Arǵy-bergi zamanda “Prımore pladarmy”, “Oranıenbaým múıisi”, “Tamengont respýblıkasy”, “Lebıaje respýblıkasy”, “Kishi jer” degen túrli attarmen tanymal, Fın shyǵanaǵynyń tústikjaǵalaýynda jaıǵasqan Oranıenbaým pladarmyndaǵy qandy qasap qyrǵynda qazaqtyń sańlaq surmergeni Dúısenbaı Shynybekov erjúrektigimen erekshelengen edi. Uly Otan soǵysynyń tarıhyn, onyń ishinde 900 kúndik Lenıngrad qorshaýynyń qııamet-qaıymyn tekserip-túgendegen zertteýler osyny oqshaýlap aıtady.
Jambylmen hat jazysqan
Janr deýge keler me, kelmes pe qaıdam, biraq «maıdan hattary» dep atalatyn, soǵys tarıhynda eleýge, eskerýge turarlyq qaǵazǵa tańbalanǵan áskerı-ádebı qubylys bar. Ádette onyń ár jolynan qaısar da qaǵilez jaýyngerdiń jigerin janyǵan júrek dúrsili, jan dirili áldebir áleýetpen býyrqanyp, bursanyp turady. Oq boraǵan, ot oraǵan qandy qyrǵynda kólgir sezimge, kóptirme sózge oryn joq. Jup-juqa, jep-jeńil paraqtar shoıyndaı aýyr shyndyqtyń salmaǵynan áp-sátte jyrtylyp, julmalanyp ketetindeı kóresiń. Biraq tarıhtyń tezine olar da sarbaz etiginiń sirisindeı tótegen, tózgen; sóıtip, san shejireni saqtaǵan.
Alasapyran soǵystyń aqıqaty: qazaq sovet soldaty Stalınge syıynǵan, Jambylǵa júgingen. Janpıda jerlerde «temir tırannyń» atyn urandaı aıqaılap, tankiniń astyna túsýden taıynbasa, taǵat tustarda eline qaraı eleńdegen jas jigitter júz jasaǵan jyraýǵa sálemin joldap, syryn jaıǵan.
Solardyń biri – 2-shi ekpindi armııanyń Kalının atyndaǵy, Qyzyl týly Ropshındik 48-shi atqyshtar dıvızııasynyń 268-shi atqyshtar polkynyń mınomet vzvodynyń komandıri, leıtenant Dúısenbaı Shynybekov bolatyn.
Jambyl atasyna júrekjardy lebizin ol bylaı jetkizedi:
«Lenıngrad – bul jańa dáýirdiń basy, bostandyqtyń bastamasy. Men osylaı túsinemin, Jambyl ata! Sizdiń maǵan jazǵan óleńińizdi oqydym. Sizge kóp-kóp rahmet! “Lenıngradtyq órenim” atty óleńińiz bizdiń jaýyngerlerdiń basty uranyna aınaldy. Bárimiz jatqa aıtamyz. Qazir de óleńińiz Lenıngrad kósheleriniń kórnekti oryndaryna ilinip qoıylǵan. Bul – óleń jaýyngerlerge rýhanı jiger berip, qandy qol maıdanǵa eriksiz umtyldyq. Fashıstiń oǵy janymdaǵy Júsipov degen qazaqty jazym etti. Ol elý fashısti oqqa ushyryp edi. Onyń qabiriniń basynda komandır vıntovkasyn maǵan berip turyp, “kegin qaıtar dosyńnyń” degen bir aýyz sóz aıtty. Men osy orynda BKP(b) músheliginiń kandıdattyǵyna qabyldanyp, sert berdim, ári sol sertimde turamyn. Aldaǵy ýaqytta bizderge “Kúıretińder fashısti” degen óleń jazyńyzshy, Jambyl ata! Sálemmen, Dúısenbaı Shynybekov degen balańyz. 1942 jyl, 4 qarasha, Lenıngrad qalasy».
