(Jalǵasy. Basy myna siltemede)
Konlagerden bosap shyqqan Nurlan Kókteýbaıdyń qýanyshy bir sátte basyldy. Ony Shapshal aýdanyndaǵy shaǵyn qystaqta turatyn aǵasynyń úıine úıqamaqqa ornalastyrdy. Aıtýynsha, qystaqtaǵy úılerdi de úsh sanatqa – «asa qaýipti otbasy», «qaýipti otbasy», «qaýipti emes otbasy» dep bólip tastapty. «Qaýipti emesterdiń» sanatyna ulty qytaı turǵyndar, jergilikti kompartııa fýnkıonerleri men saqshylar kiredi. Al Nurlan Kókteýbaı «terrorshylarǵa qatysy bar» degen dolbarmen «saıası úırenýge» qamalǵan soń, onyń aǵasynyń úıi «asa qaýipti otbasy» sanatyna engen eken.
Partııa fýnkıonerleri (kadrlar) belgilegen shart boıynsha, Nurlan Kókteýbaı aǵasynan úıinen úsh jaǵdaıda shyǵa alady: aptasyna bir márte bolatyn «tý shyǵarý» rásimine qatysady; ákimdik ǵımaratyna kúnine eki márte baryp, jurtpen (ulty qytaı emester) birge qytaı tilin úırenýge jáne «saıası sabaqqa» qatysady; polıııanyń shaqyrýymen baryp, apta saıyn ne is tyndyrǵany jóninde esep beredi. Úıge kúnara ulty qytaı partııa kadry qonyp ketedi. Ol Qytaı bıliginiń turǵyndar úshin jasap jatqan jaqsylyǵy jóninde jáne t.b. saıası ıdeologııalyq áńgime aıtyp, túrli tıymdardy qaıtalap otyrady.
Nurlan Kókteýbaı konlagerde jatqanda onyń áıeli polıııanyń jáne kadrlardyń májbúrleýimen aýyl-aýyldy aralap, «Kúıeýimniń pıǵyly buzyldy, terrorshylarmen baılanys jasap, qylmys ótkeripti, qazir qamqorshy partııamyz ben úkimetimiz kúıeýimniń ýlanǵan sanasyn túzep, qaıta tárbıelep jatyr. Osyndaı qylmysqa jol berip, kúıeýimdi baqylaı almaǵanyma men de kinálimin, meniń qateligimnen sizder sabaq alyńyzdar» degen ókiný syńaıdaǵy úgit júrgizipti. Bul nasıhat ótken ǵasyrdyń ortasyndaǵy «Mádenı tóńkeriste» jappaı qoldanylǵan Mao zedýnnyń «Syn jáne ózine ózi syn» ádistemesiniń bılik pen kompartııa aldynda quldyq uryp jyǵylýdyń jańasha túri bolatyn. Konlagerden shyqqan Nurlan Kókteýbaı osy ádisteme boıynsha «tý shyǵarý» rásiminde jergilikti kadrlardyń májbúrleýimen 4 ret arnaıy baıandama jasaǵanyn aıtady.
Shyńjańdaǵy «tý shyǵarý» rásimi konlagerde kún saıyn bolady. Al eldimekenderdiń turǵyndary úshin «tý shyǵarý» aptasyna bir márte, dúısenbi kúni tańda ótkizý mindettelgen. Aýyl nemese aýdan turǵyndary ortalyqqa jınalyp sapqa turǵan soń, bir saǵattaı «saıası sabaq» ótedi: «kompartııa men bıliktiń ıgi isteri», «Uly Juńgo armany», Qytaıdyń ishki jáne syrtqy jaýlary» jáne t.b. ıdeologııalyq úgit-nasıhat aıtylady. Jınalǵan jurt QRH gımnin qosylyp shyrqaǵan kezde syryq boıymen memlekettik tý joǵary kóteriledi. Tý óz bıigine jetken soń, jurt aldyna Nurlan Kókteýbaı sekildi túrmede «jazasyn ótep» kelgender nemese onyń áıeli sııaqty «aıyptylar» aqtalyp, ókinishin bildiredi, ıilip turyp «túzetip, durys jolǵa salǵan kompartııaǵa» alǵys aıtady.
