(Jalǧasy. Basy myna sıltemede)
Konslagerden bosap şyqqan Nūrlan Kökteubaidyŋ quanyşy bır sätte basyldy. Ony Şapşal audanyndaǧy şaǧyn qystaqta tūratyn aǧasynyŋ üiıne üiqamaqqa ornalastyrdy. Aituynşa, qystaqtaǧy üilerdı de üş sanatqa – «asa qauıptı otbasy», «qauıptı otbasy», «qauıptı emes otbasy» dep bölıp tastapty. «Qauıptı emesterdıŋ» sanatyna ūlty qytai tūrǧyndar, jergılıktı kompartiia funksionerlerı men saqşylar kıredı. Al Nūrlan Kökteubai «terrorşylarǧa qatysy bar» degen dolbarmen «saiasi üirenuge» qamalǧan soŋ, onyŋ aǧasynyŋ üiı «asa qauıptı otbasy» sanatyna engen eken.
Partiia funksionerlerı (kadrlar) belgılegen şart boiynşa, Nūrlan Kökteubai aǧasynan üiınen üş jaǧdaida şyǧa alady: aptasyna bır märte bolatyn «tu şyǧaru» räsımıne qatysady; äkımdık ǧimaratyna künıne ekı märte baryp, jūrtpen (ūlty qytai emester) bırge qytai tılın üirenuge jäne «saiasi sabaqqa» qatysady; polisiianyŋ şaqyruymen baryp, apta saiyn ne ıs tyndyrǧany jönınde esep beredı. Üige künara ūlty qytai partiia kadry qonyp ketedı. Ol Qytai bilıgınıŋ tūrǧyndar üşın jasap jatqan jaqsylyǧy jönınde jäne t.b. saiasi ideologiialyq äŋgıme aityp, türlı tiymdardy qaitalap otyrady.
Nūrlan Kökteubai konslagerde jatqanda onyŋ äielı polisiianyŋ jäne kadrlardyŋ mäjbürleuımen auyl-auyldy aralap, «Küieuımnıŋ piǧyly būzyldy, terrorşylarmen bailanys jasap, qylmys ötkerıptı, qazır qamqorşy partiiamyz ben ükımetımız küieuımnıŋ ulanǧan sanasyn tüzep, qaita tärbielep jatyr. Osyndai qylmysqa jol berıp, küieuımdı baqylai almaǧanyma men de kınälımın, menıŋ qatelıgımnen sızder sabaq alyŋyzdar» degen ökınu syŋaidaǧy ügıt jürgızıptı. Būl nasihat ötken ǧasyrdyŋ ortasyndaǧy «Mädeni töŋkerıste» jappai qoldanylǧan Mao Szedunnyŋ «Syn jäne özıne özı syn» ädıstemesınıŋ bilık pen kompartiia aldynda qūldyq ūryp jyǧyludyŋ jaŋaşa türı bolatyn. Konslagerden şyqqan Nūrlan Kökteubai osy ädısteme boiynşa «tu şyǧaru» räsımınde jergılıktı kadrlardyŋ mäjbürleuımen 4 ret arnaiy baiandama jasaǧanyn aitady.
