Baıaǵyda qazaqtyń ǵulamasy Máshhúr Júsip Kópeıuly «Dúnıede 77 til bar, sonyń ishinde arab tili – asyl til. Óıtkeni Quran ǵarabı, arab tilinde túsken. Ekinshi asyl til – qazaqtyń tili. Qazirgi júrgen zamandastarymyzdyń birde-bireýi qazaq tilin bilmeıdi. Shirkin, bilse ǵoı. Din de, ǵylym da, áýlıelik te qazaqtyń tilinde tur», depti. Shamasy HIH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basynda aıtsa kerek bul sózin. MáshHúr Júsiptiń zamanyndaǵylar qazaq tilin bilmegen bolsa, bizdiń qazirgi halimiz tipten qıyn-aý deısiń keıde. «Túıeni jel shaıqasa, eshkini aspannan izde» deıtin edi buryńǵylar. Jaǵdaıymyz qazir týra sondaı. Biraq bizdiń sóz etpegimiz basqa taqyryp. Qazaqtyń dúnıetanymyna baılanysty másele. Dálirek aıtqanda ult tanymynda aıryqsha orny bar «obal» sóziniń túp-tuqııanyna úńilip kórmekpiz. Osy uǵymnyń astarynan «dindi», «ǵylymdy», «áýlıelikti» izdep kórmekpiz.
Jalpy, biz úshin tilimizdegi kóp uǵymdar tańsyq emes. Ar, ojdan, ynsap, qanaǵat tárizdi uǵymdardy bárimiz bilemiz. Biraq árqaısysynyń jeke máni bar ekendigine nazar aýdara qoımaıtyn kezimiz de bar. Óıtkeni mundaı uǵymdar bizdiń tilimizge sińip, bolmysymyzǵa aınalyp ketken. Bul uǵymdardyń shyǵý tórkinin izdep áýre bolmaıtynymyz da sodan.
Alaıda keıde halyqtyń dúnıetanymyndaǵy uǵymdardyń túp-tórkinine úńilgenniń aıyby joq sııaqty kórinedi. Óıtkeni jahandanýdyń dúleı aǵyny seldeı qaptap kele jatqan qazirgi kezde ult dúnıetanymyn jańǵyrtyp otyrǵan durys. Halyqtyń tanymy men paıymy qazirgi urpaqtyń ımmýnıteti bolmaǵy kerek. Sol sebepti keıbir uǵymdardyń mánin ashyp qoıǵan jón. Sondaı erekshe «qudiretti» sózderdiń biri «obal» uǵymy.
Bul sózdi bilmeıtin qazaq joq. Úlkender «obal bolady, tıispe!» dese boldy, bala kúnimizde kez kelgen tentektigimizdi tyıa qoıatynbyz. Bul buıryq kelgende aǵashtyń butaǵyn da syndyrmaısyń, shópti de julmaısyń, torǵaı atatyn rogatkany da tyǵa qoıasyń… Óıtkeni qazaq úshin «obal bolady» degen bir aýyz sóz 11 jyl boıy mektepte aıtylatyn «tárbıeli bolyńdar, patrıot bolyńdar, úlkenge qurmet, kishige izet kórsetińder» degendeı tolyp jatqan «ýaǵyzdardan» kúshti. «Obal» sózi esi durys, ana tiliniń ýyzyna jaryǵan kez kelgen azamat úshin, meıli ol jyryndy tentek bolsa da, meıli aqyldy, tárbıeli azamat bolsa da birden eleń etkizetin, oǵash qylyqtardan tyıa qoıatyn qudiretti «tejegish».