«Tý shyǵarý» rásimine ulty qytaı turǵyndardyń qatysýy mindet emes. Qar jaýyp tura ma, jańbyr jaýyp tura ma, bir jarym saǵatqa sozylatyn rásim kezinde turǵyndar eki qolyn túsirip, bas kıimsiz turýy tıis. Bes-alty úıden aspaıtyn alystaǵy mal aýyldarda ótetin «tý shyǵarý» rásimi beınelegen vıdeo aýdandyq partııa komıtetindegi jaýapty qyzmetkerge joldanady. Ol vıdeoda «tý shyǵarýǵa» qatysqan adamdar da kórinis tabýy kerek, óıtkeni, áldebir turǵynnyń «tý shyǵarýǵa» qatyspaýy «qoǵamdyq tártipti buzý», tipti «otanǵa satqyndyq jasaýy beıim, qaýipti adam» retinde baǵalanýy múmkin. Osyny sebep qylyp, kez-kelgen túrki tildes ult ókilin «saıası úırený» lagerine jiberýge bolady.
«Tý shyǵarý» rásiminde jıi nasıhattalatyn «Juńgo armany» saıası-ekonomıkalyq-áskerı-mádenı baǵytty qamtıdy: «Qytaı 2030 jylǵa deıin aınaladaǵy 8 memleketke tolyq ústemdigin ornatady, álemniń túgelge jýyq eline saıası-ekonomıkalyq yqpal jasap otyrady»; «2050 jyly Qytaı qarýly kúshteri álemniń barlyq aımaǵynda ústemdik jasaıdy»; 2050 jyldan bastap álemdegi basty valıýta ıýan bolady, dollar men eýro qurıdy»; «qytaı tili halyqaralyq, álemdik til bolady», «Juńgo armanyn» «juńgo ulty» jatqa bilýi jáne oǵan eshqashan kúmán keltirmeýi tıis» jáne t.s.s.
«Keıde kenetten uıtqyǵan jel týdy syryqqa orap tastaıdy. Bárin qadaǵalap turatyn kadr ábigerge túsip, «Sen ádeıi istep tursyń ba?!» dep tý tartýshyǵa zekip, ábigerge túsip, shala búlinip, tyzyńdap, jer tepkilep ashýlanady. Biz «Musylmandardy qorlaǵan Qytaı kompartııasyna Qudaı qaharyn tógip jatyr» degen oımen ishteı rıza bolyp turamyz...» deıdi Tursynbek Qabıuly.
Tursynbek Qabıulynyń aıtýynsha, aýyldyń ishi-syrtyna baqylaý kameralary qoıylǵan. Ony polıııa beketinen baqylap turady. Kóshede beısaýyt adam bolmaıdy. Aýyldyń erkekteri eki-úsheý bolyp «kóshe tártibin» qadaǵalaý úshin kezekshilikke shyǵady.
«Kóshe tártibin qadaǵalaýshylar qataryna men sııaqty «saıası úırenýde» bolyp, úıqamaqqa shyqqandardy da qosady. Árqaısymyzdyń qolymyzda 1 metrge jýyq soıyl-taıaq. Tanys adamdar kóshede amandasyp, ózara sóılesip sál kidirip qalsa, sol jerge júgirip baryp, qytaı tilinde «Ket, tarańdar!» dep aıqaılap, taıaqpen nuqyp-nuqyp, qýyp jiberýimiz kerek. Qatań sóılep, taıaqpen qattyraq urmasaq, muny kameradan kórip qalsa, aýyl polıeıi sol mezette nemese kezekshilik sońynda shaqyryp alyp ursady, «saıası úırenýge» jiberemiz» dep qorqytady. Kelesi kúni bizdi aýystyrǵan kóshe tártibiniń saqshylary taıaqpen endi bizdi nuqıdy. Kishigirim aýyl ǵoı, turǵyndardyń bári ózara jaqsy tanys. Solaı bolsa da, kezektesip bir-birimizge qoqańdap qalý – mindet... Buǵan ne kúlerińdi, ne jylaryńdy bilmeısiń» deıdi Tursynbek Qabıuly.
«Kóshe tártibin qadaǵalaýshy saqshylar» aýyl basshylaryna ahýaldy habarlap, aqpar berip otyrýy tıis. Únemi «estremıstik máni bar» málimet berip otyrýy da olarǵa mindetti.
«Birde «jasy úlken bir qazaq úıinen shyqpaıdy, tyǵylyp namaz oqyp júrgen sekildi» degen málimet jetti. Sodan kommýnıst kadr bas bolyp, tórt-bes adam bir bótelke araq pen shoshqanyń maıyn alyp, álgi kisiniń úıine jetip bardyq. Araqty ydysqa quıyp bir-birden ustadyq. Mundaı kezde eshkim qarsylasa almaıdy. Álgi kisi de kommýnıstik partııaǵa qytaısha alǵys aıtty, Sı zınpındi maqtady. Budan soń bárimiz birge araq ishtik. Odan keıin «qyzyl án» shyrqap, taǵy ishtik... Munyń bárin bir kadr vıdeoǵa jazyp turdy» deıdi Tursynbek Qabıuly.
