Jetı atasyn bılmeitın qazaq joq. Daŋqty babalar esımın maqtanyş etpeitın qazaq ta kemde-kem. Dei tūrsaq ta, sol qaitalanbas bıtımdı ata-babalardyŋ önegelı ömır joly men ömırşeŋ ösietın ǧūmyr boiyna şamşyraq etıp aldyǧa ūstanyp öter ūrpaqtar sabaqtastyǧy ärkımnıŋ peşenesıne jazyla bermegen.
Tuǧanyna bır ǧasyr tolyp otyrǧan 2-şı Düniejüzılık soǧysqa qatynasuşy maidanger Jatqanbai Şpekbaevtıŋ jarqyn beinesın jadymyzǧa oraltqan sätterde, mıne, osyndai tolǧanysty pıkırler jan-düniemızdı baurap alady. Jatqanbai qariia Keŋester Odaǧy qūryluy, örkendeuı, qūldyrauy, ydyrap joq boluy men qazaq elınıŋ täuelsızdıkke qol jetkızuı tarihi kezeŋderınıŋ barlyǧyna da kuäger bolyp ūzaq ta maǧynaly ǧūmyr keştı. Qazaq elın jau şapqanda aldyŋǧy sapta qaharmandyq körsetken Dulat Sämen batyr tıkelei babasy äruaǧy jelep-jebep, Şpekbaiūly Mūsahan men Mūsahanūly Jatqanbai nemıs faşisterımen qandy şaiqasta bır-bırlerıne jaqyn maŋda jürıp asqan erlık körsetedı, auyr jaraqat alady. Äke tılegı qabyl bolyp, Mūsahan qan maidanda qaza tabady. Al bırneşe jaraqat alsa da qūdaidyŋ keremetımen ajal oǧy darymaǧan ofiser Jatqanbai keudesın orden, medaldarǧa toltyryp tuǧan ölkege abyroimen qaityp oralady. 1945 jyly Abaidyŋ 100 jyldyq mereitoiy qūrmetıne aty qoiylǧan Qaskeleŋge qarasty Abai auylyn örkendetuge at salysqan Jatqanbai jar qūşyp, segız ūl-qyz süigenı öz aldyna bır tarih. Jer orta jastan asqan şaǧynda ömırlık qosaǧy Külimannan qapyda airylyp qalyp, segız qūlynşaqtaryn äke ornyna äke, ana ornyna ana bolyp baǧyp-qaǧyp ösırgenı de aǧaiyn-tuǧan, körşı-kölem arasyndaǧy ruhani ǧalamat erlık küiınde aŋyz äŋgıme bolyp aitysady. Osylaişa aily-jyldar syrǧyp aǧyp, 2006 jyly Jatqanbai qariia da ösıp-öngen ūrpaqtary aldynda alǧa qoiǧan arman-maqsattary oryndalǧan äke keipınde būl jalǧanmen qoş aitysady. Äke-asqar tau! Äkenıŋ ornyn eşbır jaqyn tuys basa almaq emes. Toqsanǧa taqaǧan aŋyz-äke qazasy aldy alpysty alqymdaǧan ūl-qyzdardy nedäuır eseŋgıretıp tastaidy. Qaiǧynyŋ qara būlty bırşama seiıldı-au degen şaqta aldyŋǧy tolqyn eresekter bas bolyp, bır-bırlerıne joqtau aitysyp, toqtau aitysyp, qairan äkenıŋ aqyret düniesıne paidasy tier, erte jaryq jalǧanmen baqūldasqan anaǧa baqi düniesınde şarapaty jetıp jatar, ata-babalardy da qūr qaldyrmas şariǧat şartymen sauaby mol ısterdı qalaişa bırtındep atqaryssaq dep özara kelelı keŋes qūrysady. Dulat ışındegı Botpai atasy ūrpaqtary jerlengen eskı qorymnyŋ Almaty-Qaskeleŋ tas joly betkeiı jaǧyndaǧy mal jaiylymyna ainalǧan bos bölıgı būl oraida qaita-qaita özıne nazardy audara beredı. Ne ıstese bolady, qalai ıstese bolady?! Qalyŋ qonys, eldı-meken ışı emes, alaida qarsy tau betkeiındegı saiajai tarapyna bıren-sarandap jaŋa sändı üiler boi kötere bastaǧanyna qaraǧanda, bolaşaqta būl töŋırek qyzu qainaǧan tırşılıktıŋ ortasyna ainalatyn sekıldı. Endeşe, būl qabırstan betkeiıne köpşılık qauymǧa paidasy tier ǧimarattar salsa bolǧandai eken. Eŋ bastysy niettı dūrystau, jaqsy piǧyl bolsa qūdai taǧalanyŋ özı joldy aşyp, oilamaǧan jerden rizyq-nesıbenı molynan şaşyp bermegı anyq. Osyndai tolǧanysty sätterde elaǧalarymen bırge bızder de qosymşa at salysyp, toq eter keŋesterımızdı aityp, qalaişa ūiymdastyrsa dūrys bolady degen maqsatta pıkır-toqtamdarymyzdy batyl ortaǧa saldyq.
