Sovet dáýirinde kóshpeli qoǵamnyń saltymen eshkimniń isi bolmady, oǵan qyzyl ımperııanyń qazaq halqyna degen erekshe rýhanı óshpendiligi de áser etti. Qazaqy aýylsharýashylyq formatyn ózine laıyqtap, jańa túr men mazmun bere otyryp, sovettik ımperııa qazaq halqynyń sanasyn ózine laıyqtady, oǵan óziniń tarıhı rýhanı qundylyǵyn jek kórýdi, jatyrqaýdy sińirdi. Etnoqundylyqty eskiniń qaldyǵy, arhaıkalyq ári jańa dáýirge kedergi keltiretin, qajettiligi ómirden yǵysqan qundylyq retinde moıyndatty. Jáne de eskini jańǵyrtyp, jańa dáýirge laıyqtaýǵa qazaq halqyna erkindik pen bılik bermedi, ondaı bastama qýdalandy.
Desek te, sońǵy jyldary atalmysh rýhanı sala birtindep damyp, birte-birte óz mazmunyn dáýirge laıyqtap bet túzegendeı syıyq baıqalady. Sonyń biri – qymyzmuryndyq festıvaliniń barlyq óńirde qolǵa alyna bastaýy.
Osyǵan oraı atty mádenıettiń basty nyshany bolarlyq bul saltanatty ishinara bolsa da, zerdelep, júıelep, mazmunyn jańǵyrtyp, syry men qyryn ashý qajettigi týyndady. Bul dástúr memlekettik deńgeıde bolmasa da, jergilikti bıliktiń qoldaýymen alǵa basýda. Alaıda, kez kelgen eldik aýqymdaǵy shara óziniń tarıhı tamyry men bolmysyn barynsha saqtap, zaman talabyna sáıkesse ǵana ómirsheń bolatyny anyq.
Qymyzmuryndyq kóktemgi aıaqtalar tustaǵy qazaqtyń Uly is kúni sanalǵan – Naýryzdan keıingi mańyzdy dalalyq shara bolǵan.
Osyǵan oraı bizdiń maqsatymyz - qymyzmuryndyq saltynyń bolmysy men mazmunyn barynsha ashý, anyqtaý, resmı merekeleýge sáıkestendirý jáne ony ulttyq qundylyq esebinde álemge pash etý jolynda bul etnografııalyq sharanyń óz ornyn anyqtaý, resmı sıpat bergizý men búkiladamzattyq ıgilik talabyna jýyqtatý.
«Qymyzmuryndyq» sózine qatysty uǵym men tanym
Atalmysh sharanyń túrli óńirge qatysty ataýlary da alýan ekendigi baıqalyp otyr. Alaıda, bul alýan ataýlar onyń mazmuny men sıpatyn ashpasa bir birine keraǵar emes.
Bul taqyrypqa qalam tartqan belgili etnograf Toqtybaı Ahmet Ýalhanuly «Qazaq jerinde qymyzmuryndyq ár túrli atalady. Jetisý, Batys Qazaqstanda qymyzmuryndyq, Saryarqada bıemuryndyq, Shyńjańda bıebaý, Mońǵolııada bıe baılar t.s.s., biraq báriniń maǵynasy bir» dep jazady. Bizdiń paıymymyzsha bul ataýlar etnosharanyń túrli qyryn tanytyp tur: qymyzmuryndyq ataýy qymyzǵa qatysty belgili bir ǵuryptyń syryn ańǵartady, «bıemuryndyq» ataýy bıelerdiń «murnynan tizilip» baılanatynyn, «bıebaý» sózi de saýyn bıelerdiń jelige tiziletinin, «bıe baılar» tirkesi de ádette erkin júretin jylqynyń baılaýǵa túsip, saýyn maýsymyna tartylatynyn bildiredi. Onyń ústine bular sharanyń túrli sıpatyn ańdatady.
Atalmysh ataýlardyń ishinde barynsha keńinen taralǵany ári etnografııalyq jaǵynan meılinshe tereń sıpat baıqatatyny – «qymyzmuryndyq» ataýy. Bul ataý ejelgi dáýirlerge tán halyqtarda bolatyn kez kelgen etnoshara senim turǵysynan belgili bir joralǵymen, rásimmen súıemeldenetin ǵurypqa negizdelgenin meńzeıdi.