Bizdiń halyq jandy-jansyzǵa da, adamǵa da, malǵa da qatysty «obal bolady», «obalyna qalasyń» degen sózderdi qoldana beredi. Tipti ertede barymtashylar jylqyǵa tıgende eger sol jylqynyń ishinde tuldaǵan at júrse, «obal bolady» dep sol úıirdi qýyp ketpeı, qaldyratyn bolypty. Burynǵy qazaqtar ıesi ólgen atty tuldap qoıa beretini belgili. Mine, sondaı at júrgen úıirge sol zamannyń «reketırleri» – barymtashylardyń ózi tıispeıdi eken. Munyń ózi «obal» uǵymynyń qazaq úshin qanshalyqty mańyzdy hám áserli ekendigin kórsetetin tárizdi. Sóz joq, biz barymtashylardy kórgen joqpyz, biraq qarııalar solaı dep aıtyp otyrady.
Sodan soń, bizde «obaly neshik», «obalyna qalma», «obaly qaısy?!» sııaqty kóptegen uǵymdar da bar. Báriniń túp-tórkini «obal» sózine baryp tireledi. Áıteýir, qalaı bolǵanda da bul sózdiń áseri myqty. Alaıda bul sózdiń shyǵý tórkini qaı dáýirge deıin baratynyn dóp basyp aıtar eshkim joq. Bul uǵym túrki jurtyna Islam arqyly keldi me, joq kóshpendilerdiń kóne tanymynan bastaý ala ma, ol jaǵy da aıqyn emes. Tek qazaq tiliniń túsindirme sózdiginde «obal» sóziniń maǵynalary berilipti. Árıne, bul sózdiń balamalary bizge tanys. Obal degen qııanat, aıyp, kúná uǵymdarynyń balamasy retinde sıpattalypty. «Obal joq» degen tirkes qazaqtyń aýyzeki tilinde aıtylatyn «ózine de sol kerek» degen tirkesimen sáıkes bolsa kerek. «Obaly jibermedi» degendi «taqsyretin, zardabyn tartty» dep, «óz obaly ózine» degendi «ózinen kórsin, obal joq» dep, «obaly ne kerek» degendi «jazǵyrýdyń keregi joq» dep túsindiripti.
Árıne, bul uǵymdardy bárimiz bilemiz. Biraq sózdikte báribir sózdiń shyǵý tórkini týraly aıtylmapty.
Sol sebepti biz sózdiń shyǵý tórkinin izdedik. Árıne, bul iste ǵalymdarǵa júgingenimiz ras. «Obal» sóziniń túp-tórkininiń qaıda jatýy múmkin ekendigin dintanýshy Omar Jáleluly aıtyp qalǵany bar. Ol «obal» sóziniń tórkini arabtyń «ýabalýn» degen sózinen shyǵatynyn alǵa tartady. H.Baranovtyń arabsha-oryssha sózdiginde bul uǵym bar eken. Sózdikte «ýabalýn» sóziniń birneshe maǵynasy bar ekendigi kórsetilipti. Birinshi maǵynasy, «búlingen klımat, buzylǵan jaǵdaı, búlingen qorshaǵan orta» degendi bildirse, ekinshi maǵynasy «bále-jala», «zulymdyq», úshinshi maǵynasy «zııan», «zardap», «qııanat» «aýyrtpalyq», «aýyr zardap» tárizdi birneshe mazmunǵa ıe eken. Sol «ýabalýn» sózi Quran Kárimde 4 jerde kezdesetin kórinedi. Ál-Máıda súresiniń toqsan besinshi aıatynda, ál-Hashr súresiniń on besinshi aıatynda, át-Táǵabýn súresiniń besinshi, át-Talaq súresiniń toǵyzynshy aıattarynda bar eken. Quran Kárimdi alǵash tápsirlegen ǵalymdardyń biri Ibn Kásır men ózge de birqatar ǵulamalar «obal» sózin Jaratýshynyń pendesin bul dúnıede, al «azap» sózin aqyrette jazalaýy dep túsindiripti. Alaıda qazaqtyń uǵymyndaǵy «obal» uǵymy sál ózgeshe sııaqty kórinedi.
