Qazaq sūrmergenge bır-aq auyz sözben «qūralaidy közge atqan» dep baǧa beredı. Aŋşylyq aiasyndaǧy būl tırkestı jaugerşılık zamanda «qaq jürektıŋ tūsy dep, ölgen jerıŋ osy dep...» oralymyna orailastyryp, qaharmandyq qisynyna ikemdegen. Anau qaŋqasy kepken qalmaqty qozǧap qaitemız, nemıs faşisterımen arpalysta da «jandy nysana» közdegen atalarymyz eşkımge esesın jıbermeptı, esebın tügendeptı. Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ eŋ üzdık snaiperlerınıŋ tızımınen esımı men erlıgın öz jūrtymyz bıle bermeitın qazaqtardyŋ mol ūşyrasuy – sonyŋ aiǧaǧy. Osyndai saiypqyrandarymyzdyŋ bırı – optikaly vintovkasymen 143 dūşpannyŋ (odan da köp boluy tiıs), onyŋ ışınde 12 snaiperdıŋ közın joiǧan, orys zertteuşılerı «erdıŋ erı», «daŋqty mergen», «ǧajaiyp qazaq snaiperı» dep äspettegen Jūman Esırkepov edı.
Eleŋdegen el qūlaǧy Sovinformbiuronyŋ 1944 jylǧy 7 mausymdaǧy, soǧystyŋ 1082-şı küngı şūǧyl aqparynan mynany estıdı:
Būl hatqa diviziianyŋ ştab bastyǧy – gvardiia polkovnigı Vladimir Naumoviia Ratner, rota komandirı Faikin, sondai-aq Zykin men Teberkov sekıldı maidandastary qol qoiǧan.
Jūman Esırkepov nagradtalǧan 1-därejelı Otan soǧysy ordenı ol maidanǧa attanǧan äskeri komissariatqa kelesı, iaǧni 1945 jyldyŋ säuırınde, Jeŋıske az ǧana uaqyt qalǧanda kelıp jetken.
«Vitebsk qalasynyŋ soltüstık-batys jaǧynda gitlerşılerdıŋ üş toby bızdıŋ äskeri bekınısımızge şabuyl jasady. Qiian-keskı ūrystyŋ nätijesınde jau keiın şegındı. Şaiqas alaŋynda 60 jau ölıgı qaldy. N. bölımınıŋ mergenderı starşina Aleksei Rusakov pen aǧa serjant Djuman Esirkeev (dūrysy – Jūman Esırkepov) bır künnıŋ ışınde 8 nemıstı öltırdı. Qyzylarmiiaşy mergen Şumbasov alty kün ışınde qarsylastyŋ 13 soldatynyŋ közın joidy».Būl – toǧyz ai boiyna Vitebsk qalasy qoldan-qolǧa ötıp tūrǧan teketıres tūs bolatyn. Künnen-künge küiı ketıŋkırep, küşı kemıgenımen, soǧys taǧdyrynyŋ şeşıler sätın suyt sezıngen nemıster osy arada ainala qorǧanys şebın qūryp jatyp aldy. Köktegını küŋırentıp, jerdegını jaipauǧa äzır küllı äskeri äleuetın, quatty qaruyn üstı-üstıne aiausyz üiıp-töktı. Sap tüzegen sarbazynyŋ özı 2 millionǧa jetıp jyǧyldy. Al jau armiiasynyŋ tegeurındı «Ortalyq» tobyn tübegeilı talqandap, Belorussiiadan tügelımen türıp tastaudy josparlaǧan «Bagration» operasiiasyn jüzege asyruǧa jūmyldyrylǧan keŋes jauyngerlerı üşın de syn saǧaty tudy. Ömır men ölım arasyndaǧy aiyryqqa ainalǧan Batys Dvinanyŋ saǧasy – ataqty Luchesa özenınıŋ arnasymen su emes, qan aqqandai boldy. Onyŋ jaǧasynda gitlerşılerdıŋ saǧyn syndyryp, betın qaitaryp baryp, özderı qyrşynnan qiylǧan, belgılısı, belgısızı bar – qyryq myŋnan astam arystai azamatymyzdyŋ süiegı qaldy.