Eŋ bırınşıden, būl töŋırekte meşıt joqtyǧynan küretamyr jolǧa jaqyn etıp ülken meşıt tūrǧyzu ūiǧaryldy. Tolyqtai qarjysy qolda tūrmasa da Allaǧa täuekel etıp, onan soŋ jaqyn dos-jarandarǧa sauyn aitylyp bolaşaq meşıttıŋ ornynda qazanşūŋqyr qazylyp, säulettık jobasy mamandardyŋ qatynasuymen bekıtılıp, Marat Beisenbaev jetekşılıgımen qyzu qarqyndy jūmys bastalyp kettı. Osylaişa bırese qauyrt jürıp, al keide kıbırtıktep toqtap qalyp, köpşılıktıŋ qoldap-demeuımen zäulım meşıt ekı jyl mejesınde boi köterdı. Astanadan QR Işkı ıster ministrınıŋ orynbasary Alik Şpekbaev jūmystan qoly qalt etkende dıni ǧimarat qūrylysy barysyn tıkelei qadaǧalap, qaiyrymdylyq maqsattaǧy demeuşılerdı ūiymdastyryp, nätijede "Nūr Mūsahan" meşıtı tolyqtai paidalanuǧa berılıp, jergılıktı jamaǧatqa öz esıgın aiqara aşty. Bızder öz tarapymyzdan Namanǧannan damolla Mūhamed İsmaiyl Iýldaşev basqarǧan şeberlerdı şaqyrtyp, oǧan jergılıktı käsıpker Timur Batişev bauyrymyz kömek etıp, meşıttıŋ mihrab bölıgındegı qasbetın arabşa Qūran aiattarymen örnektep jazuyna sebepşı boldyq. Qazaq elıne kelgen saparyn paidalanyp osy maman şeberler Almaty oblysy men Qaraǧandydaǧy bırneşe jaŋa meşıtterge Qūran aiattaryn ädemılep jazyp berıstı. "Nūr Mūsahan" meşıtı Jatqanbai qariianyŋ qan maidannan oralmai qalǧan äkesı atyn enşılep, jetı atanyŋ äruaqtaryn nūrǧa bölep, QMDB resmi bölımşesı bolyp tırkelıp, müptilık tarapynan bas imam taǧaiyndaldy. Jūma namaz ben ait namazdary ǧana emes, bes uaqyt namazǧa da nedäuır jamaǧat jinala bastaǧan kezde Mūsahan ata men Jatqanbai marqūmdardyŋ atynan bädel qajylyq jasalyp, Reseidıŋ Saratov oblysy jerındegı Mūsahan Şpekbaevtıŋ qabır orny da tabylyp, Alik Jatqanbaiūly general bastaǧan bır top ūrpaqtary sol şalǧaiǧa ziiarat etıp baryp kelıp, ata qabırı basynan alynǧan bır uys topyraq bala qabırı topyraǧymen ūlasyp, būl mekende de Mūsahan atyna simvolikalyq eskertkış-belgı qoiyldy. Oidy oi qozǧaidy, tılektı tılek jalǧaidy demekşı, endı belsendı top meşıt tūrǧyzumen ǧana toqtap qalmai, osy töŋırektegı kölemdı bau-baqşanyŋ şetın ala medırese jäne ashana keşenın saluǧa kırısıp kettı. Jatqanbai qariianyŋ süiıktı jary Küliman ananyŋ atyna qoiylǧan medıresede otyzǧa juyq jas qarilar ertelı-keş Qūran sürelerın jattap, ekı jüz kısılık syiymdylyǧy bar ashanada är apta saiyn baqi bolǧandarǧa arnalyp as berıle bastady. Medıresenıŋ bır büiırınde qūrban şalatyn arnaiy oryn daiyndalyp, Qūrban ait kezderınde osy töŋırektegı mūsylman qauymǧa dıni räsım-joralǧylaryn köŋıldegıdei atqartatyn qyzmet jaiy paida boldy. Osylaişa, bes uaqyt azan şaqyrylyp, paryz namazdar oqylyp, Qūran aiattary üzdıksız jattalyp, atalmyş töŋırek köpşılık keletın orynǧa ainalyp, ai sanap emes kün sanap körkeie berdı, gül jainai berdı!
Ekınşıden, meşıt pen medırese qorşalyp, abattalyp, tolyqtai qyzmetıne kırısken soŋ ainala töŋırekke bır närse jetpeitındei, taǧy da keşendı ūlǧaita tüsu kerektei äser-sezımge böledı. Neler qily pıkır-ūsynystar aityldy. Köŋılge qonatyny bar, qonbaityny bar, sol aluan pıkırlerdıŋ ışınen Ana taqyryby bölektenıp alynyp, älem halyqtarynda kezdespeitın Anaǧa arnalǧan eskertkış-belgı qoiylsa degen naqty ūsynys ortaǧa şyqty. Qazaqtyŋ salt-dästürı, şariǧi talap-tılekterı eskerıle kele Anaǧa ǧana arnalǧan mūrajai bolsa, jäne onyŋ janynda Ana tūlǧasyn jiyntyqtap somdaityn erekşe eskertkış boi köterse degen pıkır-bailam belsendı toptyŋ ortaq qoldauyna ie boldy. Europa ülgısındegı mūrajai ǧimaraty säuletı bekıtılıp, qūrylysy tezdep qolǧa alyndy. Belgılı käsıpker Äbdibek Bimendiev bastaǧan demeuşıler qoldauymen kürdelı ıs kün ötken saiyn oŋailana berdı. Mūrajaidyŋ qarsy betınde töbe basynda Anaǧa eskertkış orny daiyndalyp, bolaşaqta osy keşenge ziiarat etıp keluşılerge qolai bolsyn dep jol jiegı de kürdelı abattandyryluǧa beiımdeldı. Būl kezeŋde QR Prezidentı äkımşılıgınıŋ Hūqyq qorǧau jüiesı bölımınıŋ meŋgeruşısı qyzmetın atqarǧan Alik Jatqanbaiūlynyŋ qyzmet bölmesı kei uaqyttarda Anaǧa arnalǧan keşen jobasyn qyzu talqylau ornyna da ainalyp