Qazaqtyń 500 kúıi jaryq kórdi! Qazaqtyń kúı óneri jasasyn!
Bul eńbekke alystaǵy aǵaıynnan (QHR Shyńjań ólkesindegi qazaqtardyń 76 dombyra,24 sybyzǵy kúıi) 100 kúı endi, qýanyp ta, maqtanyp ta aıtýǵa turarlyq uly eńbek. Osy jobany júzege asyrǵan Sveta Babaǵul hanymǵa jáne jobada qyzmet etken barlyq azamattarǵa shyn júrekten alǵys aıtamyz!
Qazaqstan Táýelsizdiginiń 30 jyldyǵyna oraı 2021 jylǵy 25 aqpanda Ulttyq akademııalyq kitaphanada «Amanat» Qazaq kúıleri antologııasy» / «Antologııa kazahskogo kıýıa «Amanat» / Amanat Anthology of Kazakh kyui» atty qazaq, orys jáne aǵylshyn tilderindegi jınaqtyń tusaýkeseri uıymdastyryldy. Jınaqty «Saýap» qoǵamdyq qory óz qarajatyna shyǵarǵan. Árbir kitap baıyrǵy ári biregeı kúıler jazylǵan ıfrlyq tasyǵyshpen jabdyqtalǵan.
Belgili kúıshilerdiń mýzykalyq súıemeldeýimen ótken is-sharada jınaqty qurastyrýshylar men avtorlar sóz sóılep, óner kórsetti.
Atap aıtqanda, tusaýkeserge «Saýap» qoǵamdyq qorynyń Qamqorshylyq keńesiniń tóraǵasy, Májilis depýtaty Baqytbek Smaǵul, kúıshi, qobyzshy, QR Ortalyq memlekettik kıno-fotoqujattar men dybysjazbalar arhıviniń qyzmetkeri Saıan Aqmolda, kúıshi, óner zertteýshisi, professor Aıtjan Toqtaǵan, Qazaq ulttyq óner ýnıversıtetiniń professory Janǵalı Júzbaı, sybyzǵyshy, T.Júrgenov atyndaǵy Qazaq ulttyq óner akademııasynyń doenti Talǵat Muqyshev, kúıshi-zertteýshi, ónertaný PhD doktory Ardabı Máýletuly, jobanyń birlesken avtory, zertteýshi, PhD Múslim Hasenov, Design Strategy Group dırektory Asqar Muhamedjanov, «Indıgo Prınt» baspa ortalyǵynyń bas dırektory Evgenıı Momot, sondaı-aq joba avtory, «Saýap» qoǵamdyq qorynyń dırektory Sveta Babaǵul qatysty.
Elbasy «Qazaqstan-2050» Strategııasynda dástúr men mádenıetti – ulttyń genetıkalyq kody dep joǵary baǵalaı kele: «Biz ózimizdiń ulttyq mádenıetimiz ben dástúrlerimizdi osy áralýandyǵymen jáne ulylyǵymen qosyp qorǵaýymyz kerek, mádenı ıgiligimizdi bólshektep bolsa da jınastyrýymyz kerek», – dep atap ótti.
Al Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev bıylǵy «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty baǵdarlamalyq maqalasynda: «Jańa zamannyń jaqsy-jamanyn ekshep, artyqshylyqtaryn boıǵa sińirýmen qatar, tamyrymyzdy berik saqtaýymyz qajet! Ulttyq bolmysymyzdan, tól mádenıetimiz ben salt-dástúrimizden ajyrap qalmaý – barlyq órkenıetter mıdaı aralasqan alasapyranda jutylyp ketpeýdiń birden bir kepili», – dep qadap aıtty.
Ultymyzdyń uly rýhy, tarıhı jady halqymyzdyń asa baı mýzykalyq jáne poezııalyq qazynasynda tunyp turǵany sózsiz.
Qazaqtyń mýzykalyq murasyn saqtaýdyń ult úshin ómirlik mańyzdy ekenin túsine otyryp, «SAÝAP» (SAUAP) qoǵamdyq qory keıingi bes jyl boıy tól qarajaty esebinen «Amanat» Qazaqtyń án-kúıler antologııasy» / «Antologııa kazahskıh kıýev ı pesen «Amanat» atty Jobalar ıklyn júzege asyrýda.
Bul Joba – qazaq halqynyń baıyrǵy baı mýzykalyq jáne shyǵarmashylyq murasyn qaıta jandandyrýǵa, qazaqtyń myńdaǵan ǵasyrlyq mýzyka mádenıetiniń injý-marjandaryn keler urpaqqa tabystaýǵa, ultymyzdyń rýhanı asyl qazynasyn elimizde ǵana emes, shet memleketterde de nasıhattaýǵa, azamattardyń estetıkalyq jáne mádenı qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa baǵyttalǵan.