Maidandyq gazet J.Esırkepovtıŋ erlıgı turaly
Äuelde 31-şı, keiın 43-şı armiianyŋ qūramyna kırgen Suvorov ordendı, Qyzyl Tuly Vitebsk 251-şı atqyştar diviziiasynyŋ 927-şı atqyştar polkynyŋ 22 jasar snaiperı, BK(b)P müşesı Jūman Esırkepov būl qandy qasaptan aman şyqty. Aman şyǧyp qana qoimai, jauyngerlık ataǧy men abyroiy aspandady. Äu basta qai jerden qate ketkenın bılmedık, onyŋ familiiasy orysşa qūjattar men tarihi derekterde Eserkeev, Eserkeev, İserkeev, tıptı kalligrafiialyq «i» men «s» ärıpterın maǧynasyz qosa oqyp jıbergendıkten, Jirkeev dep te jazylyp ketıptı. Sondyqtan 1944 jyldyŋ 15 mausymy künı belgılı maidanger-fototılşı Aleksandr Fridlianskii ony 3-şı Belorussiia maidanynda jolyqtyrǧan jerınde suretke tüsırıp, sipattamasynda «Tamaşa qazaq mergenı Jūman Esirkeevtıŋ öz vintovkasynyŋ nysanasyna üŋılgen sätı. Onyŋ esebınde jüzden astam gitlerşıl bar. Özınıŋ jauyngerlık janqiiarlyǧy üşın ol Qyzyl Tu jäne 3-därejelı Daŋq ordenderımen, «Erlıgı üşın» medalımen nagradtalǧan», - dep jazuy – sol äldekımder jıbergen grammatikalyq salaqtyqtyŋ salqyny sezılgenımen, maqtan tūtarlyq mälımet.Maidan şebınde Jūmanmen ekı ret kezdesken Fridlianskii onyŋ özı tüsırgen suretterın äuelı «Literaturnaia gazetanyŋ» 1963 jylǧy 22 aqpandaǧy, sodan soŋ «Sovetskaia torgovlia» gazetınıŋ 1988 jylǧy 23 aqpandaǧy sandarynda jariialaǧan. Batyrdyŋ tuǧan ınısı Abdullanyŋ balasy, iaǧni nemere ınısı Myrzan Mäskeuge attanyp, yjdahattylyǧynyŋ arqasynda fotosuret iesın tauyp alady. Fridlianskii oǧan bılgenın baiandap beredı. Öz sözınde: «Aqyn Aleksandr Tvardovskiimen jäne jauynger Aleksei Rusakovpen tüsken suretın olar äldene jaily qyzu äŋgımelesıp tūrǧan kezde bıldırmei obektivke tartyp alǧanmyn», - deidı. Jäne de gazet betınde: «Ol (Jūman – A.Ş.) sondai-aq 2-därejelı Daŋq ordenımen nagradtalǧan bolatyn, bıraq ol uaqytta älı alyp ülgermegen edı», - dep jazady.