Şyŋjaŋdaǧy «tu şyǧaru» räsımı konslagerde kün saiyn bolady. Al eldımekenderdıŋ tūrǧyndary üşın «tu şyǧaru» aptasyna bır märte, düisenbı künı taŋda ötkızu mındettelgen. Auyl nemese audan tūrǧyndary ortalyqqa jinalyp sapqa tūrǧan soŋ, bır saǧattai «saiasi sabaq» ötedı: «kompartiia men bilıktıŋ igı ısterı», «Ūly Jūŋgo armany», Qytaidyŋ ışkı jäne syrtqy jaulary» jäne t.b. ideologiialyq ügıt-nasihat aitylady. Jinalǧan jūrt QRH gimnın qosylyp şyrqaǧan kezde syryq boiymen memlekettık tu joǧary köterıledı. Tu öz biıgıne jetken soŋ, jūrt aldyna Nūrlan Kökteubai sekıldı türmede «jazasyn ötep» kelgender nemese onyŋ äielı siiaqty «aiyptylar» aqtalyp, ökınışın bıldıredı, iılıp tūryp «tüzetıp, dūrys jolǧa salǧan kompartiiaǧa» alǧys aitady.«Tu şyǧaru» räsımıne ūlty qytai tūrǧyndardyŋ qatysuy mındet emes. Qar jauyp tūra ma, jaŋbyr jauyp tūra ma, bır jarym saǧatqa sozylatyn räsım kezınde tūrǧyndar ekı qolyn tüsırıp, bas kiımsız tūruy tiıs. Bes-alty üiden aspaityn alystaǧy mal auyldarda ötetın «tu şyǧaru» räsımı beinelegen video audandyq partiia komitetındegı jauapty qyzmetkerge joldanady. Ol videoda «tu şyǧaruǧa» qatysqan adamdar da körınıs tabuy kerek, öitkenı, äldebır tūrǧynnyŋ «tu şyǧaruǧa» qatyspauy «qoǧamdyq tärtıptı būzu», tıptı «otanǧa satqyndyq jasauy beiım, qauıptı adam» retınde baǧalanuy mümkın. Osyny sebep qylyp, kez-kelgen türkı tıldes ūlt ökılın «saiasi üirenu» lagerıne jıberuge bolady. «Tu şyǧaru» räsımınde jiı nasihattalatyn «Jūŋgo armany» saiasi-ekonomikalyq-äskeri-mädeni baǧytty qamtidy: «Qytai 2030 jylǧa deiın ainaladaǧy 8 memleketke tolyq üstemdıgın ornatady, älemnıŋ tügelge juyq elıne saiasi-ekonomikalyq yqpal jasap otyrady»; «2050 jyly Qytai qaruly küşterı älemnıŋ barlyq aimaǧynda üstemdık jasaidy»; 2050 jyldan bastap älemdegı basty valiuta iuan bolady, dollar men euro qūridy»; «qytai tılı halyqaralyq, älemdık tıl bolady», «Jūŋgo armanyn» «jūŋgo ūlty» jatqa bıluı jäne oǧan eşqaşan kümän keltırmeuı tiıs» jäne t.s.s.
«Keide kenetten ūitqyǧan jel tudy syryqqa orap tastaidy. Bärın qadaǧalap tūratyn kadr äbıgerge tüsıp, «Sen ädeiı ıstep tūrsyŋ ba?!» dep tu tartuşyǧa zekıp, äbıgerge tüsıp, şala bülınıp, tyzyŋdap, jer tepkılep aşulanady. Bız «Mūsylmandardy qorlaǧan Qytai kompartiiasyna Qūdai qaharyn tögıp jatyr» degen oimen ıştei riza bolyp tūramyz...» deidı Tūrsynbek Qabiūly.Tūrsynbek Qabiūlynyŋ aituynşa, auyldyŋ ışı-syrtyna baqylau kameralary qoiylǧan. Ony polisiia beketınen baqylap tūrady. Köşede beisauyt adam bolmaidy. Auyldyŋ erkekterı ekı-üşeu bolyp «köşe tärtıbın» qadaǧalau üşın kezekşılıkke şyǧady. «Köşe tärtıbın qadaǧalauşylar qataryna men siiaqty «saiasi üirenude» bolyp, üiqamaqqa şyqqandardy da qosady. Ärqaisymyzdyŋ qolymyzda 1 metrge juyq soiyl-taiaq. Tanys adamdar köşede amandasyp, özara söilesıp säl kıdırıp qalsa, sol jerge jügırıp baryp, qytai tılınde «Ket, taraŋdar!» dep aiqailap, taiaqpen nūqyp-nūqyp, quyp jıberuımız kerek. Qataŋ söilep, taiaqpen qattyraq ūrmasaq, mūny kameradan körıp qalsa, auyl poliseiı sol mezette nemese kezekşılık soŋynda şaqyryp alyp ūrsady, «saiasi üirenuge» jıberemız» dep qorqytady. Kelesı künı bızdı auystyrǧan köşe tärtıbınıŋ saqşylary taiaqpen endı bızdı nūqidy. Kışıgırım auyl ǧoi, tūrǧyndardyŋ bärı özara jaqsy tanys. Solai bolsa da, kezektesıp bır-bırımızge qoqaŋdap qalu – mındet... Būǧan ne külerıŋdı, ne jylaryŋdy bılmeisıŋ» deidı Tūrsynbek Qabiūly. «Köşe tärtıbın qadaǧalauşy saqşylar» auyl basşylaryna ahualdy habarlap, aqpar berıp otyruy tiıs. Ünemı «estremistık mänı bar» mälımet berıp otyruy da olarǧa mındettı.
