Qazaqtyń bolmysy men tek qoryn ózgertip, jadysy men boıyna sińip ketken asharshylyqtyń qasiretin saıasılandyrmaý úshin, bul máseleni táýelsizdiktiń basy men 30 jyldyǵynda ǵana kótermeý kerek edi. Osy aralyqta asharshylyqtyń tarıhyn ne qajet etpedi, ne kóńil aýdarmady, ne zertteýge múmkindik jasamady. Al endi kelip, sabyr saqtap, saıasılandyrmaıyq deıdi.
Solaqaı saıasattyń saldarynan ashyqqan qazaq ata jerinen aýa kóship, Qytaı, Túrikmenstan, Ózbekstan, Reseı, Qyrǵyzstan jerlerinde panasyz ben qorǵansyz bosqynnyń kúnin kórdi. Bas saýǵalap qashqan qazaqty shekarada kordon qoıyp, OGPÝ men NKVD, Qyzyl áskerdiń otrıadtary aıaýsyz qyryp, búkil mal-múlkin tartyp aldy. Kórshi elderde de bularǵa tynym bolǵan joq, kórshi respýblıkalardyń basshylary qazaqtyń malyn tartyp alyp, sol arqyly et salǵyrtyn tólep, ózderin teńtiretip jiberdi. Qazaq óz jerinde de, kórshi baýyrlastardyń jerinde de, Batys Sibirde de eshkimge kerek bolmaı qaldy. Ash-jalańash qazaqty ıt pen malǵa teńep, jumysqa da almady, bir úzim nan da bermedi. Qazaqtardy ury, jalqaý dep, áleýmettiń eń tómengi satysyna jatqyzyp, ábden qorlady. Ólip jatqan qazaqty sanaýdy da qoıǵan, olardy eshkim kómgen de joq. Ashtan buralǵan, ábden álsirep qajyǵan qazaq óz baýyryn jer qoınaýyna tapsyrýǵa kúshi de bolmady.
Tek 1932 jyly ǵana Qazaqstanda panasyz qalǵan balalardyń sany 80 myńnan asty. Bul balalar úshin arnaıy úıler qurǵanymen, olarǵa azyq berilmedi. Kishkentaı balalar sol jerde ashtan buralyp, qyrylyp jatty. Asharshylyq eń aldymen osy balalar men jasy kelgen qarııalarǵa aýyr tıdi. Bulardyń arasynda asharshylyqtan aman qalǵandary óte az.
Asharshylyq tarıhyn zerttegen shetel tarıhshylardyń barlyǵy da 90 jyl burynǵy Úlken asharshylyq qazaqtyń dástúrli sharýashylyǵy men qoǵamyn ǵana joıyp qoımaı, onyń bolmysy men minez-qulqyn tolyqtaı ózgertip jiberip, ony momyn "keńestik ultqa" aınaldyrdy degen pikirge kelgen. Osydan keıin qazaq ınerııamen bas kóterse de, burynǵy qaýhary da, qaısar minezi de az qaldy. Asharshylyq qazaq halqynyń psıhıkasyn ózgertip, qasiret pen náýbet jyldaryndaǵy qorqynysh pen úreı, sharasyzdyq pen túńilýshilik sııaqty keri tustar birtindep jady men boıǵa sińe bastady.
Búgingi qazaq qoǵamynyń dertine aınalǵan jemqorlyq pen paraqorlyq, ashkózdik pen toıymsyzdyq, kórgensizdik pen nemkettilik, nadandyq pen kóngishtik, sharasyzdyq pen boısunyshylyq sol kezden tamyr alady.
Tipti 1931-1933 jyldary qaıta oralamyn degen qazaqty bizdiń sol kezdegi bılik qabyldaǵysy kelmedi. Kórshiler májbúrlegen soń ǵana, amalsyzdan jer jerge ókiletti adamdaryn jiberip, elge oralyńdar dep úgit-nasıhat júrgizip, jarylqaımyz dep ótirik uran tastady. Ústindegi jyrtyq-jamaý kıiminen basqa túgi joq, temir jol beketterine jınalǵan qazaqty bılik taǵy da aldady. Aptalap eshelon kútken qazaq sol jerde júzdep ólip jatty.
Sostav kelgenniń ózinde jolǵa azyq, tipti sý da bermedi. Al jiberse, astyqqa qum aralastyryp, kómek kórsetkendeı boldy. Ol az bolsa, arasynda antıkeńestik elementter bar dep, birneshe kún shekarada ustady. Azyqsyz tekserýdi kútken qazaq taǵy qyryldy. Osyndaı aýyrtpalyqtan ótip elge oralǵan qazaqty taǵy da eshkimge kerek etpedi. Olardy óz ata jeri men týǵan aýyldaryna emes, shekaradan shalǵaı jerlerge ishki dalaly óńirlerge aparyp kolhoz etip ornalastyrmaqshy boldy. Keıin Qytaıdan 100 myń bas mal satyp alyp, mal sharýashylyǵyn kótermekshi boldy. Sony qalpyna keltirýge keńes ókimetiniń 30 jyly ketti. Qazaq jylqysy, qazaq qoıy, qazaq tazysy degen sol kezde quryp bitken. Óıtkeni 1928-1932 jyldary Qazaqstanda búkil mal basynyń 90 paıyzy joıylǵan. Al qalalarda jáne kásiporyn ortalyqtarynda mysyq pen ıt qalmaǵan kez edi.
Qazaqtyń bul qasiretti tarıhy áli de júıeli túrde zerttelmeı kele jatyr. Onyń ashylar tustary men qyrlary óte kóp. Muny zerttegende de, tek tarıhshylardyń moıynyna ile salýǵa bolmaıdy. Bul keshendi salaly ǵylymı zertteýdi qajet etedi. Óıtkeni asharshylyq qazaqtyń da, onyń basty azyq kózi - malynyń da tek qoryn tutastaı ózgertip jibergen.
Bul zertteý bir jyldyń da, ne bir zertteý ınstıtýtynyń da kóteretin júgi emes. Árýaqty syılaımyz desek, asharshylyq qurbandaryn eske alamyz desek, naýqanshyldyqty qoıyp, bul náýbetti josparly, satyly, kezeń-kezeńmen zertteýimiz kerek.
Asharshylyqpen aınalysatyn mamandardyń esimderi belgili. Asharshylyqtyń tarıhyn asha alatyn sol keńestik kezeńniń mamandary da belgili. Bizdiń elde tarıhty jaza alatyn kásibı maman kóp emes. Asharshylyqtyń tarıhyna kedergi men tosqaýyl bolyp turǵan nárselerdiń barlyǵy da belgili. Bizdiń arhıvterde qujattar jetip artylady, asharshylyqtyń tarıhyn jazyp shyǵamyn degen adamǵa. Bul baıqus arhıvterdiń jaǵdaıy da belgili. Tıyn úshin zertteýmen aınalysyp júrgen tarıhshy-ǵalymdardyń jaǵdaıy da belgili. Esh qupııa emes.
Osy máselelerdiń sheshimin tapqanda, biz, el ishindegi jáne syrttaǵy qazaqtarǵa, kópshilik jurtqa HH ǵasyrda qazaqtyń basynan ótken eń qasiretti tarıhty kóptomdy ǵylymı týyndy retinde usyna alamyz. Bul tarıhtyń qazaq úshin eń bastysy - taǵylym alý jáne ony bolashaqta boldyrtpaý. Olaı isteı almaı ma qazirgi bılik, onda jurttyń basyn qatyrmaı, shýlatpaı, urandatpaı, qoıa salý kerek.
Almas Júnisbaı