J.Esırkepov pen A.Rusakov
Älbette, Aleksandr Tvardovskii – äigılı «Vasilii Terkin» poemasynyŋ avtory, al Aleksei Rusakov – Sovinformbiuro habarlamasynda Jūmanmen qatar atalatyn mergen jıgıt (bızdıŋ mälımetımız boiynşa, ol nemıs snaiperımen jekpe-jekte basynan alǧan auyr jaraqattan «öldıge» sanalǧan, bıraq tırı qalyp, soǧystan soŋ Dneprodzerjinsk qalasynda tūrǧan). Fotograf Fridlianskii men «Krasnoarmeiskaia pravda» maidandyq gazetınıŋ tılşısı Tvardovskii diktor Iýrii Levitannyŋ dausy arqyly attary köpşılıkke mäşhür bolǧan qos sūrmergen – Esırkepov men Rusakovty ıle-şala arnaiy ızdep baryp, sūhbattasuy kümän tudyrmaidy.Bır qyzyǧy, Jūmannyŋ Tvardovskiimen jäne Rusakovpen tüsken suretı körnektı aqynnyŋ kezektı bır kıtabynda, sondai-aq keŋes zamanyndaǧy qazaq mektebınıŋ 7-synybyna arnalǧan orys ädebietı oqulyǧynda basylǧan. Bıraq būl jaitqa auyl-aimaqtaǧy et jaqyn tuǧan-tuystary bolmasa, basqa eşkım sonşalyqty män bere qoimapty...Jūman Esırkepovtyŋ mültıksız mergendıgın basqa derekter de rastaidy. 1985 jyly Mäskeudegı «DOSAAF» baspasynan N.Juravlevtıŋ «Posle boia vernus» degen kıtaby jaryq körıp, onda orystyŋ saŋlaq snaiper qyzy, 2-şı jäne 3-şı därejelı Daŋq ordenınıŋ iegerı Roza Şaninanyŋ ömırı turaly baiandalady. Soǧysta snaiperlerdıŋ öz ara jekpe-jegı – qalypty närse. Bır özı on ekı jau sūrmergenınıŋ közın joiǧan Roza Vitebsk maidanyndaǧy taǧy bır qysyltaiaŋ jerde äkkı dūşpanymen öz ara aŋdysqa tüsedı. Komandalyq baqylau punktındegı jauyngerler faşisterdıŋ nysanasyna ılıge beredı. Qarsylasyna qarsy aila-amal ızdestırgen Rozanyŋ basy qatady. Ärı qarai kıtaptyŋ özın söiletelık: «Vzvod jetekşısı alaŋdauly Rozaǧa qarata mynadai ūsynys jasady: - Ştabqa baraiyq. Körgen närseŋızdı sol jerde bır salmaqtarsyz da, ne ısteitındıgıŋız jönınde jospar qūrarsyz. Bır tanys snaiperım maǧan öz ärıptesterınıŋ derbes strategiiasy bolu kerektıgın aitqan edı. - Būl strategıŋız kım? – dep jymidy Roza. - Sız ony bıluge tiıssız, öitkenı ol bükıl maidanǧa tanymal. Ol mergennıŋ aty-jönı – Jūman İserkeev. - Syrttai qanyqpyz, - dep qyzyǧuşylyq tanytty Roza. - Onyŋ jauyngerlık esebınde 90 faşist bar. Öltırgen nemıs snaiperlerınıŋ özı onnyŋ ar jaq-ber jaǧy... - Dälırek aitqanda – 12, - dep naqtylady vzvod komandirı. – Bälkım, qazır odan da asyp tüsken bolar. Erdıŋ erı ǧoi – Jūman!». Al Belarus Respublikasynyŋ Vitebsk qalasyndaǧy №9 käsıptık-tehnikalyq uchilişede özı qūrǧan «Poisk» atty äskeri-patriottyq klubqa şirek ǧasyrdan astam uaqyt boiyna jetekşılık jasap kele jatqan Anatolii Alekseevich Burdomen bailanysqa şyqqanymyzda, ol kısı Jūman Esırkepovtıŋ 1943 jyldyŋ şamamen şıldesıne deiın 143 faşistı jer jastandyrǧandyǧyn aitty. Uchilişe janynan aşylǧan, ükımet şeşımımen «halyqtyq» degen ataq berılgen äskeri daŋq mūrajaiynda Jūman qyzmet etken 251-şı atqyştar diviziiasyna qatysty 8 myŋnan astam jädıger jinaqtalypty. Sonda saqtalǧan qūndy qūjattarǧa jäne soǧystan tırı qaitqan qarulastarynyŋ estelıkterıne süiene otyryp, esıl er qazasynyŋ jai-japsary jönınde Anatolii Alekseevich jan-jüregı tebırene äŋgımelep berdı. Bız Jūmannyŋ 1941 jyldyŋ 15 qazanynda ata qonysy – Oŋtüstık Qazaqstan oblysy Qaratas (qazırgı Qazyǧūrt) audanynyŋ Molotov kolhozynda (bügıngı Jıgergen auylynyŋ maŋynda) jürgen jerınen äskerge attanǧanyn, ony soǧysqa jergılıktı äskeri komissariatta anasy Şyntai şyǧaryp salǧanyn bıluşı edık. 1944 jylǧy 3-şı Belorussiia jäne 1-şı Pribaltika maidanynan būryn, 1943 jyldyŋ nauryzynda Batys maidanda Rjev-Viazemsk operasiiasy kezınde Sychevka qalasy üşın bolǧan qantögıste erjürektıgımen közge tüskenı de belgılı-tūǧyn. 1944 jyldyŋ 28 qazanynda oqqa ūşyp, Litvanyŋ Leskovo (Levkovo) derevniasynda jerlengenı jönınde de maǧlūmat tapqanbyz. Endı Burdonyŋ baianynyŋ arqasynda qaiǧyly oqiǧanyŋ qalai oryn alǧandyǧyn köz aldymyzǧa elestettık.