ketetın. Bızder de öz ūsynysymyzdy bıldırıp, öz ideiamyzdy däleldep, aitqanymyzdan qaitpauǧa tyrysatynbyz. Nätijede ūzyna boiǧy Ana eskertkışı qasyna besık qoiu ūsynysymyz qabyldanyp, keşen mazmūny baiyi tüstı. Eskertkış-belgı töŋıregındegı Ana bolmysyn aşatyn taŋdamaly sözder de bırauyzdan qoldau tapty. Bır jylǧa sozylǧan qyruar ızdenıs nätijesınde jas talant, suretşı-müsınşı Eldos Beksūltan basqarǧan has şeberler ışkı mazmūny syrt keipıne ūlasqan Ana eskertkış-belgısın köpşılık kökeiındegısındei döp basyp somdai bıldı. Jaŋa mūrajaidyŋ atyn "Anaǧa qūrmet" dep ūsynuymyz da är taraptaǧy jauapty adamdar tūrǧysynan tolyq qoldauǧa ie boldy. Dei tūrsaq ta, jaŋa tūrpatty mūrajai jasaudaǧy bızderdıŋ barlyqtarymyzdy alda kütıp tūrǧan orasan qiynşylyqtar tek būl ǧana emes edı. Klassikalyq talǧam tūrǧysynan muzeidıŋ ärı men sänın kırgızetın onyŋ ǧimaraty saltanaty emes, qandai taqyrypqa arnalǧandyǧy da emes, eŋ bastysy kez-kelgen mūrajaidyŋ basty qaruy-onyŋ jinaqtalǧan mūraǧattar qory bolyp esepteledı. Mıne, osy oraida "Anaǧa qūrmet" mūrajaiy ǧimaraty qūrylysy bıtısımen qaŋyraiǧan bos dälızge jinalǧan bır top belsendıler endı ne ısterlerın bılmesten aŋyraiyp tūrysyp qalǧan daǧdarysty beinelerı tap osy küngıdei köz aldymyzda. Sasqan üirek artymen süŋgidı demekşı, bır azamat muzeidı jasau qoldan kelmese ūzyn dastarhan jaiyp üstıne mol etıp qūrt-bauyrsaq şaşyp, aşylu saltanatyn jasap, osy töŋırekte joq deŋgeide meiramhana jasap jıbereiıkte degenı de jadymyzda. Bızder būl oraida öz pıkırımızdı bıldırıp, kelesı bas qosuǧa Almatydaǧy Ortalyq mūrajaidyŋ bas direktory Nūrsan Älımbai men suretşı-säuletşı Şämil Qojahanovty, sol siiaqty belgılı zerger, köne mūraǧattardy jinaqtauşy Üsen Seidälievtı de bırge şaqyryp, qoldan kelgenınşe kömek-järdem körsetulerın ötınış ettık. Osylaişa, bılıktı mamandardyŋ qoldap-quattauymen jaŋa mūrajaidyŋ ekınşı tynysy aşyldy. Nūrsan mūrajaidyŋ bırınşı qabatyn köne däuırden qazırgı taŋǧa deiıngı qazaq äiel-analarynyŋ bolmys-bıtımın aşuǧa arnau ūsynysymyzdy qoldasa, ekınşı qabatty jeke äiel-analar tūlǧalaryna arnau ūsynysymyzdy Şämil qoldap, mūraǧattar saqtalyp qoiylatyn körnekı jihazdardy jaraqtauǧa Şämil şeber dereu kırısıp ketıp, Üsen öz tarapynan köptegen qūndy mūraǧattardy ūsynyp, jarty pışındegı kiız üidı barşa jabdyǧymen daiyndap, tiısınşe ötemaqylaryn da alyp, özge köptegen dostar da qoldaryna ılıkken mol mūraǧattaryn jetkızıp, az uaqyt ışınde qolda barǧa qanaǧat etıp, "Anaǧa qūrmet" mūrajaiy saltanatty türde öz esıgın köpşılık körermenge aiqara aşty. Qarsy betkeidegı Anaǧa arnalǧan eskertkış-belgınıŋ de resmi aşylu saltanaty ötkızılıp, lentasy qiyldy. Almaty men Qaskeleŋnen, özge de alys şalǧaidan mektep oquşylary men studentter, ziialy qauym ökılderı men şeteldık turister legı būl tarapqa toqtausyz aǧylyp, düniejüzı boiynşa Anaǧa arnalǧan eŋ tūŋǧyş mūrajaidy tamaşalau tasqyny bastalyp kettı.
Üşınşıden, keşen aiasy ūlǧaiǧan saiyn mūrajaidyŋ syrt jaǧyndaǧy bır-ekı ga jerge arnaiy saiabaq, kışıgırım dendropark ornalastyru qajettılıgı öz-özınen kelıp tuyndady. Sirek kezdesetın aǧaş türlerın otyrǧyzu, özgeşe sändegı hauyz ornatu nauqany da bastalyp kettı. Keşkı seruendeuge laiyqtalǧan ireleŋ joldar da paida boldy. Jergılıktı käsıpkerlerdıŋ qoldauymen qazaqtyŋ kiız üi pışınındegı meiramhanasyn salu jobasy da maqūldanyp, tez arada jaŋa qūrylys nysanasy boi kötere bastady. Sonadaidan han tüsetın 32 qanat kiız üidei körınetın sän-saltanaty kelısken qazaq üi-meiramhananyŋ resmi aşylu jiynyna mol adamdar jinalyp, künnen-künge keŋeiıp, erekşe säulet pen mazmūndaǧy keşendı öz ornymen maqtauşylar qatary köbeidı. Ömır-özen, bır ornynda tūryp qalmaq emes. Uaqyt ötken saiyn osy ölkenıŋ tumalary-Sät Toqpaqbaev, Amangeldı Şabdarbaev syndy elge tanymal aldyŋǧy buyn ökılderımen aqyldasa, keŋese kele elımız ben jerımızdı ǧasyrlar boiy qorǧap kelgen batyr babalarǧa arnap öz aldyna jeke memorialdyq keşen tūrǧyzu ideiasy qyzu qoldau tapty, dereu qolǧa alyndy. Alda jaŋa maqsat-mındetter qol būlǧap şaqyryp tūrdy.