Ulttyq merekelerde bolatyn etnografııalyq qısyndy ǵuryptyń mazmuny qymyzmuryndyqqa da tán. Bul jarystyń máni – jańa qymyz maýsymynyń sátti bolýy, maýsymashar retinde «bás qymyz» jarysymen qymyz ishkizip jarystyrý jaı ǵana ermek emes. Onyń astarynda qymyzdyń jetkilikti, tipti aǵyl-tegil mol bolýyn tileıtin tylsym ǵuryp jatyr. Osyndaı rásimdik jarysqa qatysýshylardyń qymyzǵa aýzy da, murty da, murny da qanǵan. Budan basqa qulynnyń tumsyǵyna qymyz búrký arqyly maýsymashar ǵuryptar bolǵandyǵy óz aldyna. Osydan kelip, jaqsy yrymmen «qymyzmuryndyq» atalǵan degen paıymymyz bar. Áıtpese, jaı ǵana «bıebaılar» bolmasa «bıebaý» sekildi qysqa da nusqa ataýy ornyqqan bolar edi. Qymyzmuryndyq ataýy sharanyń etno-teologııalyq mazmunyn ashyp tur: qymyzǵa toıý, qymyzdyń moldyǵyn, jaılaýdyń jaıly bolýyn pash etý – osy sharanyń basty quny, mazmuny.
Sharanyń tarıhı sıpaty
Qymyzmuryndyq merekesine qatysty tarıhı sýret belgili jazýshy Ǵalym Ahmedovtiń «Jem boıynda» romanynda [29,5-bet] «Qymyz muryndyq» degen ataýmen barynsha aıqyn beınelengen: «Aýyl erte kóktemde shóbi maldyń aýyzyna mol ilinip qalǵan Máni boıyna kóship qonyp, bıe baılaǵan. Sáske kezi. Kún endi-endi qyzyp kele jatyr. Búgin osy eldiń belgili baıy Ernazar qymyz muryndyq bermekshi.Baıdyń as úıinde eki jigit tý bıeniń terisinen tigilgen sabany erteden beri damylsyz gúrsildete pisip, qara terge túsken. Saba kisi boıy, bas jaǵyn oıýlap, syrlap istegen qaıyń pispek odan da bıik... Áıteýir sabaǵa da, pispekke de tynym joq, babymen ashyǵan qymyz shapshyp kóbik atady....»
Buǵan qosa etnograf Ahmet Toqtybaı «Jarasymdy januıa» jýrnalynda jarııalanǵan«Qymyzmuryndyq» jazbasyndaǵy mazmuny joǵaryda atap ótken sıpatty asha túsedi, ıaǵnı bul ǵuryp alýan rásimge toly: «Qymyzǵa arnalǵan bata Qambar atadan bastalady. Ár úıde daıyndalǵan qymyzdyń jáne toıdyń qymyzynyń basyn áıelder ishedi. Merekeniń qymyzyn sol aýylǵa, elge, rýǵa qadirli áıel adam – báıbishe, áje iship bastaıdy. Qymyzmuryndyqta áıelderdiń arasynda «qatyn kúres» ótkizilgen. Áıelder kımeshekteriniń tómengi jaǵyn beline baılap, ózara kúresken, biraq ta qyzdardy kúreske shaqyrmaǵan. Sonymen birge basqa toılardy kóp kórsetile bermeıtin meshkeıler jarysy bolǵan. Ár el palýan, mergen, qamshygerimen, t.b. saıysshylarymen qatar meshkeılerin de jarysqa ákelgen. Halyq arasynda bir qoıdyń, bir qunan qoıdyń etin birden jegen meshkeıler jaıynda ańyz-áfsanalar kóp. Qappen júgirý (adamdar qapqa túsip, belderin baılap, sekirip jarysady), aırannan aqsha shyǵarý (aıran tolǵan mestiń ishindegi shúberekke túıilgen teńgelerdi tisimen tistep shyǵarady, bet-aýzy túgel appaq bolady), t.b. mundaı oıyndardyń bárin kórermenderdi kúlkige batyrý úshin istegen dala teatrynyń elementteri deýge bolady.
Qymyzmuryndyqta aqsaqaldar, rýbasylar úı-úıge kirip, qymyz ishýmen qatar sabalarǵa baǵa bergen. Qazaq básekeshil halyq qoı, sabalardy, sharalardy, ojaýlardy, tostaǵandardy bir-birinen asyryp, ádemilep jasaǵan. Ataqty adamdardyń, bıdiń, batyrdyń sabasynan, sharasynan qymyz ishý qurmet bolǵan» - dep aıshyqtaı jazady.
Bul keltirilgen sharanyń tarıhı sıpattary dalaǵa tán sharýashylyqtyń máni men sánin kórsetedi. Onyń kosmogonııalyq mazmunyn baıqatady. Kez kelgen etnoshara ǵalamdyq aýqymdaǵy senim men rásimge aınalǵanda onyń máni barynsha ornyǵyp, ıdeologııasy qalyptasady.Shamasy basynda joralǵy retinde bastaý alǵan ǵuryp kele-kele merekege ulasqan. Sol sebepti buny mereke degennen góri ǵuryp ataǵan meılinshe durys. Merekeleý ǵurypqa qosymsha mán men sán berý ǵana.
