كورىسۋ - تۇرىك موڭعول حالقىنىڭ ەجەلگى ءداستۇرى

3308
Adyrna.kz Telegram

كورىسۋ – تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ ەجەلگى ءداستۇرلى مەرەكەسى مە، الدە قادىم زاماننان قازاق حالقى تويلاپ كەلە جاتقان مەرەكە مە؟ بۇل ەجەلگى ءداستۇر نەلىكتەن تەك باتىس وڭىرلەردە عانا ساقتالعان.

وسى توڭىرەكتەگى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورىپ ەدىك. ولاي بولسا...

ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرى ناۋرىز جىل باسى مەرەكەسىن 14 ناۋرىزدان باستاپ تويلاي باستايدى. بۇل كۇنى باتىس ايماقتاردا (ماڭعىستاۋ، ورال، اتىراۋ، اقتوبە، رەسەيدىڭ باتىس ايماقتارمەن كورشى وڭىرلەرى) كورىسۋ (امال) مەرەكەسىن تويلانادى. وسى ورايدا ەجەلگى ءداستۇرىمىزدى ۇلىقتاپ كەلە جاتقان باتىستىڭ كورىسۋ سالتىن تۇرىك-موڭعول جۇرتىندا ساقتالعان ەجەلگى داستۇرلەردىڭ ءبىرى مە دەگەن سان ساۋالدىڭ استارىنا ۇڭىلدىك. بۇل ورايدا، تاريحشى، ەتنوگراف عالىمداردىڭ پىكىرىنە نازار اۋدارا وتىرىپ، كورىسۋ ەجەلگى ءداستۇرىنىڭ تولىق زەرتتەلگەن تۇجىرىمداماسى جوق ەكەنىن بايقادىق. ەشكىم دە ءدوپ باسىپ، امال مەرەكەسىن ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ ءبىر بولىمىنە قوسا دا الماسى انىق.

بۇل ەجەلگى ءداستۇردىڭ تاريح ساحناسىنا قاي جىلى ەنىپ، قاي وڭىرلەردە تويلانعانى تۋرالى دا ماردىمدى اقپاراتتار جوقتىڭ قاسى. تەك ناۋرىز مەرەكەسى تويلانا باستاعان جىلداردان باستاپ، كورىسۋدىڭ دە باتىس وڭىرىندە ەتەك العانى انىق. وسى ورايدا ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ تاريحىن ۇزاق ۋاقىت بويى زەرتتەگەن ورىستىڭ عالىمى اندرەي استاۆەۆتىڭ پىكىرىنەن الىستاي المادىق. عالىمنىڭ پىكىرىنشە، «قازاقتىڭ كورىسۋ (امال) مەرەكەسىنىڭ تامىرى موڭعول مەن تۋۆالىق حالىقتارىندا جاتىر» ەكەن. بۇل تۋرالى پىكىرىمىزدى تولىقتاي قورىتۋ ءۇشىن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، م. وتەمىس اتىنداعى بقمۋ وقىتۋشىسى جانابەك جاقسىعاليەۆتىڭ كورىسۋ مەرەكەسى تۋرالى پىكىرىن بىلگەن ەدىك.

«ماڭعىستاۋلىقتار ناۋرىز مەرەكەسىن جىلىنا ەكى رەت (14 مەن 22-ءشى ناۋرىز كۇندەرى) تويلايدى. اندرەي استاۆەۆ بۇل ءداستۇردى عىلىمي تۇرعىدان ءتۇسىندىرىپ بەردى. ول ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ تاريحىن ۇزاق ۋاقىت بويى زەرتتەي وتىرىپ، امال مەرەكەسىنىڭ تامىرى موڭعول مەن تۋۆالىق حالىقتارىندا جاتىر دەپ انىقتادى. اداي رۋىنىڭ اڭىزدارى بويىنشا ادامدار ءۇستىرت ايماعى مەن ماڭعىستاۋ تۇبەگىنە شىعىستان كەلگەن. بالكىم، وسى جەردەن دە وزدەرىمەن بىرگە كۇنتىزبەلىك جۇيەسىن الىپ كەلگەن. موڭعولدار كۇنتىزبەسىنە سايكەس ءبىر اپتادا توعىز كۇن بولعان ەدى. ال كۇنتىزبەنىڭ ءوزى 22 جەلتوقساننان باستالادى. كۇنتىزبەدەگى ءتورت ماۋسىم (كوكتەم-جاز-كۇز-قىس) توعىز كۇننەن تۇراتىن كەزەڭدەرگە بولىنگەن. قىسقى كۇن توقىراۋى كەزەڭىنەن جاڭا جىل باستالىپ، سودان بەرى كۇن ۇزاقتىعى سوزىلادى. ال 23 جەلتوقسان − 14 ناۋرىز ارالىعىنداعى ۋاقىت — قىسقى وسىنداي توعىز اپتادان تۇراتىن كەزەڭ. 14 ناۋرىز كۇنى كوكتەم كەلىپ، جاپىراقتار بۇرشىك تۇرىندە بولىپ، كوكەك ءان سالىپ تۇرعان... كوكتەمنىڭ توعىزىنشى كۇنى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەسۋ كۇنى تويلانادى»، – دەيدى ج. جاقسىعاليەۆ.

