Aýyl ekonomıkasyn kóterý múmkindiginiń eń basty baǵyty – sýarmaly jerlerdi paıdalaný. Bizde 2 mln 400 myń gektar sýarmaly jer bar. Sonyń 40 paıyzy osy shırek ǵasyr ishinde aınalymnan shyǵyp qaldy, ol jerden ónim alý múmkindiginen aıyryldyq. Ol jerler batpaqtandy, sý jetpeı shóleıttendi, azyp-tozdy. Mysaly, buryn Shýdyń sýy Moıynqumǵa deıin jetetin. Ol Asparanyń tóńireginen asa bere taýsylyp qalyp jatyr.
Bizdegi sýdyń basym bóligin syrttan keletin 4 ózen qamtamasyz etedi. Syrdarııa ózeniniń sýy Qyrǵyzstanda bastalyp, Tájikstan men Ózbekstan arqyly ońtústikke jetedi. Sýarýǵa sý zárý kezde olar bizdi shómishten qysady, ózderinen artylǵanyn ǵana beredi. Ózenderdiń sýyn paıdalanýdy retke keltiretin halyqaralyq kelisimsharttarǵa Ózbekstan men Qytaı memleketteri qol qoımaı otyr. Elimizdegi sý kózderi kólemi jetkiliksiz bola bastaǵanyna qaramastan, biz osy resýrsty únemdi ári uqypty paıdalanýǵa da beıim emespiz.
Sýarmaly jerdi saqtap qalýǵa barynsha tyrysqanymyz jón. Bir ǵana mysal. Sýarmaly jerdiń bir gektary tıimdi paıdalanylsa, bir otbasyn asyraıdy. Sonda 1 mln 400 myń gektar jer 1,4 mln otbasynyń ómir súrýin qamtamasyz etedi. 1,4 mln otbasy degenimiz 5 mln adamdy quraıtyny anyq. Al 3 mln bolsa, onda eń azy 10 mıllıon adamǵa kúnkóris bolady. Osy turǵyda sýarmaly jerlerdi qalpyna keltirýde memleket tarapynan qoldaý áli de óz deńgeıinde bolmaı tur dep oılaımyn. Óıtkeni, onyń asa qundy ekenin eshkim naqty sezine almaı keledi. 2020 jylǵa deıingi kezeńdi qamtıtyn memlekettik baǵdarlamanyń sýǵa qatysty bóliginde «pálen gektar sýarmaly jerdi qalpyna keltirý kerek, oǵan mynadaı kólemde qarjy jumsalady» degendeı bap, ne tarmaq jazylmaǵan. Bul atalǵan salaǵa degen kózqarastyń jetkiliksiz ekenin kórsetedi. Biz munaıymyz, astyǵymyz, kómirimiz bar dep maqtanaıyq, biraq halyqty toıyndyrý, jumyspen qamtý kerek bolsa, sýarmaly jerlerdi tolyq qalpyna keltirip, tıimdi paıdalanýǵa basa kóńil bólgenimiz jón. Oǵan qosa tyń jerlerden, ózen-kólderdiń jaǵalarynan jańa sýarmaly alqaptar ashýymyz kerek. Sondaı múmkindikti jasaı alsaq, úlken jetistikke qol jetkizemiz jáne halqymyzdyń biraz bóligin jumyspen jáne tabyspen qamtamasyz etemiz.
Osyndaı kezde Aýyl sharýashylyǵy mınıstrliginde sýarmaly jer máselelerimen aınalysatyn bólim, tipti sýarmaly jerdiń jaǵdaıyn jetik biletin mamandardyń joqtyǵy da oılanatyn másele.
Keńes ókimeti kezinde mynadaı bir saıasat bolǵan edi. Qant qyzylshasyn egip ósirý syrttan satyp alǵannan tıimsiz ekenin kórip-bilip otyrsa da, halyqty jumyspen qamtý úshin qant qyzylshasyn ekken bolatyn. Ol kezdegi ókimet te aqymaq bolmaǵan ǵoı. Endi, shırek ǵasyr ishinde bizdiń eldegi qant qyzylshasy egilgen jer kólemi 43,6 myń gektar ornyna 2,7 myń gektarǵa deıin, ıaǵnı 16 ese azaıdy. Búginde qant shyǵarýǵa qajet shıkizat – qant qyzylshasy eldegi shyǵarylyp jatqan qanttyń 3 paıyzyna ǵana jetedi. Qalǵan shıkizat – Kýba trostnıgi. 10 jyldaı qant qyzylshasynyń ár gektaryna 80 myń teńgeden berilip turǵan sýbsıdııanyń da qyzylsha egistigin molaıtýǵa septigi tımedi.
Kóptegen óńirlerde sýarmaly jerlerdi qalpyna keltiretin bolsaq, ol aýyldardyń turǵyndary iri qalalarǵa, ásirese Astanaǵa kóshpeıdi, ózderiniń aýyldary kentke, kentteri qalaǵa aınalady. Búgingi tańda turǵyndardyń az jyldar ishinde tolassyz kóship kelýi elordamyzǵa úlken qysym jasap otyrǵany jasyryn emes. Osy jaǵynyń bárin eseptep, ómir súrýimiz kerek.
Aýyz sýdy únemdi paıdalanýdyń nátıjeli áreketterge saı bolýy birshama jaqsardy. Al aǵyndy sýdy paıdalaný baǵytynda ónimdilik pen tıimdilik az, biraq sýdy kóp shyǵyndaıtyn daqyldardyń kólemin birtindep qysqartyp, olardy endi kókónis, maıly jáne jem-azyq ónimderine aýystyrý qajet.
Eldegi strategııalyq qujattar men baǵdarlamalarda, Elbasy sózderinde el damýynyń basym baǵyttary kórsetiledi. Bizde basym baǵyt retinde áýeli turǵyn úı qurylysy, odan keıin jol qurylysy belgilenedi. Meniń pikirimshe, elimizdiń aldaǵy uzaq merzimdegi basym baǵyty aýyl sharýashylyǵyn damytý, sol arqyly agroónerkásiptik keshenniń barlyq salalaryn órkendetý, ásirese sýarmaly jer kólemin arttyrý, onyń ónimdiligine basa kóńil bólý bolýy tıis. Olaı topshylaýyma sebep búkil álemde azyq-túlik tapshylyǵy jyl sanap úlken problemaǵa aınalýda, adamdardyń kedeıliginen jáne qoljetimdi tamaq ónimderiniń tapshylyǵynan másele tym tereńdep bara jatyr. Osy oraıda bul baǵyt qaı memlekette bolsa da eń basty basymdyqqa ıe bolǵany jón.
"Egemen Qazaqstan" gazeti
Myrzageldi KEMEL,
ekonomıka ǵylymdarynyń doktory
