşpen ūstaudyŋ jaŋa formatyna köşıp otyr. Ony Qazaqstan men Özbekstan da bılmei otyrǧan joq, öte jaqsy bılıp otyr.
Däl qazır Ortalyq Aziia Reseidıŋ qolyndaǧy älem aldyndaǧy eŋ bır kritikalyq region bolyp qaldy. Synnyŋ eŋ bır ūşar şyŋy Resei üşın - osy Ortalyq Aziia. Ūlan ǧaiyr territoriiasy bar baiaǧy KSRO joq. Ol kezde Resei qazırgısınen äldeqaida beiqam bolatyn. Qazır jaǧdai müldem basqaşa. Reseidıŋ batysynda AQŞ pen Europa elderı arasyndaǧy kikıljıŋı, Qiyr şyǧysynda Japoniiamen Kuril araldary üşın konfliktısı bar. Sondyqtan da Ortalyq Aziia elderı üşın Resei balansty ūstap, säl mült ketse psihologiialyq qysym jasaumen şekteluden basqa şaraǧa bara almai otyr.
Al, endı Ortalyq Aziia elderınıŋ Täjıkstan men Qyrǧyzstan arasyndaǧy şekara dauy men qaqtyǧystar Reseige barynşa tiımdı argument boluda. Osy ortaǧa otty tastap otyrǧan da Reseidıŋ özı. Ortalyq Aziia elderınıŋ ışınde özara alauyzdyqty qozdyryp, bır bırımen ym-jymy bır bolmasyn degen nietpen baryn salyp otyr. Osy jaǧyna kelgende Qazaqstan men Özbekstan tarapy özınıŋ azdap bolsa da saiasi erkındıgın körsetkendei boldy. Bıraq Reseidıŋ qabaǧyna qarady.
Ortalyq Aziia Resei üşın aldaǧy uaqytta da tüiını şelılmegen synnyŋ oşaǧy bolmaq. Maŋynda Qytai tūr. Resei üşın Ortalyq Aziiada eŋ maŋyzdy el - Qazaqstan. Qazaqstannan aiyrylu Reseige ölımmen teŋ. AQŞ-tyŋ da Qazaqstanǧa taŋdauy tüsuı, köpvektorly saiasat ūstauyn qoldauy Reseidıŋ şyqpaǧan janyn şyǧaryp otyr.
Ortalyq Aziia elderı soŋǧy kezde özınıŋ dinamikalyq dauyn aişyqtai bastaǧan, şikızatyn eksportqa şyǧaruda älemnıŋ nazaryn audaryp otyrǧan region retınde de tanylǧan. Geosaiasi arenada AQŞ, Türkiia, İran, Resei, Qytai siiaqty oiynşylardyŋ būl regionǧa nazar salyp otyruy da sodan. Al, Resei 2020 jyldan berı Ortalyq Aziiada özınıŋ yqpalynan aiyrylyp qalmaudyŋ san türlı ädısıne baryp, haostyq jol taŋdap, koordinasiialyq, konstruktivtı diplomatiialyq qadamdarǧa bara almady. Sebebı, Reseidı özınıŋ menmendıgı men imperiialyq sasyq piǧyly bas idırmedı. Bıraq soŋǧy kezde jūmsaq küşke köşuge müddelı bolyp otyr.
Keŋes tarqaǧannan keiın 10 jyldan keiın Resei azdap esın jiyp, Ortalyq Aziia elderıne 20 milliard dollardai investisiia saldy. Öndırıstık sektorlarynyŋ bärın özıne qaratpaq boluǧa tyrysty. Bıraq Reseidıŋ mūnysynan asa paida bolmady. Resei Qazaqsanǧa, Täjıkstanǧa özara ärıptestık qauıpsızdık salasynda äskeri bazalaryn qoiyp qoidy. Būl da eşqandai etikalyq diplomatiialyq jol emes.
Resei Ortalyq Aziia elderınıŋ täuelsızdıgınıŋ nyǧaiuynan qatty qorǧady. Sondyqtan da būl elderdı qaryzben ūstauǧa da tyrysyp keldı. Soŋǧy 30 jyl boiy Resei Ortalyq Aziia elderın özıne tolyq täueldı elder retınde sezındı. Al qazır olardyŋ būrynǧy KSRO elderı siiaqty emes, öz aldyna jolyn tauyp ketıp bara jatqanynan da qorqyp otyr. Olardyŋ syrtqy saiasattaǧy täuelızdıgı men suverenitetın moiyndaǧysy kelmeidı. Onyŋ bırneşe sebepterı bar.
1. Bäsekelestıktıŋ artuy. Resei Ortalyq Aziia elderı üşın basty sauda serıktestı ärı kreditor el.
2. Reseidıŋ batys elderı aldyndaǧy ekonomikalyq älsızdıgı, bäsekege qabıletsızdıgı, qabat-qabat sanksiialar. Būl Reseige auyr qysym alyp keledı ärı Ortalyq Aziia eldırınıŋ aldynda abyroidan jūrdai etedı. Sebebı, Resei özın Ortalyq Aziia elderı üşın lokomotiv sanap keldı.
3. Resei özınıŋ Ortalyq Aziia elderıne qatysty ūstanǧan saiasatynyŋ jemıssız ekenın endı tüsındı. Sondyqtan da būrynǧy territoriialyq daudyŋ basyn qyltityp, qaita ūpai jinaǧysy keldı. Sol üşın Qyrǧyzstan men Täjıkstan arasyndaǧy şekaralyq daudy, anklavtardyŋ mäselesın uşyqtyryp otyr.
Şyn mänınde Reseidıŋ saiasi arsenalynda Ortalyq Aziia mäselesın şeşetın eşqandai da saiasi potensial qalmaǧan. Sondyqtan özın mäjbürlep, haosty tudyryp otyr. Al, Reseidıŋ Orta Aziia elderınıŋ şekara kikıljıŋıne bailanysty qoiǧan bıtımgerlık äskerı eşqandai saiasi jol emes. Kerısınşe, Batystyŋ ekonomikalyq sanksiiasyna taǧy jol aşyp otyr. Būl özın Ortalyq Aziia elderıne lokomotiv sanaǧan Resei üşın taǧy da absurd.
Reseidıŋ Ortalyq Aziia elderıne qatysty saiasaty jaiyndaǧy saraptamany basqa taraptardan da keŋınen şolyp jazuǧa tyrysamyn. Äzırge osy.
Bekbolat QARJAN,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
