اۋىل ەكونوميكاسىن كوتەرۋ مۇمكىندىگىنىڭ ەڭ باستى باعىتى – سۋارمالى جەرلەردى پايدالانۋ. بىزدە 2 ملن 400 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەر بار. سونىڭ 40 پايىزى وسى شيرەك عاسىر ىشىندە اينالىمنان شىعىپ قالدى، ول جەردەن ءونىم الۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلدىق. ول جەرلەر باتپاقتاندى، سۋ جەتپەي شولەيتتەندى، ازىپ-توزدى. مىسالى، بۇرىن شۋدىڭ سۋى مويىنقۇمعا دەيىن جەتەتىن. ول اسپارانىڭ توڭىرەگىنەن اسا بەرە تاۋسىلىپ قالىپ جاتىر.
بىزدەگى سۋدىڭ باسىم بولىگىن سىرتتان كەلەتىن 4 وزەن قامتاماسىز ەتەدى. سىرداريا وزەنىنىڭ سۋى قىرعىزستاندا باستالىپ، تاجىكستان مەن وزبەكستان ارقىلى وڭتۇستىككە جەتەدى. سۋارۋعا سۋ ءزارۋ كەزدە ولار ءبىزدى شومىشتەن قىسادى، وزدەرىنەن ارتىلعانىن عانا بەرەدى. وزەندەردىڭ سۋىن پايدالانۋدى رەتكە كەلتىرەتىن حالىقارالىق كەلىسىمشارتتارعا وزبەكستان مەن قىتاي مەملەكەتتەرى قول قويماي وتىر. ەلىمىزدەگى سۋ كوزدەرى كولەمى جەتكىلىكسىز بولا باستاعانىنا قاراماستان، ءبىز وسى رەسۋرستى ۇنەمدى ءارى ۇقىپتى پايدالانۋعا دا بەيىم ەمەسپىز.
سۋارمالى جەردى ساقتاپ قالۋعا بارىنشا تىرىسقانىمىز ءجون. ءبىر عانا مىسال. سۋارمالى جەردىڭ ءبىر گەكتارى ءتيىمدى پايدالانىلسا، ءبىر وتباسىن اسىرايدى. سوندا 1 ملن 400 مىڭ گەكتار جەر 1,4 ملن وتباسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. 1,4 ملن وتباسى دەگەنىمىز 5 ملن ادامدى قۇرايتىنى انىق. ال 3 ملن بولسا، وندا ەڭ ازى 10 ميلليون ادامعا كۇنكورىس بولادى. وسى تۇرعىدا سۋارمالى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرۋدە مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ ءالى دە ءوز دەڭگەيىندە بولماي تۇر دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ونىڭ اسا قۇندى ەكەنىن ەشكىم ناقتى سەزىنە الماي كەلەدى. 2020 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ سۋعا قاتىستى بولىگىندە «پالەن گەكتار سۋارمالى جەردى قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك، وعان مىناداي كولەمدە قارجى جۇمسالادى» دەگەندەي باپ، نە تارماق جازىلماعان. بۇل اتالعان سالاعا دەگەن كوزقاراستىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنىن كورسەتەدى. ءبىز مۇنايىمىز، استىعىمىز، كومىرىمىز بار دەپ ماقتانايىق، بىراق حالىقتى تويىندىرۋ، جۇمىسپەن قامتۋ كەرەك بولسا، سۋارمالى جەرلەردى تولىق قالپىنا كەلتىرىپ، ءتيىمدى پايدالانۋعا باسا كوڭىل بولگەنىمىز ءجون. وعان قوسا تىڭ جەرلەردەن، وزەن-كولدەردىڭ جاعالارىنان جاڭا سۋارمالى القاپتار اشۋىمىز كەرەك. سونداي مۇمكىندىكتى جاساي الساق، ۇلكەن جەتىستىككە قول جەتكىزەمىز جانە حالقىمىزدىڭ ءبىراز بولىگىن جۇمىسپەن جانە تابىسپەن قامتاماسىز ەتەمىز.
وسىنداي كەزدە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىندە سۋارمالى جەر ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن ءبولىم، ءتىپتى سۋارمالى جەردىڭ جاعدايىن جەتىك بىلەتىن مامانداردىڭ جوقتىعى دا ويلاناتىن ماسەلە.