Törtınşıden, är jyldaǧy 9 mamyr küngı dästürlı eske alu, as beru jiynyndaǧy ortaq mämılemızge säikes, "Otandy qorǧauşylarǧa!", "Zaşitnikam Otechestva!"-degen alǧaşqy şartty atauǧa ie bolǧan memorialdyq keşennıŋ säulettık kelbetın tüzu, qūrylys jürgızıletın ornyn belgıleu-daiyndau, keşennıŋ jalpy qarjylyq şyǧyndaryn aiqyndau, bastapqy äzırlık jūmystaryn jürgızu nauqany bastalyp kettı. Bırınşı alqaly mäjılıstıŋ özınde keşendı salu üşın arnaiy qor qūru qajettılıgı mäselesı ortaǧa qoiyldy. Būrynda ondaǧan jyldar qaiyrymdylyq jūmystarymen ainalysyp kele jatqan bızdıŋ "Qaǧanat" konsorsiumy jäne "Qaǧanat" ǧylymi-mädeni ortalyǧy būl oraida barlyq demeuşıler atynan basty qarjy operatory bolyp taǧaiyndaldy. Qauyrt ıster bastalyp kettı. Säulettık joba tolyq aiaqtalǧanşa, jeke menşıktegı jer telımderı memorialdyq keşen üşın dep obläkımşılık tarapynan resmi qūjattalǧanşa Serık Donbaevtıŋ qūrylys kompaniiasynyŋ bılıktı mamandary qatynasuymen alǧaşqy jer äzırleu jūmystary bastalyp ta kettı. 9 mamyrda bolaşaq ūrpaqqa arnalǧan ızgı tılekter jazylǧan kapsulany qūiyp ketken jaŋbyr astynda malmandai su bolyp tūryp köpşılık belsendı qauymmen bırge bolaşaq memorialdy keşennıŋ jer astyna sementtep kömgenımız de esımızde. Atalmyş keşen qūrylysyna V.V.Simachev pen Aian Düisembaev, Qanat Arbiev pen B.Abliazimov, t.t. jeke tūlǧalar qomaqty qarjy audaryp, keşennıŋ qūrylys jūmystary qarqyndy jüruıne negızgı sebepker boldy. Qinalǧan sätterde Taldyqorǧandaǧy alqaly jiynda sol kezdegı vise-premer Berdıbek Saparbaev pen Almaty oblysynyŋ äkımı Amandyq Batalovtyŋ tötenşeden qabyldaǧan şeşımderı demeu bolyp, endıgı arada memlekettık-jeke menşık ärıptestık negızdegı şartnamaǧa säikes oblystyq biudjetten de tıkelei bas merdıgerge tiıstı qarjy audaryla bastady. Sankt-Peterbordaǧy şpilderdıŋ säulettık sänın elestetetın memorialdyq keşen qūrylysy tolyqtai aiaqtala bastaǧan sätte onyŋ ışkı mazmūnyn qalai toltyrsaq degen ülken uaiym aldan şyqty. Osyndai qystalaŋ kezeŋde oblystyq mädeniet departamentınıŋ bastyǧy Aqan Äbdualiev belgılı zerger Şämil Qojahanovpen aqyldasa-keŋese otyryp, mūrajaidyŋ ışkı mazmūnyn jaraqtaudy qataŋ türde öz baqylaularyna aldy. Bırneşe aiǧa sozylǧan qajyrly eŋbektıŋ nätijesınde memorialdyq keşennıŋ ışkı bölıgı bai mazmūnǧa toldy. Ejelgı ǧūndar jäne saq däuırınen bastalǧan tarih tasqa qaşaldy. Osy kezeŋde Qordaidyŋ qyryq tonnalyq kesek tasyn kertıp alyp Almaty ırgesındegı şeberhanaǧa jetkızıp, qazaqtyŋ sūsty keiıptegı batyr jıgıt pen qyzynyŋ türegep tūrǧan beinesın üş-tört ai boiyna asqan şeberlıkpen qaşap şyǧarǧan suretşı-müsınşı Eldos Beksūltan bastaǧan mamandardyŋ tartu-syiy da daiyn bolyp, der uaǧynda öz oryntaǧyna jaiǧasqan edı. Qoryta aitqanda, sättılık alǧa tartyp auqymdy joba soŋǧy märesıne jettı. "Batyr babalar memorialynyŋ" saltanatty aşylu räsımıne oblys äkımı bastaǧan elge tanymal qauym ökılderı jinalyp, Qarasai audanynyŋ aqsaqaldary Alik Şpekbaev bastaǧan Jatqanbai qariia ūrpaqtaryna jäne onyŋ demeuşılık jasaǧan dos-joralaryna alǧystaryn jaudyryp, aq batalaryn berıstı. Arada bırer ai salyp osy keşendı öz közımen körıp tamaşalauǧa Almaty oblysynda resmi ıssaparmen jürgen Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev arnaiy at basyn būryp kelıp, atqarylǧan qyruar eŋbekke ülken rizaşylyq sezımın bıldırdı. Memorialdyq keşen ideiasyn özge oblystarǧa da ülgı etıp ūsynyp, mūnymen toqtap qalmai, keşenmen jalǧastyryp bır myŋ jas öskın qauymǧa arnalǧan zamanaui Deneşynyqtyru-sauyqtyru keşenın tūrǧyzudy da mındettep qoidy. Elbasynyŋ öte oryndy ūsynys-pıkırı bastamaşyl qauymdy jaŋa, tyŋ belesterdı baǧyndyruǧa jeteledı. Al "Batyr babalar memorialy" men "Anaǧa qūrmet" mūrajaiy resmi türde Almaty oblysy äkımşılıgı qarauyna qūjattap ötkızılıp, Mädeniet basqarmasy basşylary atalǧan keşenderdı zaŋdy türde öz qūzyretterıne qabyldap aldy.