Qymyzmuryndyq ótkizý ýaqyty
Biz kezdestirgen málimettiń barshasynda qymyzmuryndyq sharasynyń ótý merzimi kóktemniń sońyn ala, bıe bitken qulyndaı bite, jaz jaılaýǵa shyǵa jasalatyny aıqyn. Bul ýaqyt kázirgishe shamamen mamyr aıyna keledi. Buny dáıekteıtin birqatar jarııalanym keltire keteıik.
Ǵalym Ahmedovtiń «Jem boıynda» romanynda: «Aýyl erte kóktemde shóbi maldyń aýyzyna mol ilinip qalǵan Máni boıyna kóship qonyp, bıe baılaǵan...»Etnograf A.Toqtybaı: «Qymyzmuryndyq degenimiz – el jaılaýǵa shyqqanda jazǵyturym atalyp ótetin – qymyz toıy».
BAQtardaǵy jarııalanym: «Kóshpendi qazaq halqynyń jaz jaılaýǵa jetkende toılaıtyn ulyq merekesi bar. Ol «Qymyzmuryndyq» dep atalady. Osy kúni el-jurttyń aq batasymen jelige qulyn baılanyp, bıe saýylady...». Bul dáıekter qymyzmuryndyq etnosharasynyń jazǵy saýynashar shara ekenine kóz jetkizedi. Jáne de bul tek qana jylqy saýynyna qatysty emes, tórt túlikke qatysty. Buny ǵalym A.Toqtybaı keltirip otyrǵan jylqyǵa qatysty erekshe ulttyq iltıpattan baıqaımyz: «Qambar ataǵa bulaısha tabyný – kóshpendiler ómirindegi jylqynyń basqa túlikterge qaraǵanda orasan úlken mańyzynda bolsa kerek. Tipti qarapaıym ómirde de qazaq qoǵamynda sıyrshy, qoıshy, túıeshi degender eń tómengi satyda turady, al jylqyshy úı ıesi baımen birge tórde otyrady, qoǵamdyq ómirdiń barlyq salalaryna qatynasady».
Qymyzmuryndyq saýyn maýsymynyń jolashary bolsa, kúzde qazan aıynyń basynda bıelerdi aǵytyp, qulyndardy jeliden bosatarda «sirgejııar» atalatyn maýsymjabar ǵurpy bolǵan. Demek bul basy men aıaǵy jınaqy irgeli etnoǵuryp.
Merekeniń mazmuny
Qymyzmuryndyq birshama jarııalanymdarda ústirt túrde jaı ǵana «bıe baılap, alǵashqy qymyz ishý rásimi» delinip júr. Bul tar maǵyna atalmysh dástúrli sharanyń zerttelmeı, zerdelenbeı turyp aınalymǵa túsken sıpaty ekenin atap ótý kerek.
Qymyzmuryndyq sharasy arnaıy daıyndyqty talap etken. Ol áýeli «bıebaý» atalatyn jelini tartý jumysy. Sharanyń keıbir óńirde osylaı atalýy da osyǵan qatysty. Sebebi, tek qana saýyn bıeler ǵana baılanady jáne ol dala halqy úshin erekshe maýsym men kórinis ekenin baıqatady.
Buǵan aýyldyń qarýly jigitteri kirisip, saýylatyn bıeler sanyna qaraı jeli tartqan. Qyz-kelinshekter jaǵy bıe saýatyn kónekter men kúbilerdi, sabalardy ázirleıdi, olardy maılaıdy, saılaıdy.
Qulyndy bıeler jelige aıdap keltiriledi, jylqyshylarqulyndardy ustap jelige baılaıdy. Osy kezde qyz-kelinshek jeli basyna sút taǵamdaryn: qymyz,shubat, aıran, qurt, irimshik taǵy basqa taǵamdar ákeledi. Bul rásimdi «aqtamaq» ataǵan. «Aqtamaq» rásiminiń ózi dalalyq sút óndirisiniń maýsymasharyn baıqatady. Jáne buǵan tek qana jylqyǵa qatysty emes, tórt túlikke qatysty saýyn maýsymynyń tanystyrymy dep qaraǵan abzal. Daıyndyq osymen bitedi.Jeli basyna aýyl adamdary jınalady. Bata beriledi, dám tatý yrymy jasalady. Alǵashqy qymyzdy erkekter emes, aýyldaǵy joly úlken ájeler men analarbastap aýyz tıedi. Bálkim, analyq negiz qorektiń kózi retinde moıyndalyp, dáripteletin basty joralǵy osy bolar.
Jelige úıirdiń aıǵyry keltirilip, onyń mańdaıyna, jaly men saýyryna sary maı jaǵady. Bıeniń baýyna da maı jaǵyp yrym etedi. Qulynnyń tumsyǵy men batyrdyń baıraǵyna qymyz búrkedi. Bul rásimdi jınap-terip «bıebaılar» ataıdy.