Aýyldaǵy onshaqty úıdi qadaǵalaıtyn kompartııanyń qarapaıym múshesin «onbasy» dep ataıdy. Shyńjańnyń Toly aýdanyndadaǵy «saıası úırený» lagerinde 10 aı, odan keıin 8 aı úıqamaqta bolǵan Adalǵazy Jaqaıulynyń aıtýynsha, «onbasylar» aýyl turǵyndarynyń minez-qulqyna, júris-turysyna jaýapty. Aýyldaǵy barlyq is-sharany onbasylar uıymdastyrady. Qazaq aýyl bolǵan soń, ondaǵy «onbasylar» da, saqshylar da – qazaq. Adalǵazy Jaqaıuly úıqamaqta «onbasy» qyzmetin atqaratyn kelininiń úıinde turypty.
«Onbasylardyń» qolynda eshqandaı bılik joq. Aýyldyq partııa komıtetiniń jetekshisiniń ulty – qytaı. Bári soǵan esep berip, sodan nusqaý alyp turady. «Mysaly, musylman zıratyn qytaı basshy aralap kelgen soń, «pálen jerdegi múrde basynda jarty aı bar eken, tasqa qashap arab árpimen jazylǵan arnaý sóz, aıat óshirilmepti» deıdi. «Onbasylar» marqumnyń týystaryn izdep taýyp, solarǵa aıdy syndyrtady, tasqa qashalǵan jazýdy qyrnap óshirtedi, qara boıaýmen syrlap tastaıdy. Ony sýretke, vıdeoǵa túsirip, qytaı basshyǵa ákep kórsetip, esep beredi» deıdi Adalǵazy Jaqaıuly.
2019 jyly Adalǵazy Jaqaıuly úıqamaqta bolǵan aýyldan 18 shaqyrym jerde turatyn aǵasy Tileýǵazy Jaqaıuly 56 jasynda aýyryp qaıtys bolady. «Onbasy» kelini oǵan da qazaǵa qatysyp qaıtýǵa qytaı basshydan ruqsat alady. «Eki saǵat ýaqyt berdi, kelinim ekeýmiz mashına taýyp, aǵamnyń úıine bardyq... «Onbasy» kelinim «keshigip qalsaq, meni de «saıası úırenýge qamaıdy» dep, kidirmeı, aýylymyzǵa qaıtyp oraldyq. Aǵamdy ertesine jerleıtin boldy. Qytaı basshydan jerleýge qatysýǵa taǵy ruqsat surap edik, «Keshe bardyńdar, jetedi sol, álde «saıası úırenýge» kirgizeıin be?» dep qatty ashýlandy... Tipti aǵama topyraq ta sala almadym. Keıin estidim, partııa kadrlary men saqshylar marqumǵa janaza oqytpaı, apyl-ǵupyl kómip tastapty...» dep jylaıdy Adalǵazy Jaqaıuly.
Konlagerlerdiń shyǵyny Shyńjań turǵyndarynyń esebinen, ıaǵnı túrki tildes musylman halyqtyń esebinen óteledi. Adalǵazy Jaqaıuly lagerde durys tamaq ishpeý men psıhologııalyq qatty qysymnyń saldarynan aýyrǵan. Bir jaǵy jansyzdanyp, aıaq-qoly istemeı qalǵan ony birneshe márte dárigerge teksertken, dári bergen. Ol «saıası úırenýdegi» ýaqytynyń kóbin lagerdiń lazaretinde ótkizgen. Aıtýynsha, lagerdegi dárigerlik kómek aqyly, ony emdeýge 17 myń ıýan jumsalǵan. Bul qarjynyń bárin Adalǵazy Jaqaıulynyń bostandyqtaǵy týystary tólegen.
Shyńjańdaǵy úıqamaq – konlagerden ashtyqtan ábden tıtyqtap, aryqtap, azaptan aýyrý-syrqaý bolyp shyqqan tutqyndy reabılıtaııa jasaýdyń bir ádisi. Týystarynyń kómegimen jaqsy tamaq jep, qońdanady, dárigerge qaralyp, densaýlyǵyn túzeıdi. Óıtkeni, lagerdegi qazaq tutqyndardyń kóbi Qazaqstandaǵy týystarynyń «Atajurt eriktileri» arqyly halyqaralyq adam quqy jónindegi uıymdarǵa aryzdanýdyń arqasynda shyǵyp jatyr. Qytaıǵa týystaryna qydyryp barǵanda qamaýǵa alynǵan Adalǵazy Jaqaıuly da Qazaqstandaǵy áıeli men ulynyń tynbaı aryzdanýy nátıjesinde shyqqan. Qytaı bıligi aıaǵy aqsańdap, bir qoly dirildeıtin kesel jabysqan Adalǵazy Jaqaıuly sııaqty konlager tutqyndaryn azǵan-tozǵan kúıinshe Qazaqstanǵa qaıtara salmaıdy. Onyń ústine lagerde kórgen qorlyǵyn aıtpaýdy qatań eskertip, olaı istemese, Shyńjańdaǵy týystaryna qıyndyq týatynyn túsindirip, kommýnıstik ıdeologııamen mıyn shaıyp shyǵaryp salýy qajet.