Bizdiń paıymdaýymyzsha qazaq «obal» uǵymyn, eń aldymen asa keń maǵynada, búlingen qorshaǵan orta, keńistik, jaǵdaı maǵynasynda qoldanatyn tárizdi. Óıtkeni Alla Taǵala eshbir zat pen tiri jándikti teginnen-tegin, orynsyz jaratpaǵan. Ol týraly Quran Kárimde kóptegen aıattar bar. Qazaq jandy-jansyz kez kelgen nársege «obal bolady» deý arqyly Alla jaratqan osy dúnıelerge de aıryqsha kózqaraspen qarap, olardyń tirshilik etý keńistigine nemese jalpy sıpatyna zııan keltirmeýdi kózdese kerek. Árıne, Islam dininde ańshylyq jasaýǵa ruqsat bar. Biraq ysyrap bolmaýy kerek. Qazaq ta ańshylyq jasaıdy. Biraq oıyn balasynan bastap, eresek adamǵa deıin ań men qustyń tólin óltirmeýge, uıasyn buzbaýǵa, tipti býaz janýardy atpaýǵa buıyrady. «Nege?» degen suraqqa jalǵyz aýyz «Obal bolady» degen jaýap beredi. Bitti. Qaıtip onyń sebepterin eshkim qazbalap jatpaıdy. Tipti burynǵy mergender, bári bolmasa da qazirgi keıbir ańshylar, ańdy atardan buryn úrkitedi eken. Birinshiden, bul qanǵa sińgen dástúr. Ekinshiden, ań-qusqa obal. Ań-qus ta qapy qalmaýy kerek. Kóktemde shópti julǵyzbaıtyny – ol da Allanyń jaratqan dúnıesi. Onyń da ósip-ónýi, tuqym tastaýy kerek. Ósimdikterge qatysty «obal bolady» deý arqyly qazaq olardyń da tirshilik etý keńistigin, sıpatyn búldirmeýdi qalaıtyn bolsa kerek. Onyń ústine, Quran Kárimde adamnyń bul dúnıege qojaıyn ekendigi aıtylady. Bul týraly Baqara súresiniń 30-aıatynda aıtylǵan.
Muhammed (s.ǵ.s) sol ýaqytta Rabbyń perishtelerge: «Árıne, men jerde bir orynbasar jaratamyn!», degen edi. (Perishteler): «Onda buzaqylyq istep, qan tógetin bireý jaratasyń ba? Negizinen, biz Seni dáriptep, maqtaý men páktaýdamyz» dedi. Alla: «Men senderdiń bilmegeńderińdi jaqsy bilemin!», dedi. (Alla) Adamdy topyraqtan jaratyp oǵan jan saldy» delingen aıatta.
Árıne, aıatta «halıfa» dep berilgen. Bul sóz orynbasar degen uǵymdy beretini de anyq. Alla ózine orynbasar etse, adam da Jer betine qojaıyn degen sóz. Al qojaıyn óz ıeligindegi dúnıeni qıratpaıdy. Onyń jalpy sıpaty men tirshilik etý keńistigin búldirmeıdi. Qazaqtyń «obal» uǵymy adamzattyń shyn máninde jer betinde qojaıyn ekendigin kórsetetin bolsa kerek. Bul endi, álgi arabsha-oryssha sózdiktegi «ýabalýn» sóziniń birinshi maǵynasyna qatysty órbigen oılar. Máselen, qazaq nandy laqtyrsaq ta «obal bolady» deıdi. Eger qısynǵa júginsek, bul da sol nannyń ázirlený maqsatyna sáıkes kelmeıtin áreket bolsa kerek. Birinshiden, asty tógip-shashý ysyrap, ekinshiden, bul adamnyń sol nandy jasaý úshin tókken teri men eńbegine qurmet kórsetpeý, úshinshiden nandy paıdalaný maqsatyna sáıkespeıdi. Nannyń ózi úshin «búlingen klımat» degen sóz. Ysyrap jasaǵanymyz úshin de Jaratýshynyń aldynda jaýapqa tartylatynymyz belgili jaı. Al adamnyń taban aqy, mańdaı terin qurmettemeý onyń aqysyn jeýdiń kórinisi.