«Bırde «jasy ülken bır qazaq üiınen şyqpaidy, tyǧylyp namaz oqyp jürgen sekıldı» degen mälımet jettı. Sodan kommunist kadr bas bolyp, tört-bes adam bır bötelke araq pen şoşqanyŋ maiyn alyp, älgı kısınıŋ üiıne jetıp bardyq. Araqty ydysqa qūiyp bır-bırden ūstadyq. Mūndai kezde eşkım qarsylasa almaidy. Älgı kısı de kommunistık partiiaǧa qytaişa alǧys aitty, Si Szinpindı maqtady. Būdan soŋ bärımız bırge araq ıştık. Odan keiın «qyzyl än» şyrqap, taǧy ıştık... Mūnyŋ bärın bır kadr videoǧa jazyp tūrdy» deidı Tūrsynbek Qabiūly.Auyldaǧy onşaqty üidı qadaǧalaityn kompartiianyŋ qarapaiym müşesın «onbasy» dep ataidy. Şyŋjaŋnyŋ Toly audanyndadaǧy «saiasi üirenu» lagerınde 10 ai, odan keiın 8 ai üiqamaqta bolǧan Adalǧazy Jaqaiūlynyŋ aituynşa, «onbasylar» auyl tūrǧyndarynyŋ mınez-qūlqyna, jürıs-tūrysyna jauapty. Auyldaǧy barlyq ıs-şarany onbasylar ūiymdastyrady. Qazaq auyl bolǧan soŋ, ondaǧy «onbasylar» da, saqşylar da – qazaq. Adalǧazy Jaqaiūly üiqamaqta «onbasy» qyzmetın atqaratyn kelınınıŋ üiınde tūrypty. «Onbasylardyŋ» qolynda eşqandai bilık joq. Auyldyq partiia komitetınıŋ jetekşısınıŋ ūlty – qytai. Bärı soǧan esep berıp, sodan nūsqau alyp tūrady. «Mysaly, mūsylman ziratyn qytai basşy aralap kelgen soŋ, «pälen jerdegı mürde basynda jarty ai bar eken, tasqa qaşap arab ärpımen jazylǧan arnau söz, aiat öşırılmeptı» deidı. «Onbasylar» marqūmnyŋ tuystaryn ızdep tauyp, solarǧa aidy syndyrtady, tasqa qaşalǧan jazudy qyrnap öşırtedı, qara boiaumen syrlap tastaidy. Ony suretke, videoǧa tüsırıp, qytai basşyǧa äkep körsetıp, esep beredı» deidı Adalǧazy Jaqaiūly. 2019 jyly Adalǧazy Jaqaiūly üiqamaqta bolǧan auyldan 18 şaqyrym jerde tūratyn aǧasy Tıleuǧazy Jaqaiūly 56 jasynda auyryp qaitys bolady. «Onbasy» kelını oǧan da qazaǧa qatysyp qaituǧa qytai basşydan rūqsat alady. «Ekı saǧat uaqyt berdı, kelınım ekeumız maşina tauyp, aǧamnyŋ üiıne bardyq... «Onbasy» kelınım «keşıgıp qalsaq, menı de «saiasi üirenuge qamaidy» dep, kıdırmei, auylymyzǧa qaityp oraldyq. Aǧamdy ertesıne jerleitın boldy. Qytai basşydan jerleuge qatysuǧa taǧy rūqsat sūrap edık, «Keşe bardyŋdar, jetedı sol, älde «saiasi üirenuge» kırgızeiın be?» dep qatty aşulandy... Tıptı aǧama topyraq ta sala almadym. Keiın estıdım, partiia kadrlary men saqşylar marqūmǧa janaza oqytpai, apyl-ǧūpyl kömıp tastapty...» dep jylaidy Adalǧazy Jaqaiūly.