J.Esırkepovtıŋ jaudy nysanaǧa alǧan sätı
Jūman özınen tört jas ülken vzvod komandirı, kışı leitenant Georgii Uşkovpen emen-jarqyn dos edı. Qapylysta bolsa da äuelete än şyrqaǧandy, köŋılıne jyr toqyǧandy ūnatatyn qazaq jıgıtı äzerbaijandyq orys Jora Alekseibalasynyŋ albyrt mınezımen qosa, aqyndyǧyna ūiyǧan. Soǧysqa deiın Bakudyŋ tıl jäne ädebiet institutyn tämamdaǧan Georgii öz qarulastarymen bırge Kalinin jäne Smolensk oblystarynyŋ, Belorussiia men Pribaltikanyŋ ormanyn kezıp, oqpanyn keşıp jürgende bır sät qolynan qalamyn tastaǧan emes. Ara-tūra diviziialyq «Za Rodinu» gazetınıŋ redaksiiasyna bas sūǧyp, özı aşqan «Jas mergenge keŋester» aidarynyŋ aiasynda maqalalaryn ūsynatyn. Al onyŋ oquşy däpterınıŋ betıne jazǧan «Luchesa» atty myna öleŋın bükıl maidandastary jatqa oqityn: Tebia davno na karte ia iskal, Poloska golubaia sredi lesa – Prostaia belorusskaia reka S krasivym, strogim imenem – Luchesa. My na rassvete vstali pred toboi. Ty nas jdala, kak mojet jdat nevesta. İ my veli zdes dolgii, smertnyi boi, Chtoby ty byla svobodnoiu, Luchesa. İ v pamiat teh, kto v rosnuiu travu Upal, svoi dolg otdavşi chestno, Iа buduşuiu dochku nazovu Tvoi prekrasnym imenem, Luchesa. Ökınışke qarai, perzent süiu baqytyn Georgiidıŋ maŋdaiyna jazbapty. Ol myltyǧyn kezep tūrǧan ajaldyŋ suyq demın sezıngendei, ölerınen bır kün būryn aqyrǧy öleŋ joldaryn qaǧaz betıne qondyrady: Vecher pulemetami prostrochen, Betsia dojd v palatku nevpopad. Chto-to mne ne spitsia etoi nochiu Pod osennii jeltyi listopad... Erteŋıne, polk barlauşylarynyŋ bırneşe sätsız äreketınen keiın, jau tylynan «tıl» äkeluge Uşkov vzvodynyŋ snaiperlerı jortuylǧa şyǧady. Tūtqyndaityn jau tabylyp, ıstıŋ sätın salǧandai körıngen. Bıraq qaitar jolda älgı «olja» nemıs kütpegen jerden būǧaudan yşqyna bosanyp, jan ūşyra aiǧai salady. Mūny estıgen faşister jan-jaqtan dürlıge lap qoiady. Qandy qaqtyǧysta Georgii Uşkov qaza tabady, orys tarihşylary jazǧandai, «daŋqty snaiper Djuman Eserkeev te sol arada mert bolady». Söitıp, «jeŋsek – bır töbenıŋ basyndamyz, jeŋılsek – bır şūŋqyrdyŋ ışındemız» dep anttasqan ekı dos qapiiada jan tapsyryp, süiekterı Baltyq topyraǧyndaǧy bır qorymǧa qoiylady... Keiınırek, Georgiidıŋ tuǧan äpkesı Nonna tört ūldy bolyp, olardyŋ kenjesıne ınısınıŋ qūrmetıne Georgii dep at qoisa, ülken ūlynyŋ tūŋǧyş qyzyna Luchesa esımın beredı. Vitebesk mūrajaiynda Georgii Uşkov pen Jūman Esırkepovtıŋ analaryna polktastarynyŋ jıbergen köŋılqos hattary da saqtauly. 