«Amanat» – ulttyq mýzyka óneri salasyndaǵy teńdesi joq, memlekettik emes iri joba sanalady! Bul turǵydan alǵanda, ony kezinde Elbasynyń bastamasymen qolǵa alynǵan «Mádenı mura» baǵdarlamasynyń ózindik bir jalǵasy dep sanaýǵa bolady. Bir ereksheligi, «Amanat» jobasyn «Saýap» qory bıýdjettik emes, óz qarajatyna júzege asyrýda.
Jobanyń birinshi bólimi bolyp esepteletin «Amanat» Qazaq kúıleri antologııasy» / «Antologııa kazahskogo kıýıa «Amanat» / Amanat Anthology of Kazakh kyui» jınaǵynyń taǵy bir ereksheligi men qundylyǵy – onda baıyrǵy kúıshiler týraly málimetter, sondaı-aq kúılerdiń shyǵý tarıhtary men ańyz-áńgimeleri de úsh tilde berilgen.
Jınaqty shyǵarý barysynda «Saýap» qory buǵan deıin jaryq kórgen jınaqtarǵa kirmegen jáne esh jerde jarııalanbaǵan, tipti ultymyzdyń qazirgi urpaǵynyń ózi estimegen qazaqtyń dástúrli mýzykasynyń baıyrǵy úlgilerin jınaýdy, óńdeýdi, restavraııalaýdy, aýtentti oryndaýdy jáne ıfrlandyrýdy júzege asyrdy.
«Saýaptyń» «Amanat» jobasyn júzege asyrý nátıjesinde buryn Uly dala únine aınalǵan, endi otandyq jáne sheteldik, memlekettik jáne jeke arhıvter men qorlarda shań basyp jatqan qazaqtyń 500-den astam biregeı, kóne kúıleri qalpyna keltirildi, sondaı-aq zamanaýı aýdıotasyǵyshtarǵa kóshirildi.
Antologııa tek Qazaqstan óńirlerimen ǵana shektelip qalmady. Sonyń arqasynda sheteldegi qazaqtardyń kúı murasy da ortamyzǵa oralyp, rýhanı muramyzdyń, altyn qorymyzdyń qataryna qosylyp otyr. Muny el tarıhyndaǵy eleýli oqıǵalardyń biri dep aıtýǵa bolady.
Osy antologııada belgili kúıshi-zertteýshi Ardabı Máýletulynyń jeke muraǵatynan alynǵan Shyńjańdaǵy Altaı-Tarbaǵataı, Ile qazaqtarynyń sybyzǵy jáne dombyra kúıleri ata-jurtqa jetken asyl mura bolmaq. Ǵanıbat Sarqytuly, Mansur Bórekeuly, Beıilhan Qalıaqparuly, Quttybaı Sydyquly sııaqty sybyzǵyshylardyń oryndaýyndaǵy kúıler sony jańashyldyq, tyń týyndy ekeni daýsyz. Zupar Kábenulynyń oryndaýyndaǵy Qoshanaı Elikbaıulynyń «Bozingen», «Býryl attyń júrisi», «Jetim qyzdyń zary» sııaqty kúıler osy jınaqta tuńǵysh ret jarııalandy.
Aıtyken Beıisbaıuly, Sarqyt Iisqanuly, Saırash Jarmuhameduly, Boranbek Shúkiránuly, Nurymbaı Súleımenuly, Ǵalym Sydyquly, Ómirbek Sadyrbaıuly sekildi dáýlesker dombyrashylardyń oryndaýyndaǵy shetelden jetken dombyra kúıleriniń saryndary ultymyzdyń umytyla jazdaǵan úni, dástúrli oryndaýshylyqtyń taptyrmas úlgileri sanalady.
Jetisý kúıshilik mektebiniń kórnekti ókili Qojeke Nazarulynyń kúılerin onyń nemeresi Tursynǵazy Raqyshuly oryndady. Tumsa kúıin saqtaǵan bul dástúrli oryndaý úlgisi – osy jınaqtaǵy óte qundy dúnıelerdiń biri. Sol sııaqty aqyn, ánshi kompozıtor Shaltabaı Alparulynyń «Arman» atty kúıi Tursynǵazy Raqyshulynyń oryndaýynda qalyń tyńdarman qaýymǵa alǵash ret usynylmaq.
Antologııaǵa Ortalyq memlekettik kıno-fotoqujattar men dybysjazbalar arhıvinen tabylǵan shyǵysqazaqstandyq áıgili sybyzǵyshy Shanaq Aýǵanbaevtyń oryndaýyndaǵy 20 kúı endi. Bul qazaq mýzyka ónerindegi úlken jańashyldyq, baǵa jetpes asyl mura. Ásirese, «Musanyń kúıi», «Sháýjińniń kúıi» sııaqty avtorlyq shyǵarmalarǵa ǵalymdar «sybyzǵy dástúrindegi tyń týyndy» dep baǵa berdi.
Jetisý kúıshilik mektebiniń negizin qalaýshy tulǵalardyń biri Baıserke Qulyshulynyń «Kósh toqtatqan» týyndysy ataqty Kenen Ázirbaevtyń oryndaýynda osy jınaq arqyly tuńǵysh ret elge taraǵaly tur.