Konslagerlerdıŋ şyǧyny Şyŋjaŋ tūrǧyndarynyŋ esebınen, iaǧni türkı tıldes mūsylman halyqtyŋ esebınen öteledı. Adalǧazy Jaqaiūly lagerde dūrys tamaq ışpeu men psihologiialyq qatty qysymnyŋ saldarynan auyrǧan. Bır jaǧy jansyzdanyp, aiaq-qoly ıstemei qalǧan ony bırneşe märte därıgerge teksertken, därı bergen. Ol «saiasi üirenudegı» uaqytynyŋ köbın lagerdıŋ lazaretınde ötkızgen. Aituynşa, lagerdegı därıgerlık kömek aqyly, ony emdeuge 17 myŋ iuan jūmsalǧan. Būl qarjynyŋ bärın Adalǧazy Jaqaiūlynyŋ bostandyqtaǧy tuystary tölegen.Şyŋjaŋdaǧy üiqamaq – konslagerden aştyqtan äbden tityqtap, aryqtap, azaptan auyru-syrqau bolyp şyqqan tūtqyndy reabilitasiia jasaudyŋ bır ädısı. Tuystarynyŋ kömegımen jaqsy tamaq jep, qoŋdanady, därıgerge qaralyp, densaulyǧyn tüzeidı. Öitkenı, lagerdegı qazaq tūtqyndardyŋ köbı Qazaqstandaǧy tuystarynyŋ «Atajūrt erıktılerı» arqyly halyqaralyq adam qūqy jönındegı ūiymdarǧa aryzdanudyŋ arqasynda şyǧyp jatyr. Qytaiǧa tuystaryna qydyryp barǧanda qamauǧa alynǧan Adalǧazy Jaqaiūly da Qazaqstandaǧy äielı men ūlynyŋ tynbai aryzdanuy nätijesınde şyqqan. Qytai bilıgı aiaǧy aqsaŋdap, bır qoly dırıldeitın kesel jabysqan Adalǧazy Jaqaiūly siiaqty konslager tūtqyndaryn azǧan-tozǧan küiınşe Qazaqstanǧa qaitara salmaidy. Onyŋ üstıne lagerde körgen qorlyǧyn aitpaudy qataŋ eskertıp, olai ıstemese, Şyŋjaŋdaǧy tuystaryna qiyndyq tuatynyn tüsındırıp, kommunistık ideologiiamen miyn şaiyp şyǧaryp saluy qajet. Şyŋjaŋda segız ai üiqamaqta bolǧan Adalǧazy Jaqaiūlyn Qazaqstandaǧy otbasymen telefon arqyly ekı märte söilestırgen. Söilesu bilıktıŋ qataŋ qadaǧalauymen ötedı, ne aitu, ne aitpauyn tüsındırgen partiia kadrlary men polisiia qosalqy telefonmen tyŋdap tūrady, äŋgıme taspaǧa jazylady. «Ekınşı ret ūlymmen söileserde, kadrlar «Balaŋ «Atajūrtqa» bergen aryzyn qaitaryp alsyn, aryzdyŋ iutubtaǧy videosyn öşırsın» dep ait» dedı. Men «Aita almaimyn, aitqanymmen, olar tyŋdamaidy» dedım. Osydan keiın «mūnda körgenımdı eşkımge aitpaimyn» degen uäde beruge mäjbürledı. Köndım. Kelgende tartyp alǧan qūjattarymdy qaitaryp berdı. Söitıp, Qytaiǧa bır aptada qaitam dep barǧan men Qazaqstanǧa bır jarym jyldan keiın äzer jettım» deidı Adalǧazy Jaqaiūly. Konslagerde , odan keiın üiqamaqta bolyp, 2019 jyldyŋ qaŋtarynda Qazaqstanǧa äzer oralǧan Nūrlan Kökteubaiǧa ülken türmege ainalyp ketken Şyŋjaŋnan şyǧuǧa QazŪU-de oqityn qyzy sep bolǧan. Qazaqstan azamattyǧyn alǧan ol «Atajūrt erıktılerı» arqyly aryzdanuyn toqtatpapty.
