Kórisý - túrik mońǵol halqynyń ejelgi dástúri

3306
Adyrna.kz Telegram

Kórisý – túrik-mońǵol halyqtarynyń ejelgi dástúrli merekesi me, álde qadym zamannan qazaq halqy toılap kele jatqan mereke me? Bul ejelgi dástúr nelikten tek batys óńirlerde ǵana saqtalǵan.

Osy tóńirektegi saýaldarǵa jaýap izdep kórip edik. Olaı bolsa...

Elimizdiń batys óńirleri Naýryz jyl basy merekesin 14 naýryzdan bastap toılaı bastaıdy. Bul kúni batys aımaqtarda (Mańǵystaý, Oral, Atyraý, Aqtóbe, Reseıdiń batys aımaqtarmen kórshi óńirleri) Kórisý (Amal) merekesin toılanady. Osy oraıda ejelgi dástúrimizdi ulyqtap kele jatqan batystyń Kórisý saltyn túrik-mońǵol jurtynda saqtalǵan ejelgi dástúrlerdiń biri me degen san saýaldyń astaryna úńildik. Bul oraıda, tarıhshy, etnograf ǵalymdardyń pikirine nazar aýdara otyryp, Kórisý ejelgi dástúriniń tolyq zerttelgen tujyrymdamasy joq ekenin baıqadyq. Eshkim de dóp basyp, Amal merekesin ulttyq dástúrimizdiń bir bólimine qosa da almasy anyq.

Bul ejelgi dástúrdiń tarıh sahnasyna qaı jyly enip, qaı óńirlerde toılanǵany týraly da mardymdy aqparattar joqtyń qasy. Tek Naýryz merekesi toılana bastaǵan jyldardan bastap, Kórisýdiń de batys óńirinde etek alǵany anyq. Osy oraıda Mańǵystaý ólkesiniń tarıhyn uzaq ýaqyt boıy zerttegen orystyń ǵalymy Andreı Astavevtiń pikirinen alystaı almadyq. Ǵalymnyń pikirinshe, «qazaqtyń Kórisý (Amal) merekesiniń tamyry mońǵol men tývalyq halyqtarynda jatyr» eken. Bul týraly pikirimizdi tolyqtaı qorytý úshin tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, M. Ótemis atyndaǵy BQMÝ oqytýshysy Janabek Jaqsyǵalıevtiń kórisý merekesi týraly pikirin bilgen edik.

«Mańǵystaýlyqtar Naýryz merekesin jylyna eki ret (14 men 22-shi naýryz kúnderi) toılaıdy. Andreı Astavev bul dástúrdi ǵylymı turǵydan túsindirip berdi. Ol Mańǵystaý ólkesiniń tarıhyn uzaq ýaqyt boıy zertteı otyryp, Amal merekesiniń tamyry mońǵol men tývalyq halyqtarynda jatyr dep anyqtady. Adaı rýynyń ańyzdary boıynsha adamdar Ústirt aımaǵy men Mańǵystaý túbegine shyǵystan kelgen. Bálkim, osy jerden de ózderimen birge kúntizbelik júıesin alyp kelgen. Mońǵoldar kúntizbesine sáıkes bir aptada toǵyz kún bolǵan edi. Al kúntizbeniń ózi 22 jeltoqsannan bastalady. Kúntizbedegi tórt maýsym (kóktem-jaz-kúz-qys) toǵyz kúnnen turatyn kezeńderge bólingen. Qysqy kún toqyraýy kezeńinen Jańa jyl bastalyp, sodan beri kún uzaqtyǵy sozylady. Al 23 jeltoqsan − 14 naýryz aralyǵyndaǵy ýaqyt — qysqy osyndaı toǵyz aptadan turatyn kezeń. 14 naýryz kúni kóktem kelip, japyraqtar búrshik túrinde bolyp, kókek án salyp turǵan... Kóktemniń toǵyzynshy kúni kún men túnniń teńesý kúni toılanady», – deıdi J. Jaqsyǵalıev.

Ǵalymnyń pikirin tarqatyp jazar bolsaq, birneshe mysaldar men derekterdi de nazarǵa usynýǵa tolyq negiz bar. Máselen kishi júz rýlarynyń ertedegi ańyzdar boıynsha batys ólkelerge Altaı-Saıan taýlary boıynan qonys aýdaryp kelgen degen derekter kóp. Áıtpese bul merekeniń qazaq jeriniń ózge aımaqtarynda toılanýy týraly da derekterdiń ózi de joqtyń qasynda. Olaı bolsa, kórisý merekesine uqsas túrik-mońǵol jurtyndaǵy birneshe merekelerge toqtalyp ótsek.

