Ulystyń uly kúni Naýryz meıramy – dástúrli qazaq qoǵamynyń jyl basy sanalyp, ejelgi dástúr-saltyn synyqsyz saqtap kele jatyr. Naýryz meıramy – tamasha tabıǵattyń tamyljyp, qulpyra bastaǵan ýaqytynyń qýanysh merekesi ǵana emes, tatýlyq pen birliktiń, erkindik pen eldiktiń sımvoly ispetti.
Uly dala tósinde uly ult bolyp qalyptasqaly, egemendigimizdi alyp, qos qanatymyzdy erkin qaqqaly tól meıramymyz Naýryzdy toılamaǵan kezimiz bolǵan emes. Tarıhtyń tereńine kóz júgirtsek, yqylymnan beri urpaqtan-urpaqqa mura bolyp jalǵasyp kele jatqan Ulystyń uly kúni Naýryz meıramy, Keńes ókimeti ornaǵan soń, san ǵasyrǵy dástúrin joǵaltty. Bolshevıkter Naýryz meıramyn «dinı mereke» dep tanyp 1926 jyldan bastap onyń toılanýyna qatań tyıym salǵan edi. Alǵash ret 1988 jyldyń kókteminde ǵana ol respýblıkalyq aýqymda atalyp ótti. Bizdiń qazir shattana «naýryz kóje» iship, tól meıramymyzdy toılap otyrýymyz bir jannyń arqasy. Ol qazaqtyń árbir qolóner buıymdaryn kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, joǵyn túgendegen, qazaqtyń umyt qalǵan salt-dástúr, ádet-ǵuryptaryn jańǵyrtqan, ulttyq jádigerlerdi jınap, eskertkishterin bútindegen, ultym dep eńbek etip, qazaǵym dep totalıtarlyq júıeniń qasań qaǵıdalaryna qasqaıa qarsy turǵan, qoǵam jáne memleket qaıratkeri etnograf, ǵalym, ultymyzdyń mádenıetine úlken úlesin qosqan bekzat jan – Ózbekáli Jánibekov. ⠀
Ózbekáli Jánibekov - Abaı atyndaǵy Qazaq pedagogıkalyq ınstıtýtynyń (qazirgi Abaı atyndaǵy Qazaq Ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıteti) túlegi. Kezindegi Shymkent - qazirgi Ońtústik Qazaqstan oblysynyń Keles aýdanynda mektep muǵalimi, oqý isiniń meńgerýshisi, Keles aýdany komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy bolyp qyzmet atqarǵan. Odan keıin Shymkent oblysynyń komsomol hatshysy, Qazaqstan komsomolynyń birinshi hatshysy boldy. Sol ýaqytta Torǵaı oblysynyń hatshysy, Qazaqstan kompartııasy shet eldermen baılanys bóliminiń meńgerýshisi, Qazaqstan mádenıet mınıstriniń orynbasary, mádenıet mınıstri, Qazaqstan kompartııasynyń hatshysy qyzmetine deıin ósti.
Ózbekáli Jánibekov folklorlyq ansamblderdi de uıymdastyrǵan. Naýryz meıramyn qaıta jańǵyrtyp, repressııaǵa ushyraǵan aqyn-jazýshylar eńbeginiń jaryq kórýine de sebepshi boldy. Dálirek aıtqanda, Ahmet Baıtursynuly, Maǵjan Jumabaev, Shákárim Qudaıberdiuly syndy ádebıetshilerimizdiń altyn eńbegin qaıta jandandyrdy. “Qazaqtyń ulttyq qol óneri” , “Qazaq kıimi”, “Ejelgi Otyrar” jáne t. b. kitaptardyń avtory
Ol mádenıet mınıstri bolǵan ýaqytynda Kremldi, Naýryzdyń «dinı» emes, «ulttyq» mereke ekendigine sendire aldy. Sodan keıin ǵana «keńestikter» elde Naýryz meıramyn toılaýǵa ruqsat etti. Al 1991 jyly ol resmı meıram bolyp bekitildi. Ózbekáli Jánibekovtyń elge sińirgen basty eńbegi bul emes. Jazýshy Sherhan Murtaza «Ózbekáli Jánibekovtiń halqyna sińirgen erekshe eńbegin tizbelep shyǵý úshin ǵana úlken kitap jazý kerek. Ol - kıeli adam» dep baǵalaıdy.