Budan biletinimiz – Jambyldyń saıypqyran sarbazǵa óleńmen tilek órgeni. Ókinishke qaraı, onyń naqty mátini men mazmuny qandaı bolǵanynan beıhabarmyz. Biraq jalynyna jalyn, jigerine jiger qosqany anyq. Namysyn qaıraıtyn, nátin qoldaıtyn taǵy bir jyr suraýy da tegin emes.
Oǵan abyz aqyn bylaı dep jaýap beripti:
«Qadirmen ulym, Dúısenbaı! Qanisher fashısterdi aıamaı soǵa ber. Sen jaýdy neǵurlym kóp jýsatqan saıyn Uly Jeńiske jol qysqara bermek. Sen qorǵap jatqan Lenın qalasy týraly álgi maǵan aıtqan “Kúıretińder fashısti” degen jyrymdy keshiktirmeı jazyp jiberemin. Kóriskenshe kún jaqsy bolsyn, meniń jas jerlesim! Jeńispen oralatyn bol! Atań Jambyl».
Dúısenbaıǵa dem bergen – jyr alyby Jambyl
Al Dúısenbaıdyń qolǵa ilikken kelesi haty – sózbe-sóz sáıkes bolmaǵanymen, keıbir deregi men dáldiginiń aıyrmashylyqtaryna qaramastan, aldyńǵysyna úndes, úıles jazylǵan. Bálkim, tyń málimettermen tolyqtyrylyp, dalalyq poshta arqyly qaıta jóneltilgen bolar...
«Sizge Lenın qalasyn qorǵap jatqan jaýynger qazaqtyń haty qustaı ushyp jetsin, - deıdi ol, - Men Syrdarııanyń jaǵasyndaǵy Jýantóbe atty kishkentaı aýylda týdym. «Lenıngrad» degen sózdi alǵash ret estigenime de kóp bola qoıǵan joq. Qazir bul qalaǵa jaý basyp kirdi. Men onyń qorǵanysynda júrip, eki ret jaraqat aldym. Jaradar bolǵan meni alyp kelgende, úılerdiń qabyrǵasynan «Lenıngradtyq órenim» degen sózderińizdi oqydym, Jambyl ata! Sizdiń sózderińiz meniń júregimdi jandyrdy, men maıdanǵa jetkenshe asyqtym. Shaıqas kezinde fashıst oǵy Júsipov degen qazaq jaýyngerin mert qyldy. Ol 119 fashısti óltirgen bolatyn. Beıitiniń basynda komandırimiz onyń vıntovkasyn joǵary kóterdi de, maǵan berip, «kek qaıtar!» dedi. Men óz dostarym – qyrǵyz Shamırovke, tatar Harýtdımovke, ýkraın Matenkoǵa fashısterdi nysanaǵa dál iliktirýdi úırettim».
Maıdangerdiń jazbasynan ózine ǵana emes, ózgelerge de qatysty jaıttardy jolyqtyramyz.
Mysaly, hattarynyń birinshisinde – 50, ekinshisinde – 119 gıtlershiniń kózin joıǵan delinetin joıqyn mergen Júsipov kim boldy eken? Ol týraly tam-tum derek tabýdyń sáti tústi. Kakashkýr(qujatta qate jazylǵandyqtan, shyn atyn bile almadyq – A.Sh.) esimdi bul bozdaq Pavlodar oblysynyń Ýspensk aýdanynyń týmasy bolyp shyqty. Dúnıege kelgen jyly – 1917. Áskerı sheni – efreıtor. 1942 jylǵy 15 aqpanda erlikpen qaza tapqan. Maıdandyq «Otandy qorǵaýda» gazetiniń jazýynsha, onyń jolyn jalǵastyrýshy Dúısenbaı Shynybekov «qysqa ýaqyt ishinde dosynyń snaıperlik vıntovkasynan 68 fashısti jer jastandyrǵan».