Kórisý Shaǵan merekesiniń sarqynshaǵy ma?

Shaǵan (agaan sar) – Mońǵol halqynyń dástúrli jańa jyl merekesi. Bul kúndi mońǵoldar jyl basy retinde «agaan sar», qazaqsha «Aq aı» deıdi. Mońǵoldar erte zamannan beri qaharly qystan aman shyǵyp, kóktemge qaýyshqannyń belgisi retinde kóne kúntizbesi boıynsha kóktemniń alǵashqy kúnin jańa jyl retinde belgilep kelgen. Shaǵan (agaan sar) merekesin ár ólkedegi qazaqtar ár túrli aıtyp júr. Mysaly qytaıdaǵy qazaqtar Shaǵan merekesi dese, Mońǵolııadaǵy qazaqtar Saǵan sar dep ataıdy.

Mońǵoldarda kóktem merekesiniń alǵashqy kúni «Zolgoh» dep atalatyn dástúrli mereke bolady. Ol mereke mońǵol halqynyń jańa jyldyń alǵashqy kúni bolatyn sálemdesý, qaýyshý dástúri. Bul kúni barlyǵy ózderiniń ulttyq kıimderin kıip, jasy úlkenge qol úshin berip, sálemdesedi. «Zolgoh» – bul eń basty aı týǵan ýaqytta ótetin dástúr. Jańa jyldyń birinshi kúni úıge qonaq kelip, qaýyshyp, amandassa sol úıde baqytty jyl bolady degen túsinik bolǵan. Belgili shejireshi, tarıhshy Asylbek Baıtanuly «Zolgoh» merekesin batys óńirindegi «Kórisý» merekesiniń tuspa-tus kelýinde úlken mán jatyr degendi aıtady.

«Zolǵoh nemese jolyǵysý – mońǵol halqynyń ejelgi dástúri. Mońǵol halqy alpystyq aı kúntizbesi boıynsha aqpan aıynyń ortasy men aıaǵy mólsherinde jańa jylyn agaan sardy qarsy alady. Ony qazaq shaǵan deıdi. Shaǵan kúni tańerteń erte olar kúndi qarsy alyp, úlkenderge jolyǵyp, sálem beredi. Mońǵol halqynda toǵyz toǵyz degen amal esebi bar. Ol kún eń qysqarǵan 23 jeltoqsannan bastalyp, 81 kúnmen aıaqtalady. Bul 14-naýryǵa tap keledi. Bul – bir qyzyq qubylys. Batys qazaqtarynyń amalymen tuspa-tus kelýinde bir mán jatqany anyq», – deıdi A. Baıtanuly.

Kórip otyrǵandarymyzdaı mońǵoldyń shaǵan kúninde toılanatyn «Zolgoh» dástúri aı týǵan ýaqyttan bolatyn ejelgi dástúr. Tek ýaqyt jıiliginen bir aı keshigip, aqpan aıynda toılanyp júr. Bul mereke mońǵol halqy úshinde qys ótip, kóktemniń kelgen belgisin, kórsetip, jerdiń jasylǵa qaýyshatyndyǵyn bildiredi.

«Zolgoh» kúni úlken-kishi bir-birine izettilik pen meıirimdilik tanytyp, jyly lebizderin aıtyp, arnaıy syılyqtar usynady. «Zolgoh» dástúri de «Kórisý» merekesi sııaqty segiz kún boıy toılanady. Belgili etnograf, jýrnalıst-bloger Janarbek Aqybı mońǵol halqynyń «Zolgoh» kórisý meıramy týraly da óz zertteýlerinde jaza otyryp, bul dástúrli mereke kúni mońǵoldar ulttyq kıimin kıip, ulttyq oıyndaryn jańǵyrtatynyn aıtady.

«Shaǵannyń (agaan sar) alǵashqy kúni halyq erte turyp, eń jaqsy,  eń jańa kıimderin kıip, bir-birimen qaýyshady. Jolyǵysady. Áýlettegi eń úlken aqsaqalǵa baryp amandasady. Ja sálem berip, solardyń shańyraǵynda «Aq taǵam»  toılaryn toılatady. Bul kún – jyl boıy renjisken, urysqan adamdarmen tatýlasatyn kúni. Bul kún esh bir kúıki ómir kúıbeń tirlikti umytyp, tek úsh kún udaıy jyl basyn toılatatyn kún. Shaǵan (agaan sar) merekesinde mońǵoldaradyń  ústinen tek óz ultynyń ultyq kıimin ǵana kóresiń. Shaǵandy (agaan sar) resmı túrde  úsh kún degeni bolmasa 8 kúnge deıin jalǵasady. Shaǵan (agaan sar) merekesine oraılastyryp «Erdiń úsh saıysy» atty Alaman báıge jarysy, sadaqshylar  jarysy, palýan kúrestirilip toılatý merekelik qyzyq dýmanǵa ulasyp keledi», – deıdi J. Aqybı.asy kishisi eki qolyn usynǵanda úlkeni eki shyntaǵyn onyń qarynyń ústine qoıady. Bir-birine aqtyq  usynyp jáne arnaıy daıyndaǵan syılyq berip jaqsy kóńil kúı syılap, merekelik quttyqtaý aıtady. Negizi alǵashqy kún áýlettiń nemese aýyldyń eń úlken qarııalaryn