كەڭەس وكىمەتى كەزىندە مىناداي ءبىر ساياسات بولعان ەدى. قانت قىزىلشاسىن ەگىپ ءوسىرۋ سىرتتان ساتىپ العاننان ءتيىمسىز ەكەنىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرسا دا، حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ ءۇشىن قانت قىزىلشاسىن ەككەن بولاتىن. ول كەزدەگى وكىمەت تە اقىماق بولماعان عوي. ەندى، شيرەك عاسىر ىشىندە ءبىزدىڭ ەلدەگى قانت قىزىلشاسى ەگىلگەن جەر كولەمى 43,6 مىڭ گەكتار ورنىنا 2,7 مىڭ گەكتارعا دەيىن، ياعني 16 ەسە ازايدى. بۇگىندە قانت شىعارۋعا قاجەت شيكىزات – قانت قىزىلشاسى ەلدەگى شىعارىلىپ جاتقان قانتتىڭ 3 پايىزىنا عانا جەتەدى. قالعان شيكىزات – كۋبا تروستنيگى. 10 جىلداي قانت قىزىلشاسىنىڭ ءار گەكتارىنا 80 مىڭ تەڭگەدەن بەرىلىپ تۇرعان سۋبسيديانىڭ دا قىزىلشا ەگىستىگىن مولايتۋعا سەپتىگى تيمەدى.
كوپتەگەن وڭىرلەردە سۋارمالى جەرلەردى قالپىنا كەلتىرەتىن بولساق، ول اۋىلداردىڭ تۇرعىندارى ءىرى قالالارعا، اسىرەسە استاناعا كوشپەيدى، وزدەرىنىڭ اۋىلدارى كەنتكە، كەنتتەرى قالاعا اينالادى. بۇگىنگى تاڭدا تۇرعىنداردىڭ از جىلدار ىشىندە تولاسسىز كوشىپ كەلۋى ەلوردامىزعا ۇلكەن قىسىم جاساپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. وسى جاعىنىڭ ءبارىن ەسەپتەپ، ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك.
اۋىز سۋدى ۇنەمدى پايدالانۋدىڭ ناتيجەلى ارەكەتتەرگە ساي بولۋى ءبىرشاما جاقساردى. ال اعىندى سۋدى پايدالانۋ باعىتىندا ونىمدىلىك پەن تيىمدىلىك از، بىراق سۋدى كوپ شىعىندايتىن داقىلداردىڭ كولەمىن بىرتىندەپ قىسقارتىپ، ولاردى ەندى كوكونىس، مايلى جانە جەم-ازىق ءونىمدەرىنە اۋىستىرۋ قاجەت.
ەلدەگى ستراتەگيالىق قۇجاتتار مەن باعدارلامالاردا، ەلباسى سوزدەرىندە ەل دامۋىنىڭ باسىم باعىتتارى كورسەتىلەدى. بىزدە باسىم باعىت رەتىندە اۋەلى تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى، ودان كەيىن جول قۇرىلىسى بەلگىلەنەدى. مەنىڭ پىكىرىمشە، ەلىمىزدىڭ الداعى ۇزاق مەرزىمدەگى باسىم باعىتى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، سول ارقىلى اگروونەركاسىپتىك كەشەننىڭ بارلىق سالالارىن وركەندەتۋ، اسىرەسە سۋارمالى جەر كولەمىن ارتتىرۋ، ونىڭ ونىمدىلىگىنە باسا كوڭىل ءبولۋ بولۋى ءتيىس. ولاي توپشىلاۋىما سەبەپ بۇكىل الەمدە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى جىل ساناپ ۇلكەن پروبلەماعا اينالۋدا، ادامداردىڭ كەدەيلىگىنەن جانە قولجەتىمدى تاماق ونىمدەرىنىڭ تاپشىلىعىنان ماسەلە تىم تەرەڭدەپ بارا جاتىر. وسى ورايدا بۇل باعىت قاي مەملەكەتتە بولسا دا ەڭ باستى باسىمدىققا يە بولعانى ءجون.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
مىرزاگەلدى كەمەل،
ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