Osydan keıin merekege daıyndyq bastalady. Bıebaılardan soń qymyz ashytý bastalady. Ashytqysy barlar kúndelikti saýmaldy bir-birineqosa otyryp, qymyzmuryndyqqa daıyndaıdy. Ashytqy «uıytqy» nemese «qor» atalady. Ashytqysy joqtar qymyzy ashyǵan úılerge kelip, aq mata baılap, «Nıetim men kóńilim aq» depsabadan kereginshe quıyp alady.
Kelesi kezekte jurt jappaı mal soıyp, merekege kirisedi. Baılar jylqy, ortashalar qoı, odan tómendegiler toqty, baǵlan, al shamasy kelmegender qymyzdyń ózine ǵana shaqyra beretin bolǵan. Ataqty adamdardyń, bıdiń, batyrdyń sabasynan, sharasynan qymyz ishý qurmeti óz aldyna bolǵan.Sporttyq oıynnyń biri – asaýdy úıretý. Bul kúni júgen, noqta tımegen qula qunanǵa shalma salynyp, alǵash ret taqymdalady. Mereke sońy ulttyq oıyndarǵa ulasady. Taqymy myqty bilekti de, júrekti jigitter aýdaryspaqta synǵa túsip, kókpar tartty.
Qymyzmuryndyqta aqsaqaldar, rýbasylar úı-úıge kirip, qymyz ishýmen qatar sabalarǵa baǵa bergen. Qazaqekeń sabalar men sharalardy, ojaý-tostaǵandy bir-birinen asyryp, jarysa ádemilep jasaǵan.
Jalpy qymyzmuryndyq merekesi – jazǵydalalyq sharýashylyqtyń maýsymashary. Osyǵan baılanysty baılar ózara básekelesip, aǵyl-tegil qymyzben jurtty toıǵyzatyn bolǵan.
Qymyzmuryndyqtyń keltirilgen mazmunyn zerdeleı kele onyń mynadaı kezeńderden turatynyn ańǵaramyz:
1.Bıebaý – sharanyń basy. Qutty sanalatyn saýyn alańyn daıyndaý, jeli tartý. Buǵan yrymbastar bata berý men «aqtamaq» rásimi, dám tatý kiredi.
2. Bıebaılar – bıe men qulyndy jelige baılap, olarǵa tán rásimder jasalady, bata beriledi. Aıǵyr maılaý sekildi mańyzdy yrym oryn alady. Alǵashqy bıe saýý yrymy jasalady. Buǵan saýynǵa qatysty barlyq jaraqtardy ázirleý de kiredi. Saba men kónek ázirleý, qymyz ashytý sekildi mańyzdy daıyndyq bastalady.
3. Merekelik sıpaty bastalady. Qurbandyq shalynady, mal soıylady, qazan asylady. Saba-saba qymyz tartylady. Oıyn-toı qyzady. Asaý úıretý, aýdaryspaq, kókpar, báıge sekildi oıyndar men dýmandar.
Qymyzmuryndyq kázirgi kezde nesimen qundy? Bul - dalalyq sharýashylyq pen ómirdiń erekshe sıpaty. Jerimizde jylqy sharýashylyǵyna qatysty 6000 jyldyq Botaı mádenıeti bola tura, ony pash etpeý bizge syn. Sol sebepti bul merekeni kázirgideı óńirlik oıyn-toı retinde emes, ulttyq bolmystyń kórinisi esebinde eldik aýqymda atap ótý kerek. Aıtalyq qymyz merekesiniń ashylýyn Botaı qonysynan bastaǵan jón. Ol jerde basty elaralyq jıyn ashylyp, bata berilip, qymyzmuryndyq festıvaliniń ashylý saltanaty elge jarııa etilý kerek. Kelesi kezekte astana mańyndaǵy Qulager eskertkishinen bastalǵan atshabys estafetasy búkil eldiń tórt tarabyn betke alyp jaıylǵany maqul. Estafeta qaı óńirge barsa sol jer merekeni óz betterimen bastap ketý tıis. Bul qozǵalysty, ómirdi pash etetin kórinis. Jylqy Kúnniń, jaryqtyń nyshany bolǵany málim. Al Jaryq - ómirdiń kózi. Bul dalalyq tujyrymda úlken mán jatyr. Buǵan týrıstik salany tartsa - quba qup. Kelýshiler men ınvestıııa ózin ózi qamtamasyz etedi. Qysqasy, qymyzmuryndyq ózimizdi ózimiz áspetteý men pash etýdiń babadan qalǵan daıyn úlgisi. Jáne bizden basqa oǵan eshkim de mura emes. Qolǵa alaıyq!
Serik ERǴALI,
«Adyrna» ulttyq portaly