Besınşıden, Qarasai audany halqy ǧana emes, oblys jäne şetten kelgen jūrtşylyqtyŋ özı rizaşylyq sezımderın jasyrmaǧan būl keşen jaŋa jobamen tolyqty. Säulettık jobasyn Rüstem Şalymbetov basqarǧan talantty jas säuletşıler bırneşe özgerıster men tolyqtyrular nätijesınde tämamdap bolǧan soŋ, "Qaǧanat" konsorsiumy men "Qaǧanat" ǧylymi-mädeni ortalyǧynyŋ är öŋırlerdegı tūraqty demeuşıler toby alǧaşqy qomaqty qarjyny qaiyrymdylyq negızde audaryp, tiianaqtalǧan kelısım-şart boiynşa Qairat Orazbekov basqarǧan "Elitstroi" qūrylys kompaniiasy Deneşynyqtyru-sauyqtyru keşenı qūrylys jūmystaryn bastap ketedı. Memlekettık-jeke menşık ärıptestık zaŋnamasy aiasynda qolǧa alynǧan jaŋa joba oblystyq mäslihat tarapynan da qyzu qoldau tauyp, alǧaşqy qarjylandyru ıs-şaralary bastaluda. Älbette, üstımızdegı jylda būl keşennıŋ qūrylys jūmystary da tolyqtai aiaqtalyp, keşenge laiyqty at belgılenıp, "Jetısu" futbol komandasy bastaǧan sportşylar öz jattyǧularyn bastap keterıne senım mol. Odan keiıngı kezeŋde, jalǧyzılıktı, qarauşysy joq qarttarǧa arnalǧan pansionat aşu da josparda bar. Mıne, mūnyŋ barlyǧy da Jatqanbai qariia ūrpaqtarynyŋ ızgı nietterı men arman-maqsattarynan kelıp tuyndaǧan öte auqymdy jobalar. Äkenıŋ balasy bolmai, halyqtyŋ perzentı bolyp tärbielengen nar tūlǧalardyŋ keiıngı ūrpaqqa ülgı bolyp qalsyn degen şeşımdı ıs-äreketterınen tuyndap jatqan ǧasyrlyq üzdık jobalar. Mūndai bırbetkei keşenderge memleket tūrǧysynan ülken baǧa berıp, bır top eŋbegı äbden sıŋgen tūlǧalardy memlekettık syilyqqa ūsynyp jatsa da eş artyqtyq etpes edı. Alaida, taspen qaşalyp ǧasyrlarǧa ǧūmyr ūzartqan osynau keşender ölkesı talai jas öskın ūrpaqtardyŋ kökeilerıne ūltşyldyq, otansüigıştık, parasattylyq dänın egıp, ruhani jaŋǧyrtyp jatatyn bolsa, köp jylǧy eŋbektıŋ öteuı aqtalǧany, asyl mūrattar ömırde naqtyly jüzege asqandyǧy! Söz soŋynda, ataqty Sämen batyr, odan taraǧan Mūsahan jauynger jäne de onyŋ qaiyspas ūly Jatqanbai qariianyŋ ruhy şat bolsyn dep Fatiha süresın oqyp sauabyn baǧyştap qoialyq. Ǧalamtorda osy aitylǧan pıkırlerımızge naqtyly dälel bolatyn är kezeŋdegı beinetaspalar men tanymdyq-zertteu maqalalardy tauyp tanysa alasyz. Tap osylai qaitalanbasa da sızder de öz tuǧan ölkelerıŋızde osy ıspettes ǧibraty mol ıs-jobalardy batyl jüzege asyra alasyz. Sılkıneiık, jıgerleneiık, sauapty ısterdı atqaruda eş tartynyp qalmaiyq!
Eŋ bırınşıden, būl töŋırekte meşıt joqtyǧynan küretamyr jolǧa jaqyn etıp ülken meşıt tūrǧyzu ūiǧaryldy. Tolyqtai qarjysy qolda tūrmasa da Allaǧa täuekel etıp, onan soŋ jaqyn dos-jarandarǧa sauyn aitylyp bolaşaq meşıttıŋ ornynda qazanşūŋqyr qazylyp, säulettık jobasy mamandardyŋ qatynasuymen bekıtılıp, Marat Beisenbaev jetekşılıgımen qyzu qarqyndy jūmys bastalyp kettı. Osylaişa bırese qauyrt jürıp, al keide kıbırtıktep toqtap qalyp, köpşılıktıŋ qoldap-demeuımen zäulım meşıt ekı jyl mejesınde boi köterdı. Astanadan QR Işkı ıster ministrınıŋ orynbasary Alik Şpekbaev jūmystan qoly qalt etkende dıni ǧimarat qūrylysy barysyn tıkelei qadaǧalap, qaiyrymdylyq maqsattaǧy demeuşılerdı ūiymdastyryp, nätijede "Nūr Mūsahan" meşıtı tolyqtai paidalanuǧa berılıp, jergılıktı jamaǧatqa öz esıgın aiqara aşty. Bızder öz tarapymyzdan Namanǧannan damolla Mūhamed İsmaiyl Iýldaşev basqarǧan şeberlerdı şaqyrtyp, oǧan jergılıktı käsıpker Timur Batişev bauyrymyz kömek etıp, meşıttıŋ mihrab bölıgındegı qasbetın arabşa Qūran aiattarymen örnektep jazuyna sebepşı boldyq. Qazaq elıne kelgen saparyn paidalanyp osy maman şeberler Almaty oblysy men Qaraǧandydaǧy bırneşe jaŋa meşıtterge Qūran aiattaryn ädemılep jazyp berıstı. "Nūr Mūsahan" meşıtı Jatqanbai qariianyŋ qan maidannan oralmai qalǧan äkesı atyn enşılep, jetı atanyŋ äruaqtaryn nūrǧa bölep, QMDB resmi bölımşesı bolyp tırkelıp, müptilık tarapynan bas imam taǧaiyndaldy. Jūma namaz ben ait namazdary ǧana emes, bes uaqyt namazǧa da nedäuır jamaǧat jinala bastaǧan kezde Mūsahan ata men Jatqanbai marqūmdardyŋ atynan bädel qajylyq jasalyp, Reseidıŋ Saratov oblysy jerındegı Mūsahan Şpekbaevtıŋ qabır orny da tabylyp, Alik Jatqanbaiūly general bastaǧan bır top ūrpaqtary sol şalǧaiǧa ziiarat etıp baryp kelıp, ata qabırı basynan alynǧan bır uys topyraq bala qabırı topyraǧymen ūlasyp, būl mekende de Mūsahan atyna simvolikalyq eskertkış-belgı qoiyldy. Oidy oi qozǧaidy, tılektı tılek jalǧaidy demekşı, endı belsendı top meşıt tūrǧyzumen ǧana toqtap qalmai, osy töŋırektegı kölemdı bau-baqşanyŋ şetın ala medırese jäne ashana keşenın saluǧa kırısıp kettı. Jatqanbai qariianyŋ süiıktı jary Küliman ananyŋ atyna qoiylǧan medıresede otyzǧa juyq jas qarilar ertelı-keş Qūran sürelerın jattap, ekı jüz kısılık syiymdylyǧy bar ashanada är apta saiyn baqi bolǧandarǧa arnalyp as berıle bastady. Medıresenıŋ bır büiırınde qūrban şalatyn arnaiy oryn daiyndalyp, Qūrban ait kezderınde osy töŋırektegı mūsylman qauymǧa dıni räsım-joralǧylaryn köŋıldegıdei atqartatyn qyzmet jaiy paida boldy. Osylaişa, bes uaqyt azan şaqyrylyp, paryz namazdar oqylyp, Qūran aiattary üzdıksız jattalyp, atalmyş töŋırek köpşılık keletın orynǧa ainalyp, ai sanap emes kün sanap körkeie berdı, gül jainai berdı!