عالىمنىڭ پىكىرىن تارقاتىپ جازار بولساق، بىرنەشە مىسالدار مەن دەرەكتەردى دە نازارعا ۇسىنۋعا تولىق نەگىز بار. ماسەلەن كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ ەرتەدەگى اڭىزدار بويىنشا باتىس ولكەلەرگە التاي-سايان تاۋلارى بويىنان قونىس اۋدارىپ كەلگەن دەگەن دەرەكتەر كوپ. ايتپەسە بۇل مەرەكەنىڭ قازاق جەرىنىڭ وزگە ايماقتارىندا تويلانۋى تۋرالى دا دەرەكتەردىڭ ءوزى دە جوقتىڭ قاسىندا. ولاي بولسا، كورىسۋ مەرەكەسىنە ۇقساس تۇرىك-موڭعول جۇرتىنداعى بىرنەشە مەرەكەلەرگە توقتالىپ وتسەك.

كورىسۋ شاعان مەرەكەسىنىڭ سارقىنشاعى ما؟

شاعان (تساگاان سار) – موڭعول حالقىنىڭ ءداستۇرلى جاڭا جىل مەرەكەسى. بۇل كۇندى موڭعولدار جىل باسى رەتىندە «تساگاان سار»، قازاقشا «اق اي» دەيدى. موڭعولدار ەرتە زاماننان بەرى قاھارلى قىستان امان شىعىپ، كوكتەمگە قاۋىشقاننىڭ بەلگىسى رەتىندە كونە كۇنتىزبەسى بويىنشا كوكتەمنىڭ العاشقى كۇنىن جاڭا جىل رەتىندە بەلگىلەپ كەلگەن. شاعان (تساگاان سار) مەرەكەسىن ءار ولكەدەگى قازاقتار ءار ءتۇرلى ايتىپ ءجۇر. مىسالى قىتايداعى قازاقتار شاعان مەرەكەسى دەسە، موڭعولياداعى قازاقتار ساعان سار دەپ اتايدى.

موڭعولداردا كوكتەم مەرەكەسىنىڭ العاشقى كۇنى «زولگوح» دەپ اتالاتىن ءداستۇرلى مەرەكە بولادى. ول مەرەكە موڭعول حالقىنىڭ جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنى بولاتىن سالەمدەسۋ، قاۋىشۋ ءداستۇرى. بۇل كۇنى بارلىعى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن كيىپ، جاسى ۇلكەنگە قول ءۇشىن بەرىپ، سالەمدەسەدى. «زولگوح» – بۇل ەڭ باستى اي تۋعان ۋاقىتتا وتەتىن ءداستۇر. جاڭا جىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنى ۇيگە قوناق كەلىپ، قاۋىشىپ، امانداسسا سول ۇيدە باقىتتى جىل بولادى دەگەن تۇسىنىك بولعان. بەلگىلى شەجىرەشى، تاريحشى اسىلبەك بايتانۇلى «زولگوح» مەرەكەسىن باتىس وڭىرىندەگى «كورىسۋ» مەرەكەسىنىڭ تۇسپا-تۇس كەلۋىندە ۇلكەن ءمان جاتىر دەگەندى ايتادى.

«زولعوح نەمەسە جولىعىسۋ – موڭعول حالقىنىڭ ەجەلگى ءداستۇرى. موڭعول حالقى الپىستىق اي كۇنتىزبەسى بويىنشا اقپان ايىنىڭ ورتاسى مەن اياعى مولشەرىندە جاڭا جىلىن تساگاان ساردى قارسى الادى. ونى قازاق شاعان دەيدى. شاعان كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە ولار كۇندى قارسى الىپ، ۇلكەندەرگە جولىعىپ، سالەم بەرەدى. موڭعول حالقىندا توعىز توعىز دەگەن امال ەسەبى بار. ول كۇن ەڭ قىسقارعان 23 جەلتوقساننان باستالىپ، 81 كۇنمەن اياقتالادى. بۇل 14-ناۋرىعا تاپ كەلەدى. بۇل – ءبىر قىزىق قۇبىلىس. باتىس قازاقتارىنىڭ امالىمەن تۇسپا-تۇس كەلۋىندە ءبىر ءمان جاتقانى انىق»، – دەيدى ا. بايتانۇلى.