Shyńjańda segiz aı úıqamaqta bolǵan Adalǵazy Jaqaıulyn Qazaqstandaǵy otbasymen telefon arqyly eki márte sóılestirgen. Sóılesý bıliktiń qatań qadaǵalaýymen ótedi, ne aıtý, ne aıtpaýyn túsindirgen partııa kadrlary men polıııa qosalqy telefonmen tyńdap turady, áńgime taspaǵa jazylady. «Ekinshi ret ulymmen sóıleserde, kadrlar «Balań «Atajurtqa» bergen aryzyn qaıtaryp alsyn, aryzdyń ıýtýbtaǵy vıdeosyn óshirsin» dep aıt» dedi. Men «Aıta almaımyn, aıtqanymmen, olar tyńdamaıdy» dedim. Osydan keıin «munda kórgenimdi eshkimge aıtpaımyn» degen ýáde berýge májbúrledi. Kóndim. Kelgende tartyp alǵan qujattarymdy qaıtaryp berdi. Sóıtip, Qytaıǵa bir aptada qaıtam dep barǵan men Qazaqstanǵa bir jarym jyldan keıin ázer jettim» deıdi Adalǵazy Jaqaıuly.
Konlagerde , odan keıin úıqamaqta bolyp, 2019 jyldyń qańtarynda Qazaqstanǵa ázer oralǵan Nurlan Kókteýbaıǵa úlken túrmege aınalyp ketken Shyńjańnan shyǵýǵa QazUÝ-de oqıtyn qyzy sep bolǵan. Qazaqstan azamattyǵyn alǵan ol «Atajurt eriktileri» arqyly aryzdanýyn toqtatpapty.
«Bir kúni kadrlar aýdan ortalyǵyna aparyp, ákimshilik keńsedegi telefonmen Qazaqstanǵa habarlastyrdy. Tutqany qyzym emes, ulym aldy. Kadrlar tóbemnen tónip tur, solardyń túsindirgeni boıynsha, «meniń jaǵdaıym jaqsy, shesheńniń de jaǵdaıy jaqsy, Qytaı úkimeti qazaqtarǵa qamqorlyǵyn aıap jatqan joq» dep shubyrtyp keldim de, «turyp jatqan úıimiz jyp-jyly, úkimet kóp qylyp kómir túsirip berdi, kómir kóp, qyzyma aıt, bekerge aryzdana bermesin» dep, «kómir» sózin birneshe ret qaıtaladym. Kómir qara ǵoı, qara tús – jamanshylyqtyń, túnektiń belgisi. Ulym munymdy túsindi me, túsinbedi me, bilmeımin. Shyńjańdaǵy jaǵdaıdy Qazaqstanǵa alǵash ret osylaısha qupııa sózben jetkizdim» deıdi Nurlan Kókteýbaı.
Ony Qazaqstandaǵy balalarymen sóılestirýge taǵy bir márte májbúrlegen. Sebep – Nurlan Kókteýbaıdyń qyzy aryzdanýyn toqtatpaǵan, onyń shaǵymdanǵan vıdeosy taǵy da «Atajurt eriktileriniń» ıýtýb jelisindegi akkaýntynda jarııalanǵan. Muny Shyńjań bıligi qadaǵalap otyrady eken. «Qyzyńa toqtaý sal» deıdi maǵan. Men munda jatyp qyzymdy aryzdanýdan tyıa almaıtynymdy aıttym. «Áıelim ekeýmizdi Qazaqstanǵa jiberińder, sonda qyzymnyń aryz jazýyn toqtatamyn» dedim. Sodan keıin, «Aýzyńdy ashpa, mundaǵy qupııany shashpa» dep ózimdi jiberip, áıelimdi alyp qaldy... Men Qazaqstanǵa ketken soń, bir aıdan keıin áıelimniń de qujattaryn ózine qaıtaryp berip, Qazaqstanǵa shyǵaryp jiberdi. Qazir men de, áıelim de – aýrýmyz. Sol qorlyqtan keıin áıelim tóseginen tura almaı qaldy» deıdi ol.
(Jalǵasy bar)
«Demos» qoǵamdyq birlestiginiń tóraǵasy,
Halyqaralyq jýrnalıster federaııasynyń (IFJ) múshesi
Turarbek QUSAIYNOV.
Foto ashyq derekkózden alyndy.