Ekınşıden, meşıt pen medırese qorşalyp, abattalyp, tolyqtai qyzmetıne kırısken soŋ ainala töŋırekke bır närse jetpeitındei, taǧy da keşendı ūlǧaita tüsu kerektei äser-sezımge böledı. Neler qily pıkır-ūsynystar aityldy. Köŋılge qonatyny bar, qonbaityny bar, sol aluan pıkırlerdıŋ ışınen Ana taqyryby bölektenıp alynyp, älem halyqtarynda kezdespeitın Anaǧa arnalǧan eskertkış-belgı qoiylsa degen naqty ūsynys ortaǧa şyqty. Qazaqtyŋ salt-dästürı, şariǧi talap-tılekterı eskerıle kele Anaǧa ǧana arnalǧan mūrajai bolsa, jäne onyŋ janynda Ana tūlǧasyn jiyntyqtap somdaityn erekşe eskertkış boi köterse degen pıkır-bailam belsendı toptyŋ ortaq qoldauyna ie boldy. Europa ülgısındegı mūrajai ǧimaraty säuletı bekıtılıp, qūrylysy tezdep qolǧa alyndy. Belgılı käsıpker Äbdibek Bimendiev bastaǧan demeuşıler qoldauymen kürdelı ıs kün ötken saiyn oŋailana berdı. Mūrajaidyŋ qarsy betınde töbe basynda Anaǧa eskertkış orny daiyndalyp, bolaşaqta osy keşenge ziiarat etıp keluşılerge qolai bolsyn dep jol jiegı de kürdelı abattandyryluǧa beiımdeldı. Būl kezeŋde QR Prezidentı äkımşılıgınıŋ Hūqyq qorǧau jüiesı bölımınıŋ meŋgeruşısı qyzmetın atqarǧan Alik Jatqanbaiūlynyŋ qyzmet bölmesı kei uaqyttarda Anaǧa arnalǧan keşen jobasyn qyzu talqylau ornyna da ainalyp ketetın. Bızder de öz ūsynysymyzdy bıldırıp, öz ideiamyzdy däleldep, aitqanymyzdan qaitpauǧa tyrysatynbyz. Nätijede ūzyna boiǧy Ana eskertkışı qasyna besık qoiu ūsynysymyz qabyldanyp, keşen mazmūny baiyi tüstı. Eskertkış-belgı töŋıregındegı Ana bolmysyn aşatyn taŋdamaly sözder de bırauyzdan qoldau tapty. Bır jylǧa sozylǧan qyruar ızdenıs nätijesınde jas talant, suretşı-müsınşı Eldos Beksūltan basqarǧan has şeberler ışkı mazmūny syrt keipıne ūlasqan Ana eskertkış-belgısın köpşılık kökeiındegısındei döp basyp somdai bıldı. Jaŋa mūrajaidyŋ atyn "Anaǧa qūrmet" dep ūsynuymyz da är taraptaǧy jauapty adamdar tūrǧysynan tolyq qoldauǧa ie boldy. Dei tūrsaq ta, jaŋa tūrpatty mūrajai jasaudaǧy bızderdıŋ barlyqtarymyzdy alda kütıp tūrǧan orasan qiynşylyqtar tek būl ǧana emes edı. Klassikalyq talǧam tūrǧysynan muzeidıŋ ärı men sänın kırgızetın onyŋ ǧimaraty saltanaty emes, qandai taqyrypqa arnalǧandyǧy da emes, eŋ bastysy kez-kelgen mūrajaidyŋ basty qaruy-onyŋ jinaqtalǧan mūraǧattar qory bolyp esepteledı. Mıne, osy oraida "Anaǧa qūrmet" mūrajaiy ǧimaraty qūrylysy bıtısımen qaŋyraiǧan bos dälızge jinalǧan bır top belsendıler endı ne ısterlerın bılmesten aŋyraiyp tūrysyp qalǧan daǧdarysty beinelerı tap osy küngıdei köz aldymyzda. Sasqan üirek artymen süŋgidı demekşı, bır azamat muzeidı jasau qoldan kelmese ūzyn dastarhan jaiyp üstıne mol etıp qūrt-bauyrsaq şaşyp, aşylu saltanatyn jasap, osy töŋırekte joq deŋgeide meiramhana jasap jıbereiıkte degenı de jadymyzda. Bızder būl oraida öz pıkırımızdı bıldırıp, kelesı bas qosuǧa Almatydaǧy Ortalyq mūrajaidyŋ bas direktory Nūrsan Älımbai men suretşı-säuletşı Şämil Qojahanovty, sol siiaqty belgılı zerger, köne mūraǧattardy jinaqtauşy Üsen Seidälievtı de bırge şaqyryp, qoldan kelgenınşe kömek-järdem körsetulerın ötınış ettık. Osylaişa, bılıktı mamandardyŋ qoldap-quattauymen jaŋa mūrajaidyŋ ekınşı tynysy aşyldy. Nūrsan mūrajaidyŋ bırınşı qabatyn köne däuırden qazırgı taŋǧa deiıngı qazaq äiel-analarynyŋ bolmys-bıtımın aşuǧa arnau ūsynysymyzdy qoldasa, ekınşı qabatty jeke äiel-analar tūlǧalaryna arnau ūsynysymyzdy Şämil qoldap, mūraǧattar saqtalyp qoiylatyn körnekı jihazdardy jaraqtauǧa Şämil şeber dereu kırısıp ketıp, Üsen öz tarapynan köptegen qūndy mūraǧattardy ūsynyp, jarty pışındegı kiız üidı barşa jabdyǧymen daiyndap, tiısınşe ötemaqylaryn da alyp, özge köptegen dostar da qoldaryna ılıkken mol mūraǧattaryn jetkızıp, az uaqyt ışınde qolda barǧa qanaǧat etıp, "Anaǧa qūrmet" mūrajaiy saltanatty türde öz esıgın köpşılık körermenge aiqara aşty. Qarsy betkeidegı Anaǧa arnalǧan eskertkış-belgınıŋ de resmi aşylu saltanaty ötkızılıp, lentasy qiyldy. Almaty men Qaskeleŋnen, özge de alys şalǧaidan mektep oquşylary men studentter, ziialy qauym ökılderı men şeteldık turister legı būl tarapqa toqtausyz aǧylyp, düniejüzı boiynşa Anaǧa arnalǧan eŋ tūŋǧyş mūrajaidy tamaşalau tasqyny bastalyp kettı.