Demek, bir ǵana «obal bolady» degen sóz qazaqtyń ımanyn saqtap kelgen bolsa kerek. Maǵynasy sony meńzeıdi. Obaldyń kúná, qııanat degen maǵyna beretindigine eshbir daý joq. Eger keń maǵynasynda alsaq «obal» degen Allanyń jaratqan jaratylystarynyń qunyn bilmeý bolsa, tar maǵynasynda kúná eken. Parsy tiliniń sózdiginde «obal» degendi qııanat, kúná dep kórsetilipti. Al túrikter «obaldy» tek kúná retinde baǵalaıdy.
Osy tusta atap óter bir jaıt qazaqtyń tanymyndaǵy «obal» uǵymy dindegi sıpatynan áldeqaıda keń. Adamzattyń jer betindegi eń basty mindetin de, jeke adamnyń ómirlik ustanymyn da rettep turady. Ekinshi jaǵynan uǵymnyń astarynda ekologııalyq tanym jatyr. Ál-Máıda súresiniń 95 aıatynda qajylyqta ıhram kıip júrgende jan-janýarlardy óltirmeý buıyrylyp, obalyn kóteretini aıtylsa, qazaqtyń tanymynda tirshilik atalýy ósip-ónetin kezde ań túgili, ósimdikterge de zııan keltirmeý eskertiledi. Tek qajylyqta ǵana emes. «Obal bolady» deý arqyly qazaq osyndaı keń maǵynada oı tolǵaıdy.
Ras, «obalmen» úndes «ýabalýn» sózi arab tilinde bar. Biraq bul uǵym túrki jurtynan qońsylarǵa ótti me, álde kerisinshe boldy ma, ol jaǵy beımálim. Ádette, qazaqtyń tilinde arab-parsy sózderi kóp desedi ǵalymdar. Oljas Súleımenov bolsa orystyń tilinde túrikterdiń sózi kóp degendi alǵa tartqan edi baıaǵyda. Ol tipti kóne shýmer tilinde de túrik sózderiniń kezdesetinin anyqtapty. Eger qısynǵa júginsek, ejelgi shýmerler men slavıandardyń tiline túrikterdiń sózi engende nege arab pen parsyǵa enbeıdi?! Ondaı yqtımaldyqty joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy ǵoı. Óıtkeni «ýabalýn» degen arab sózi men qazaqtyń «obalynyń» maǵynasy úndes bolǵanymen, alashtyń uǵymynyń máni tym keń, ámbebap sıpatta ekenin baıqaımyz.
Aıtpaqshy, kel ishinde kezdesetin teli men tentektiń, ózgege zábir kórsetken sotqardyń basyna is túskende qazaq «obal bolypty» demeıdi. Kerisinshe «saýap bolǵan eken» dep jatady. Qyjyrtpa sóz sııaqty kórinýi múmkin. Biraq munda da qazaqtyń meıirimi men tileýlestigi jatyr. Óıtkeni kúnáli pendeniń basyna is tússe ol onyń qatelikteriniń shaıylǵany dep baǵalanady dinde. Adam kúnási úshin ne bul dúnıede, ne qabirde, ne aqyrette jaza tartýy kerek eken. Al bul dúnıede kórgen qıyndyq pendeniń azdy-kópti kúnálaryn tazartyp ketetin kórinedi. Demek, kúnási azaısa pendede saýap qalary anyq. Qazaq sony meńzep, adamnyń basyna is túskende «saýap bolypty» deıtin bolsa kerek. Iaǵnı, qansha sotqar, zorlyqshyl bolsa da, bizdiń jurt pendeniń baqı dúnıege kúná arqalap barýyn qalamaıtyn bolypty. Ulttyń dúnıetanymyn «tápsirlegende» keıde osyny ańǵaramyz.
"Aıqyn"gazeti