كورىپ وتىرعاندارىمىزداي موڭعولدىڭ شاعان كۇنىندە تويلاناتىن «زولگوح» ءداستۇرى اي تۋعان ۋاقىتتان بولاتىن ەجەلگى ءداستۇر. تەك ۋاقىت جيىلىگىنەن ءبىر اي كەشىگىپ، اقپان ايىندا تويلانىپ ءجۇر. بۇل مەرەكە موڭعول حالقى ۇشىندە قىس ءوتىپ، كوكتەمنىڭ كەلگەن بەلگىسىن، كورسەتىپ، جەردىڭ جاسىلعا قاۋىشاتىندىعىن بىلدىرەدى.

«زولگوح» كۇنى ۇلكەن-كىشى ءبىر-بىرىنە ىزەتتىلىك پەن مەيىرىمدىلىك تانىتىپ، جىلى لەبىزدەرىن ايتىپ، ارنايى سىيلىقتار ۇسىنادى. «زولگوح» ءداستۇرى دە «كورىسۋ» مەرەكەسى سياقتى سەگىز كۇن بويى تويلانادى. بەلگىلى ەتنوگراف، جۋرناليست-بلوگەر جاناربەك اقىبي موڭعول حالقىنىڭ «زولگوح» كورىسۋ مەيرامى تۋرالى دا ءوز زەرتتەۋلەرىندە جازا وتىرىپ، بۇل ءداستۇرلى مەرەكە كۇنى موڭعولدار ۇلتتىق كيىمىن كيىپ، ۇلتتىق ويىندارىن جاڭعىرتاتىنىن ايتادى.

«شاعاننىڭ (تساگاان سار) العاشقى كۇنى حالىق ەرتە تۇرىپ، ەڭ جاقسى،  ەڭ جاڭا كيىمدەرىن كيىپ، ءبىر-بىرىمەن قاۋىشادى. جولىعىسادى. اۋلەتتەگى ەڭ ۇلكەن اقساقالعا بارىپ امانداسادى. جا سالەم بەرىپ، سولاردىڭ شاڭىراعىندا «اق تاعام»  تويلارىن تويلاتادى. بۇل كۇن – جىل بويى رەنجىسكەن، ۇرىسقان ادامدارمەن تاتۋلاساتىن كۇنى. بۇل كۇن ەش ءبىر كۇيكى ءومىر كۇيبەڭ تىرلىكتى ۇمىتىپ، تەك ءۇش كۇن ۇدايى جىل باسىن تويلاتاتىن كۇن. شاعان (تساگاان سار) مەرەكەسىندە موڭعولدارادىڭ  ۇستىنەن تەك ءوز ۇلتىنىڭ ۇلتىق كيىمىن عانا كورەسىڭ. شاعاندى (تساگاان سار) رەسمي تۇردە  ءۇش كۇن دەگەنى بولماسا 8 كۇنگە دەيىن جالعاسادى. شاعان (تساگاان سار) مەرەكەسىنە ورايلاستىرىپ «ەردىڭ ءۇش سايىسى» اتتى الامان بايگە جارىسى، ساداقشىلار  جارىسى، پالۋان كۇرەستىرىلىپ تويلاتۋ مەرەكەلىك قىزىق دۋمانعا ۇلاسىپ كەلەدى»، – دەيدى ج. اقىبي.اسى كىشىسى ەكى قولىن ۇسىنعاندا ۇلكەنى ەكى شىنتاعىن ونىڭ قارىنىڭ ۇستىنە قويادى. ءبىر-بىرىنە اقتىق  ۇسىنىپ جانە ارنايى دايىنداعان سىيلىق بەرىپ جاقسى كوڭىل كۇي سىيلاپ، مەرەكەلىك قۇتتىقتاۋ ايتادى. نەگىزى العاشقى كۇن اۋلەتتىڭ نەمەسە اۋىلدىڭ ەڭ ۇلكەن قاريالارىن

چولۋكشۋر – كورىسۋگە ۇقساس ەجەلگى ءداستۇر

كورىسۋ داستۇرىنە ۇقساس مەرەكەنى بۋريات جانە تۋۆا حالىقتارىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى. ولار بۇل ءداستۇردى «چولۋكشۋر» دەپ اتاعان. ءسوزدىڭ ماعىناسى ءوزى ايتىپ تۇرعانداي بۇل مەرەكەدە دە حالىقتار ءبىر-بىرىمەن جۇزدەسىپ، جولىعىسىپ، سالەمدەسەدى.