Belgili jýrnalıst Jaýlybaı Imanalıevtiń jeke qorynan alynǵan mańǵystaýlyq áıgili kúıshi Qaraǵul Qonarshıevtiń oryndaýyndaǵy Qulshar kúıleri, qarataýlyq kúıshiler – Seıithan Álimbekov, Qaly Barhıev, Orazbek Sársenov, General Asqarov, Faızolla Úrmizov, Ergentaı Borsabaev, Samar Súıindikulynyń sheber oryndaýshylyq daryndary eriksiz tańdantady, tánti etedi.
Sonymen qatar Qarataý jurtynyń áıgili kúıshisi Súgir Álıulynyń «Kaýfman», «Amangeldi batyr», «Bazarbaı Táshen» sekildi týyndylary buryn esh jerde jaryq kórmegeni anyqtaldy.
Antologııaǵa engen tarbaǵataılyq tarlanboz kúıshi Baǵanaly Saıatólekovtyń oryndaýyndaǵy kúıler – shertpe kúı tartý mektebiniń óz tusynda talaıdy tamsandyrǵan jarqyn úlgileriniń biri. Sol sııaqty Tólegen Qarajanov, Ábdiqadyr Ábdihalyqov, Jalǵasbaı Aralbaev, Erbolat Mustafaevtardyń oryndaýyndaǵy syr óńiriniń kúıleri erekshe oryndaý naqyshymen, aıryqsha mánerimen erekshelenedi.
Kúıshi-kompozıtor, dırıjer Nurǵısa Tilendıevtiń «Kóńildi bıkesh», «Ata tolǵaýy» sııaqty kúıleriniń avtordyń ózi, tól dombyrasymen súıemeldeı otyryp oryndaǵan, arhıvte shań basyp jatqan nusqalary – tyńdarman úshin tyń tartýǵa, keleshek jas dombyrashylar úshin taptyrmas jádigerge aınalmaq.
Sol sııaqty Qarshyǵa Ahmedııarov, Ábiken Hasenov, Ǵylman Áljanov, Rústembek Omarov, Aısa Sháripov, Ýálı Bekenov, Maǵaýııa Hamzın, Baqyt Qarabalına, Shámil Ábiltaı, Aıtjan Toqtaǵan, Qoshqarbek Tasbergenov jáne basqa da talantty dombyrashylardyń oryndaýyndaǵy kúı nusqalary Antologııadan laıyqty oryn aldy.
Boranqul Kóshmaǵambetov, Ábdimomyn Jeldibaev, Samıǵolla Andarbaev, Qazen Ábýǵazyuly, Sádýaqas Balmaǵambetov, Murat Sydyqov, Aman Maldybaev, Muqash Tańǵyt, Ómirǵalı Ertýǵan jáne ózge de kúıshilerdiń tól týyndylary avtorlardyń óz oryndaýynda alǵash el nazaryna usynylýda.
Asylbek Kenegesov, Nurken Áshirov, Aıtolqyn Toqtaǵan, Azamat Shynarov, Ásen Smaıyl tárizdi qazirgi zaman, jas býyn kúıshileriniń oryndaýyndaǵy erekshe kúıler de osy jınaqqa kirgizildi.
Halyq bar jerde – qazyna bar. Zertteýshi ǵalymdardyń paıymdaýynsha, qazaqta kem degende 7 myńǵa tarta kúı bolǵan. Búginde olardyń birazy qaıta qalpyna kelmesteı, túpkilikti joǵaldy. Al endi úlken bir bóligi otandyq jáne sheteldik arhıvterde shań basyp, tozyp jatyr. Eski jazba materıaldardyń, taspalardyń jáne basqa tasyǵyshtardyń kónerýi saldarynan olarǵa da joǵalý qaýpi tónýde.
Endeshe «Saýap» qoǵamdyq qorynyń «Amanat» Qazaqtyń án-kúıler antologııasy» atty úsh tildi jobalar ıkly aıasynda bolashaqta atqarylatyn jumystar áli de qyrýar.
Joba munymen aıaqtalmaıdy: «Saýap» qory «Amanat» ıklynyń II-shi bóligin – «Qazaqtyń jyr-dastan, terme-tolǵaýlary» jobasyn júzege asyrýǵa kiristi. «Amanat» jobasynyń III-shi bóligi – «Qazaq óleńderi» bolady.
Olardyń shyǵynyn da «Saýap» qory ózi kóterýde.
Ult mırasynyń saqtalyp, urpaqqa jetýin jáne shetelde nasıhattalýyn mańyzdy sanaıtyn janashyr azamattar men demeýshiler bolsa, «Saýap» qoǵamdyq qoryna júginýdi suraımyz!
Bolashaq urpaqqa arhıvte tozǵan jazba-taspalar jetpeıdi. Endeshe onyń bárin ıfrlandyrylǵan, daıyn kúıde mıras etip qaldyrýymyz kerek.