Qazaq mergeninen dóp atýdyń dárisin alǵan ýkraın Matenkoǵa qatysty málimet ushyrastyra qoımasaq ta, qalǵan eki dosynyń ári qaraıǵy taǵdyr-talaıy jóninde de sóz sabaqtaýdyń reti bar.
1918 jyly Qyrǵyzstannyń Frýnze oblysynyń Kaganovıch aýdanyna qarasty Belogorka selosynda týyp, 1940 jylǵy qazanda Osh oblysynyń Qyzylqııa qalasynan áskerge shaqyrylǵan aǵa serjant Ishenaly Shamırov atqyshtar bólimshesiniń komandıri bolypty. 1944 jylǵy aqpanda ákesi Osmanquldyń qolyna tıgen, 51441-shi dalalyq poshtadan joldaǵan sońǵy hatynan keıin múlde habar-osharsyz ketken.
Tatarstannyń Bondıýjsk aýdany Pleevo derevnıasynan 1942 jyly on toǵyz jasynda maıdanǵa attanǵan Mıhaıl Ivanovıch Harýtdımov 269-shy gvardııalyq atqyshtar polkynyń quramynda pýlemet vzvodyna jetekshilik jasap, kishi leıtenant shenin ıemdengen. 1945 jyldyń qańtarynda shahıd keshedi. Ákesiniń aty – Islamov Narýtdın (balasymen aty-jónderindegi sáıkessizdiktiń sebebin bile almadyq).
Sóıtip, «Lenıngradtyq órenim» atty aıbyndy tolǵaýdyń avtorymen «aıshylyq alys jerlerden» qaǵaz ben qalam arqyly tebirene tildesýi dosqa qamqor, dushpanǵa qatal jaýynger Dúısenbaı Shynybekovtyń boıyndaǵy qazaqy órlik pen ójettikti shıryqtyra, shyńdaı túskeni sózsiz.
Sertinde turǵan snaıper
Janjigit shaldyń naǵyz batyr nemeresi joryq daýylpazy Jambylǵa bergen antynan óle-ólgenshe aınyǵan joq.
Syr óńirindegi Shıeli aýdanynyń Aqtoǵan aýlynda dúnıe esigin ashqan Dúısenbaı jıyrma jasynda, ıakı 1940 jylǵy 20 qazanda Qyzylorda medıınalyq ýchılıesiniń úshinshi kýrsynda oqyp júrgen jerinen ásker qataryna shaqyrylyp, Baltyq boıyndaǵy Tallın qalasynda irge tepken kishi komandırler men surmergender daıarlaıtyn bir jyldyq arnaýly kýrsqa qabyldanady. Sodan kópke sozbaı soǵys bastalyp ketip, qorshaýda qalǵan Lenıngradtyń qorǵanys shebinen bir-aq shyǵady. Blokadanyń alǵashqy kezeńinen aqyrǵy kúnine deıin sol qandy qasaptyń ishinde bolady. Burynǵy «Qazaq SSR tarıhy» kitabynda keltirilgen esep boıynsha, uzyn sany 172 nemis ofıeri men soldatyn oqqa baılap, Qyzyl Juldyz ordenimen, «Erligi úshin», «Lenıngradty qorǵaǵany úshin» medaldarymen nagradtalǵan.
Oranıenbaým pladarmyn qorǵaýshylarǵa arnalǵan medal
Jalpy, tarıhshylardyń kóbi 1941 jyldyń qyrkúıeginen 1944 jyldyń qańtaryna deıin sozylǵan Oranıenbaým pladarmyndaǵy tynymsyz tabantiresti Brest qamalyndaǵy uly jantalasqa uqsatady. Uzyndyǵy 65, eni 20-25 shaqyrym, bylaısha aıtqanda, toqymdaı ǵana jerde «úsh revolıýııa besigi» - Lenıngradtyń taǵdyry sheshilgeni ras. Baltyq flotynyń biregeı bazasy - Kronshtadqa qaraı jaýdy attap bastyrmaǵanymen qoımaı, nemis armııasynyń údere keri sheginýi de osy aradan bastaý aldy. Snaıper Dúısenbaı Shynybekovtyń ataǵy sol alapty sharpyǵan shaıqastar kezinde jaıyldy.