«Bır künı kadrlar audan ortalyǧyna aparyp, äkımşılık keŋsedegı telefonmen Qazaqstanǧa habarlastyrdy. Tūtqany qyzym emes, ūlym aldy. Kadrlar töbemnen tönıp tūr, solardyŋ tüsındırgenı boiynşa, «menıŋ jaǧdaiym jaqsy, şeşeŋnıŋ de jaǧdaiy jaqsy, Qytai ükımetı qazaqtarǧa qamqorlyǧyn aiap jatqan joq» dep şūbyrtyp keldım de, «tūryp jatqan üiımız jyp-jyly, ükımet köp qylyp kömır tüsırıp berdı, kömır köp, qyzyma ait, bekerge aryzdana bermesın» dep, «kömır» sözın bırneşe ret qaitaladym. Kömır qara ǧoi, qara tüs – jamanşylyqtyŋ, tünektıŋ belgısı. Ūlym mūnymdy tüsındı me, tüsınbedı me, bılmeimın. Şyŋjaŋdaǧy jaǧdaidy Qazaqstanǧa alǧaş ret osylaişa qūpiia sözben jetkızdım» deidı Nūrlan Kökteubai.Ony Qazaqstandaǧy balalarymen söilestıruge taǧy bır märte mäjbürlegen. Sebep – Nūrlan Kökteubaidyŋ qyzy aryzdanuyn toqtatpaǧan, onyŋ şaǧymdanǧan videosy taǧy da «Atajūrt erıktılerınıŋ» iutub jelısındegı akkauntynda jariialanǧan. Mūny Şyŋjaŋ bilıgı qadaǧalap otyrady eken. «Qyzyŋa toqtau sal» deidı maǧan. Men mūnda jatyp qyzymdy aryzdanudan tyia almaitynymdy aittym. «Äielım ekeumızdı Qazaqstanǧa jıberıŋder, sonda qyzymnyŋ aryz jazuyn toqtatamyn» dedım. Sodan keiın, «Auzyŋdy aşpa, mūndaǧy qūpiiany şaşpa» dep özımdı jıberıp, äielımdı alyp qaldy... Men Qazaqstanǧa ketken soŋ, bır aidan keiın äielımnıŋ de qūjattaryn özıne qaitaryp berıp, Qazaqstanǧa şyǧaryp jıberdı. Qazır men de, äielım de – aurumyz. Sol qorlyqtan keiın äielım tösegınen tūra almai qaldy» deidı ol. (Jalǧasy bar)
«Demos» qoǧamdyq bırlestıgınıŋ töraǧasy,
Halyqaralyq jurnalister federasiiasynyŋ (IFJ) müşesı
Tūrarbek QŪSAIYNOV.
Foto aşyq derekközden alyndy.Ūqsas jaŋalyqtar