Ózbekáli Jánibekov, «Qoja Ahmet Iassaýı», «Aq-Uıyq», «Qarahan», «Aısha-bıbi», «Tájik», «Babadja-Qatyn» kesenelerin jáne «Otyrar» eskertkishteri men «Jarkent» meshitin qalpyna keltirý týraly máselesin kótergen edi. Sonymen qatar ol qazirgi Qoja Ahmet Iassaýı kesenesiń dál ortasynda ornalasqan «taıqazandy» Ermıtajdan aldyryp, asyl tarıhymyzdyń qundy jádigerin joǵaltpaýymyzǵa sheksiz septigin tıgizdi.⠀
Keı derekterde Ózbekáli Jánibekov Qazaqstan Kompartııasy ortalyq komıtetiniń birinshi hatshysy G.Kolbınge Naýryz jaıynda «Bul kóktem merekesi edi. Muny túrik halyqtary ǵana emes, Orta Azııa halyqtarynyń bári toılaıdy» degen ýáj keltirgen desedi. Sonda Gennadıı Kolbın Jánibekovke «Oılanatyn másele eken, biraq eskini qozǵaı berip qaıtesiz, osynyń sizge ne keregi bar?» degen eken.
1988-de resmı túrde qaıta oralǵan Naýryz dúrkirete toılandy. Almatyda alǵash toılanǵan meıramda «ıne shanshyr jer joq» bolǵan desedi. Sonda merekeni syrttaı baqylap Jánibekov pen Kolbın turǵan. Halyqtyń kóptigin baıqaǵan Genadıı Vasılevıch «Myna halyqtyń kóbin-aı, jeltoqsandaǵydaı kóterilis bolyp ketpes pa eken?!» degen eken. Sonda Jánibekov «Bul halyqtyń joǵaltqan óziniń naýryzyna degen saǵynyshy. Óziniń salt-dástúrine degen qurmeti. Bılikke degen rızashylyǵy» depti. Kolbın «ondaı bolsa taǵy da halyqtyń qandaı salt-dástúrin tiriltýge bolady?» depti. Múmkindikti paıdalanyp qalǵan ol endi qazaq tiliniń qoldaný aıasyn keńeıtip, til merekelerin kóbeıtsek degeninde, Kolbın sol ekpinmen «davaıte» dep kelisimin berip jibergen delingen Qulbek Ergóbektiń «Aıqyn» gazetine bergen suqbatynda.
Respýblıkalyq basylymdarda jarııalanǵan maqalalar leginde «Ózbekáli Jánibekovti Qazaqstannyń birinshi basshysy Qonaev múlde qoldamady, Kolbın tusynda qyzmeti ósti, Nursultan Nazarbaev tusynda «táýelsiz eldiń táýeldi depýtaty bolýdan qoryqty», «noqtaǵa basy syımaǵan», «aq qarǵa bolǵan kezderi kóp» deýmen shekteledi.
Joǵaryda aıtqandaı, Naýryzdyń naýryz atanýy, búginde meıram etip toılap otyrýymyz, shat-shadyman kóńil-kúımen tól meıramymyzdy qarsy alyp jatqanymyz Ózbekáli Jánibekovtyń eren eńbeginiń arqasynda. Uly dala jurty «naýryz kóje» dámin ár aýyz tıgen sátinde, Naýryzdy qaıtarǵan uly tulǵa Ózbekálini eske alyp, jadymyzdan esh shyǵarmaýymyz tıis.
Dına LITPIN,
«Adyrna» ulttyq portaly