«تۋۆا حالقىنىڭ جاڭا جىل، ياعني «شاگاانىڭ» ءداستۇرلى مەرەكەسى «چولۋكشۋر» دەپ اتالعان. بۇل كۇنى ەرەكشە سالەمدەسۋ كۇنى ورىن الادى.  جاسى ۇلكەن ادامداردىڭ، اسىرەسە، ەگدە جاستاعى جانە جاسى كىشىلەردىڭ ءبىر-بىرىنە قۇرمەتى، وتكەن جىلمەن قوشتاسۋ راسىمدەرى وتەدى. «چولۋكشۋر»  سوزىنىڭ تامىرى چول، چول-كەجيك — «سىيلىق، يگىلىگى، باقىتى» دەگەن ماعىنانى بەرەدى. تۋۆالىقتار «cholukshuur» ءداستۇرىن جاسى ۇلكەندەرگە قۇرمەت، ىزەت كورسەتۋ بەلگىسى رەتىندە باعىتتايدى»، – دەيدى ورىس عالىمى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مارينا مۋنگۋش.

سونداي-اق رەسەيلىك عالىمنىڭ ايتۋىنشا «cholukshuur» سالەمدەسۋ سالتىن تۋۆالىقتار ءبىر-ءبىرىنىڭ ۇيلەرىنە بارىپ قۇرمەت كورسەتۋ ارقىلى جاساعان. بۇل كۇنى داستارحانعا تەك اق تاعامدار، ءسۇت ونىمدەرى، مال ەتى قويىلعان. اق تاعامدار كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن سەرىك ەتكەن تۇرىك-مونعول حالىقتارىنىڭ سيمۆوليزم رەتىندە قادىر تۇتقان.

جوعارىداعى تۇرىك-موڭعول حالىقتارىنىڭ «كورىسۋ»، «چولۋكشۋر»، «زولگوح» مەرەكەلەرى ىزەتتىلىك پەن قۇرمەتتىلىك سيپاتقا ارنالىپ تۇرعانى انىق. بۇل مەرەكەلەر قارساڭىندا حالىقتار ۇلتتىق كيىمىن كيىپ، ءبىر-بىرىنە جاقسىلىق ىزەتتىلىك تانىتىپ، سالەمدەسىپ قاۋىشادى. داستارحان جايىپ، وزدەرىنىڭ ەت جاقىندارىن جيناپ، جاڭا جىل مەرەكەسىن تويلايدى.

تۇرىك-موڭعول حالقى ەرتەدەن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان. سوندىقتان داستارحانعا اق تاعامدار مەن مال ونىمدەرىن قويىپ قاستەرلەگەن. جولىعىسۋدىڭ ءبىرىنشى امالى — كورىسۋ. ونى جۇرت ءبىر-بىرىمەن ءتوس قاعىستىرىپ، قۇشاقتاسۋ جولىمەن جاساعان. جۇرت سونىڭ ۇستىندە ءبىر-بىرلەرىنە جاقسى تىلەكتەر تىلەگەن. جاستار ۇلكەندەرگە سالەم بەرە بارعان.

ەسكى جىلدىڭ جاماندىقتارىن كەتىرىپ، جاڭا جىلمەن باقىتتى قۋانىشقا كەنەلگەن. بۇل ەجەلگى ءداستۇر كۇنى ۇلتتىق ويىندار وينالىپ، مەرەكەلىك ويىن ساۋىقتار بولعان. ادامدار ەڭ جاقسى كيىمدەرىن كيىپ، وكپە-رەنىشتەرىن ۇمىتىپ، كورىسۋ كۇنىندە ادامدار ءبىر-بىرىمەن تابىسقان.

قورىتا ايتارىمىز، كورىسۋ (امال) مەرەكەسىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ، اتالمىش ءداستۇردىڭ پايدا بولۋ كەزەڭىن زەردەلەۋىمىزدىڭ كەرەكتىگى. بۇل ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ ساق، عۇن داۋىرىنەن كەلە جاتقان كۇنتىزبەلىك مەرەكەسىنىڭ ءبىرى بولۋى دا نەعايبىل. ءداستۇردىڭ تاريحي ءمانىن تولىقتاي اشىپ، تۇركى الەمىندە تويلاۋعا نەگىز سالۋعا جاعداي جاساۋ كەرەك. ءبىزدىڭ ماقسات – كورىسۋ (امال) مەرەكەسىن جوققا شىعارىپ، بولماسا وزگە جۇرتتىڭ ءداستۇرلى مەرەكەسىمەن بايلانىستىرىپ، ءتۇبىن ىزدەۋ ەمەس، ۇلتتىق بولمىسىمىزعا نەگىزدەپ، قازاق ەتنوگرافياسىنا نەگىزدەۋ. امال مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!


التىنبەك قۇمىرزاقۇلى
"history".kz

پىكىرلەر