Üşınşıden, keşen aiasy ūlǧaiǧan saiyn mūrajaidyŋ syrt jaǧyndaǧy bır-ekı ga jerge arnaiy saiabaq, kışıgırım dendropark ornalastyru qajettılıgı öz-özınen kelıp tuyndady. Sirek kezdesetın aǧaş türlerın otyrǧyzu, özgeşe sändegı hauyz ornatu nauqany da bastalyp kettı. Keşkı seruendeuge laiyqtalǧan ireleŋ joldar da paida boldy. Jergılıktı käsıpkerlerdıŋ qoldauymen qazaqtyŋ kiız üi pışınındegı meiramhanasyn salu jobasy da maqūldanyp, tez arada jaŋa qūrylys nysanasy boi kötere bastady. Sonadaidan han tüsetın 32 qanat kiız üidei körınetın sän-saltanaty kelısken qazaq üi-meiramhananyŋ resmi aşylu jiynyna mol adamdar jinalyp, künnen-künge keŋeiıp, erekşe säulet pen mazmūndaǧy keşendı öz ornymen maqtauşylar qatary köbeidı. Ömır-özen, bır ornynda tūryp qalmaq emes. Uaqyt ötken saiyn osy ölkenıŋ tumalary-Sät Toqpaqbaev, Amangeldı Şabdarbaev syndy elge tanymal aldyŋǧy buyn ökılderımen aqyldasa, keŋese kele elımız ben jerımızdı ǧasyrlar boiy qorǧap kelgen batyr babalarǧa arnap öz aldyna jeke memorialdyq keşen tūrǧyzu ideiasy qyzu qoldau tapty, dereu qolǧa alyndy. Alda jaŋa maqsat-mındetter qol būlǧap şaqyryp tūrdy.
Törtınşıden, är jyldaǧy 9 mamyr küngı dästürlı eske alu, as beru jiynyndaǧy ortaq mämılemızge säikes, "Otandy qorǧauşylarǧa!", "Zaşitnikam Otechestva!"-degen alǧaşqy şartty atauǧa ie bolǧan memorialdyq keşennıŋ säulettık kelbetın tüzu, qūrylys jürgızıletın ornyn belgıleu-daiyndau, keşennıŋ jalpy qarjylyq şyǧyndaryn aiqyndau, bastapqy äzırlık jūmystaryn jürgızu nauqany bastalyp kettı. Bırınşı alqaly mäjılıstıŋ özınde keşendı salu üşın arnaiy qor qūru qajettılıgı mäselesı ortaǧa qoiyldy. Būrynda ondaǧan jyldar qaiyrymdylyq jūmystarymen ainalysyp kele jatqan bızdıŋ "Qaǧanat" konsorsiumy jäne "Qaǧanat" ǧylymi-mädeni ortalyǧy būl oraida barlyq demeuşıler atynan basty qarjy operatory bolyp taǧaiyndaldy. Qauyrt ıster bastalyp kettı. Säulettık joba tolyq aiaqtalǧanşa, jeke menşıktegı jer telımderı memorialdyq keşen üşın dep obläkımşılık tarapynan resmi qūjattalǧanşa Serık Donbaevtıŋ qūrylys kompaniiasynyŋ bılıktı mamandary qatynasuymen alǧaşqy jer äzırleu jūmystary bastalyp ta kettı. 9 mamyrda bolaşaq ūrpaqqa arnalǧan ızgı tılekter jazylǧan kapsulany qūiyp ketken jaŋbyr astynda malmandai su bolyp tūryp köpşılık belsendı qauymmen bırge bolaşaq memorialdy keşennıŋ jer astyna sementtep kömgenımız de esımızde. Atalmyş keşen qūrylysyna V.V.Simachev pen Aian Düisembaev, Qanat Arbiev pen B.Abliazimov, t.t. jeke tūlǧalar qomaqty qarjy audaryp, keşennıŋ qūrylys jūmystary qarqyndy jüruıne negızgı sebepker boldy. Qinalǧan sätterde Taldyqorǧandaǧy alqaly jiynda sol kezdegı vise-premer Berdıbek Saparbaev pen Almaty oblysynyŋ äkımı Amandyq Batalovtyŋ tötenşeden qabyldaǧan şeşımderı demeu bolyp, endıgı arada memlekettık-jeke menşık ärıptestık negızdegı şartnamaǧa säikes oblystyq biudjetten de tıkelei bas merdıgerge tiıstı qarjy audaryla bastady. Sankt-Peterbordaǧy şpilderdıŋ säulettık sänın elestetetın memorialdyq keşen qūrylysy tolyqtai aiaqtala bastaǧan sätte onyŋ ışkı mazmūnyn qalai toltyrsaq degen ülken uaiym aldan şyqty. Osyndai qystalaŋ kezeŋde oblystyq mädeniet departamentınıŋ bastyǧy Aqan Äbdualiev belgılı zerger Şämil Qojahanovpen aqyldasa-keŋese otyryp, mūrajaidyŋ ışkı mazmūnyn jaraqtaudy qataŋ türde öz baqylaularyna aldy. Bırneşe aiǧa sozylǧan qajyrly eŋbektıŋ nätijesınde memorialdyq keşennıŋ ışkı bölıgı bai mazmūnǧa toldy. Ejelgı ǧūndar jäne saq däuırınen bastalǧan tarih tasqa qaşaldy. Osy kezeŋde Qordaidyŋ qyryq tonnalyq kesek tasyn kertıp alyp Almaty ırgesındegı şeberhanaǧa jetkızıp, qazaqtyŋ sūsty keiıptegı batyr jıgıt pen qyzynyŋ türegep tūrǧan beinesın üş-tört ai boiyna asqan şeberlıkpen