Cholýkshýýr – Kórisýge uqsas ejelgi dástúr

Kórisý dástúrine uqsas merekeni býrıat jáne týva halyqtarynan da kezdestirýge bolady. Olar bul dástúrdi «Cholýkshýýr» dep ataǵan. Sózdiń maǵynasy ózi aıtyp turǵandaı bul merekede de halyqtar bir-birimen júzdesip, jolyǵysyp, sálemdesedi.

«Týva halqynyń jańa jyl, ıaǵnı «Shagaanyń» dástúrli merekesi «Cholýkshýýr» dep atalǵan. Bul kúni erekshe sálemdesý kúni oryn alady.  jasy úlken adamdardyń, ásirese, egde jastaǵy jáne jasy kishilerdiń bir-birine qurmeti, ótken jylmen qoshtasý rásimderi ótedi. «Cholýkshýýr»  sóziniń tamyry chol, chol-kejık — «syılyq, ıgiligi, baqyty» degen maǵynany beredi. Tývalyqtar «cholukshuur» dástúrin jasy úlkenderge qurmet, izet kórsetý belgisi retinde baǵyttaıdy», – deıdi orys ǵalymy, tarıh ǵylymdarynyń doktory Marına Mýngýsh.

Sondaı-aq reseılik ǵalymnyń aıtýynsha «cholukshuur» sálemdesý saltyn tývalyqtar bir-biriniń úılerine baryp qurmet kórsetý arqyly jasaǵan. Bul kúni dastarhanǵa tek aq taǵamdar, sút ónimderi, mal eti qoıylǵan. Aq taǵamdar kóshpeli mal sharýashylyǵyn serik etken túrik-monǵol halyqtarynyń sımvolızm retinde qadir tutqan.

Joǵarydaǵy túrik-mońǵol halyqtarynyń «Kórisý», «Cholýkshýýr», «Zolgoh» merekeleri izettilik pen qurmettilik sıpatqa arnalyp turǵany anyq. Bul merekeler qarsańynda halyqtar ulttyq kıimin kıip, bir-birine jaqsylyq izettilik tanytyp, sálemdesip qaýyshady. Dastarhan jaıyp, ózderiniń et jaqyndaryn jınap, jańa jyl merekesin toılaıdy.

Túrik-mońǵol halqy erteden kóshpeli mal sharýashylyǵymen aınalysqan. Sondyqtan dastarhanǵa aq taǵamdar men mal ónimderin qoıyp qasterlegen. Jolyǵysýdyń birinshi amaly — kórisý. Ony jurt bir-birimen tós qaǵystyryp, qushaqtasý jolymen jasaǵan. Jurt sonyń ústinde bir-birlerine jaqsy tilekter tilegen. Jastar úlkenderge sálem bere barǵan.

Eski jyldyń jamandyqtaryn ketirip, jańa jylmen baqytty qýanyshqa kenelgen. Bul ejelgi dástúr kúni ulttyq oıyndar oınalyp, merekelik oıyn saýyqtar bolǵan. Adamdar eń jaqsy kıimderin kıip, ókpe-renishterin umytyp, kórisý kúninde adamdar bir-birimen tabysqan.

Qoryta aıtarymyz, Kórisý (amal) merekesiniń tarıhyn zerttep, atalmysh dástúrdiń paıda bolý kezeńin zerdeleýimizdiń kerektigi. Bul bizdiń babalarymyzdyń saq, ǵun dáýirinen kele jatqan kúntizbelik merekesiniń biri bolýy da neǵaıbyl. Dástúrdiń tarıhı mánin tolyqtaı ashyp, túrki áleminde toılaýǵa negiz salýǵa jaǵdaı jasaý kerek. Bizdiń maqsat – Kórisý (Amal) merekesin joqqa shyǵaryp, bolmasa ózge jurttyń dástúrli merekesimen baılanystyryp, túbin izdeý emes, ulttyq bolmysymyzǵa negizdep, qazaq etnografııasyna negizdeý. Amal merekesi qutty bolsyn!


Altynbek QUMYRZAQULY
"history".kz

Pikirler