1944 jyldyŋ 10 qaraşasynda Qazaqstanǧa joldanǧan, būl künı tüte-tütesı şyǧyp, jazuy äbden kömeskılenıp, köp jerı öşuge qaraǧan aza qaǧazdan qazaqşaǧa audarǧanda tömendegı sözderdı oquǧa bolady:«Qymbatty Esırkepova! Ūly qazaq halqynyŋ daŋqty äielı! Sızdıŋ ūlyŋyz Jūman Esırkepov bızdıŋ naǧyz maqtanyşymyz bolatyn. Ol özınıŋ boiyndaǧy jalyny men jıgerın basqynşylarǧa qarsy küreste aianbai jūmsady. Snaiperlık vintovkasymen talai faşistı jer jastandyrdy. 1944 jyly Jūman kezektı barlauǧa attanǧanda jauyngerlermen bırge jau tosqauylyna kez keldı. Esırkepov bırınşı bolyp dūşpannyŋ okopyna tüsıp, tarazy basy teŋ emes şaiqasta qaharmandyqpen qaza tapty. Osy erlıgı üşın sızdıŋ ūlyŋyz 1-därejelı Otan soǧysy ordenıne ūsynyldy. Jūmannyŋ nūrly beinesı bızdıŋ jüregımızde mäŋgı saqtalady».
Būl hatqa diviziianyŋ ştab bastyǧy – gvardiia polkovnigı Vladimir Naumoviia Ratner, rota komandirı Faikin, sondai-aq Zykin men Teberkov sekıldı maidandastary qol qoiǧan.
Jūman Esırkepov nagradtalǧan 1-därejelı Otan soǧysy ordenı ol maidanǧa attanǧan äskeri komissariatqa kelesı, iaǧni 1945 jyldyŋ säuırınde, Jeŋıske az ǧana uaqyt qalǧanda kelıp jetken.
Oŋtüstık Qazaqstan oblysy, Qazyǧūrt audandyq «Qazyǧūrt tynysy» gazetınıŋ bas redaktory, janaşyr azamat Jorabek Süieubekovtıŋ jön-jobasy arqyly bız Esırkepovter äuletımen qarym-qatynas ornattyq. Jūmannyŋ özımen kındıktes bır aǧa, bır ınısı bolǧan eken. Aǧasy Qydyrbai 1939 jyldyŋ säuırınde äsker qataryna alynyp, 1942 jyldyŋ 24 qazanynan bylai qarai habar-oşarsyz ketken. Soŋǧy hatynda «467-şy dalalyq poşta stansasy, 996-şy äskeri bölım» degen adres körsetılıptı. Äzırşe mūnyŋ 221-şı atqyştar diviziiasy bölımşelerınıŋ bırı boluy mümkın ekendıgın ǧana anyqtai aldyq. Al soǧys körmegen ınısı Abdulladan taraǧan ūrpaq öz ordasynda ornyǧyp otyr.Solardyŋ bırı – fotograf Fridlianskiidı Mäskeuge ızdep baratyn Abdullaev Myrzan batyr aǧasynyŋ derek-däiegın ızdestıruden äste şarşaǧan emes. Sol kısınıŋ bastauymen, atqa mıngen azamattardyŋ qostauymen erın joqtaǧan eldıŋ nietı qabyl bolyp, jergılıktı onjyldyq mektepke Jūman Esırkepovtıŋ aty berılıptı. Söz soŋynda aitarymyz, orys jäne belorus aǧaiyndar tarapynan baiaǧyda baǧasyn alǧan, Ūly Otan soǧysyndaǧy saiypqyran snaiperlerdıŋ alǧaşqy sapyna kıretın qaharmanymyz – Jūman Esırkepovtyŋ ruhy öz Otanynda joǧary qūrmettıŋ qai-qaisysyna da laiyq.
Amantai ŞÄRIP