qaşap şyǧarǧan suretşı-müsınşı Eldos Beksūltan bastaǧan mamandardyŋ tartu-syiy da daiyn bolyp, der uaǧynda öz oryntaǧyna jaiǧasqan edı. Qoryta aitqanda, sättılık alǧa tartyp auqymdy joba soŋǧy märesıne jettı. "Batyr babalar memorialynyŋ" saltanatty aşylu räsımıne oblys äkımı bastaǧan elge tanymal qauym ökılderı jinalyp, Qarasai audanynyŋ aqsaqaldary Alik Şpekbaev bastaǧan Jatqanbai qariia ūrpaqtaryna jäne onyŋ demeuşılık jasaǧan dos-joralaryna alǧystaryn jaudyryp, aq batalaryn berıstı. Arada bırer ai salyp osy keşendı öz közımen körıp tamaşalauǧa Almaty oblysynda resmi ıssaparmen jürgen Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev arnaiy at basyn būryp kelıp, atqarylǧan qyruar eŋbekke ülken rizaşylyq sezımın bıldırdı. Memorialdyq keşen ideiasyn özge oblystarǧa da ülgı etıp ūsynyp, mūnymen toqtap qalmai, keşenmen jalǧastyryp bır myŋ jas öskın qauymǧa arnalǧan zamanaui Deneşynyqtyru-sauyqtyru keşenın tūrǧyzudy da mındettep qoidy. Elbasynyŋ öte oryndy ūsynys-pıkırı bastamaşyl qauymdy jaŋa, tyŋ belesterdı baǧyndyruǧa jeteledı. Al "Batyr babalar memorialy" men "Anaǧa qūrmet" mūrajaiy resmi türde Almaty oblysy äkımşılıgı qarauyna qūjattap ötkızılıp, Mädeniet basqarmasy basşylary atalǧan keşenderdı zaŋdy türde öz qūzyretterıne qabyldap aldy.
Besınşıden, Qarasai audany halqy ǧana emes, oblys jäne şetten kelgen jūrtşylyqtyŋ özı rizaşylyq sezımderın jasyrmaǧan būl keşen jaŋa jobamen tolyqty. Säulettık jobasyn Rüstem Şalymbetov basqarǧan talantty jas säuletşıler bırneşe özgerıster men tolyqtyrular nätijesınde tämamdap bolǧan soŋ, "Qaǧanat" konsorsiumy men "Qaǧanat" ǧylymi-mädeni ortalyǧynyŋ är öŋırlerdegı tūraqty demeuşıler toby alǧaşqy qomaqty qarjyny qaiyrymdylyq negızde audaryp, tiianaqtalǧan kelısım-şart boiynşa Qairat Orazbekov basqarǧan "Elitstroi" qūrylys kompaniiasy Deneşynyqtyru-sauyqtyru keşenı qūrylys jūmystaryn bastap ketedı. Memlekettık-jeke menşık ärıptestık zaŋnamasy aiasynda qolǧa alynǧan jaŋa joba oblystyq mäslihat tarapynan da qyzu qoldau tauyp, alǧaşqy qarjylandyru ıs-şaralary bastaluda. Älbette, üstımızdegı jylda būl keşennıŋ qūrylys jūmystary da tolyqtai aiaqtalyp, keşenge laiyqty at belgılenıp, "Jetısu" futbol komandasy bastaǧan sportşylar öz jattyǧularyn bastap keterıne senım mol. Odan keiıngı kezeŋde, jalǧyzılıktı, qarauşysy joq qarttarǧa arnalǧan pansionat aşu da josparda bar. Mıne, mūnyŋ barlyǧy da Jatqanbai qariia ūrpaqtarynyŋ ızgı nietterı men arman-maqsattarynan kelıp tuyndaǧan öte auqymdy jobalar. Äkenıŋ balasy bolmai, halyqtyŋ perzentı bolyp tärbielengen nar tūlǧalardyŋ keiıngı ūrpaqqa ülgı bolyp qalsyn degen şeşımdı ıs-äreketterınen tuyndap jatqan ǧasyrlyq üzdık jobalar. Mūndai bırbetkei keşenderge memleket tūrǧysynan ülken baǧa berıp, bır top eŋbegı äbden sıŋgen tūlǧalardy memlekettık syilyqqa ūsynyp jatsa da eş artyqtyq etpes edı. Alaida, taspen qaşalyp ǧasyrlarǧa ǧūmyr ūzartqan osynau keşender ölkesı talai jas öskın ūrpaqtardyŋ kökeilerıne ūltşyldyq, otansüigıştık, parasattylyq dänın egıp, ruhani jaŋǧyrtyp jatatyn bolsa, köp jylǧy eŋbektıŋ öteuı aqtalǧany, asyl mūrattar ömırde naqtyly jüzege asqandyǧy! Söz soŋynda, ataqty Sämen batyr, odan taraǧan Mūsahan jauynger jäne de onyŋ qaiyspas ūly Jatqanbai qariianyŋ ruhy şat bolsyn dep Fatiha süresın oqyp sauabyn baǧyştap qoialyq. Ǧalamtorda osy aitylǧan pıkırlerımızge naqtyly dälel bolatyn är kezeŋdegı beinetaspalar men tanymdyq-zertteu maqalalardy tauyp tanysa alasyz. Tap osylai qaitalanbasa da sızder de öz tuǧan ölkelerıŋızde osy ıspettes ǧibraty mol ıs-jobalardy batyl jüzege asyra alasyz. Sılkıneiık, jıgerleneiık, sauapty ısterdı atqaruda eş tartynyp qalmaiyq!
Beibıt Saparaly,
jazuşy, qoǧam qairatkerı