Onyń bahadúr beınesine maıdanger zamandastary da, mártebeli zertteýshiler de bıik baǵa bergen.
Máselen, tarıhshy P.S.Belan Dúısenbaı Shynybekovty «kórnekti mergen» deıdi. Onyń jazýynsha, 1943 jylǵa deıin qazaqtyń bul snaıperi 172 nemisti ajal qushtyrǵan jáne mınometshi mamandyǵyn úzdik meńgergen, sondaı-aq jaý shebine etpettep baryp granata laqtyrýdyń sheberi atanǵan.
«Otan dańqy úshin» maıdandyq gazetiniń 1941 jylǵy 21 qarashadaǵy sanynda Dúısenbaıdy marapattaǵan mazmundy maqala basylsa, «Otandy qorǵaýda» gazetiniń kezekti nómirinde «aǵa serjant Shynybekov rota mınometimen 97 fashısti jer jastandyryp, baqylaý pýnktin, eki tirkemeli arbasyn, ashanasyn, motoıklin talqandady jáne jaýdyń jıyrma shaqty oq atatyn núktesin joıdy», - degen joldar jaryq kórip, ol óltirgen gıtlershilerdiń sany 165-ke jetti degen málimet usynylady.
Qyzylorda oblystyq «Lenın joly» gazetiniń 1942 jylǵy 5 jeltoqsandaǵy sanynda jarııalanǵan saǵynysh hatynda mergenniń ózi: «Meniń sertim – Otandy qorǵaý jolyndaǵy mindetimdi abyroımen oryndaý. Osy kúnniń ózinde vıntovkammen 74 fashısti, mınometpen 100-den artyǵyn kelmeske jiberdim», - deıdi.
Al 1944 jylǵy nagrada paraǵynda bylaı delinedi: “Dúısenbaı Shynybekov Lenıngrad maıdanynda aýyr jaraly boldy. Ol óziniń snaıperlik vıntovkasymen 172 nemis soldaty men ofıerin joıdy. 1944 jylǵy 13 naýryzda Sookıýl derevnıasy mańyndaǵy bıiktik úshin aıqasta jaý jaǵynyń basym kúshine qaramastan, qarsy shabýylǵa shyǵyp, dushpannyń bir stanokty pýlemetin jáne jıyrmadan asa gıtlershil avtomatshyny joıyp jiberdi. Is júzindegi jáne jaýyngerlik úlken tájirıbesi bar Dúısenbaı áskerı quramdy soǵysqa muqııat ázirlep, sonyń nátıjesinde onyń vzvody eń úzdik atanyp júr. Shynybekov bólimshesin shaıqasta óte sheber basqarady, ózi erlik, batyrlyq jáne tapqyrlyq kórsetip otyrady”.
Mine, osy mysaldardyń ózi-aq bizdiń keıipkerimizdiń qanshalyqty myqty maıdanger bolǵandyǵyn kórsetse kerek.
... Aıta keterlik nárse, Dúısenbaı Shynybekovtyń jaýyngerlik joly Estonııada bastalyp, Estonııada bitipti.
1944 jylǵy 28 shildede jaý oǵynan jantásilim etken esil erge Narva aýdanyna qaraıtyn Korıa derevnıasynyń soltústik-shyǵysyna qaraı bir shaqyrym jerde ornalasqan ormanshynyń úıi mańynan baqılyq topyraq buıyrypty.
«Batyrdyń basy qaıda qalmaǵan» deseńizshi...
Amantaı Shárip
