قازاقتىڭ بولمىسى مەن تەك قورىن وزگەرتىپ، جادىسى مەن بويىنا ءسىڭىپ كەتكەن اشارشىلىقتىڭ قاسىرەتىن ساياسيلاندىرماۋ ءۇشىن، بۇل ماسەلەنى تاۋەلسىزدىكتىڭ باسى مەن 30 جىلدىعىندا عانا كوتەرمەۋ كەرەك ەدى. وسى ارالىقتا اشارشىلىقتىڭ تاريحىن نە قاجەت ەتپەدى، نە كوڭىل اۋدارمادى، نە زەرتتەۋگە مۇمكىندىك جاسامادى. ال ەندى كەلىپ، سابىر ساقتاپ، ساياسيلاندىرمايىق دەيدى.
سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان اشىققان قازاق اتا جەرىنەن اۋا كوشىپ، قىتاي، تۇرىكمەنستان، وزبەكستان، رەسەي، قىرعىزستان جەرلەرىندە پاناسىز بەن قورعانسىز بوسقىننىڭ كۇنىن كوردى. باس ساۋعالاپ قاشقان قازاقتى شەكارادا كوردون قويىپ، وگپۋ مەن نكۆد، قىزىل اسكەردىڭ وتريادتارى اياۋسىز قىرىپ، بۇكىل مال-مۇلكىن تارتىپ الدى. كورشى ەلدەردە دە بۇلارعا تىنىم بولعان جوق، كورشى رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلارى قازاقتىڭ مالىن تارتىپ الىپ، سول ارقىلى ەت سالعىرتىن تولەپ، وزدەرىن تەڭتىرەتىپ جىبەردى. قازاق ءوز جەرىندە دە، كورشى باۋىرلاستاردىڭ جەرىندە دە، باتىس سىبىردە دە ەشكىمگە كەرەك بولماي قالدى. اش-جالاڭاش قازاقتى يت پەن مالعا تەڭەپ، جۇمىسقا دا المادى، ءبىر ءۇزىم نان دا بەرمەدى. قازاقتاردى ۇرى، جالقاۋ دەپ، الەۋمەتتىڭ ەڭ تومەنگى ساتىسىنا جاتقىزىپ، ابدەن قورلادى. ءولىپ جاتقان قازاقتى ساناۋدى دا قويعان، ولاردى ەشكىم كومگەن دە جوق. اشتان بۇرالعان، ابدەن السىرەپ قاجىعان قازاق ءوز باۋىرىن جەر قويناۋىنا تاپسىرۋعا كۇشى دە بولمادى.
تەك 1932 جىلى عانا قازاقستاندا پاناسىز قالعان بالالاردىڭ سانى 80 مىڭنان استى. بۇل بالالار ءۇشىن ارنايى ۇيلەر قۇرعانىمەن، ولارعا ازىق بەرىلمەدى. كىشكەنتاي بالالار سول جەردە اشتان بۇرالىپ، قىرىلىپ جاتتى. اشارشىلىق ەڭ الدىمەن وسى بالالار مەن جاسى كەلگەن قاريالارعا اۋىر ءتيدى. بۇلاردىڭ اراسىندا اشارشىلىقتان امان قالعاندارى وتە از.
اشارشىلىق تاريحىن زەرتتەگەن شەتەل تاريحشىلاردىڭ بارلىعى دا 90 جىل بۇرىنعى ۇلكەن اشارشىلىق قازاقتىڭ ءداستۇرلى شارۋاشىلىعى مەن قوعامىن عانا جويىپ قويماي، ونىڭ بولمىسى مەن مىنەز-قۇلقىن تولىقتاي وزگەرتىپ جىبەرىپ، ونى مومىن "كەڭەستىك ۇلتقا" اينالدىردى دەگەن پىكىرگە كەلگەن. وسىدان كەيىن قازاق ينەرتسيامەن باس كوتەرسە دە، بۇرىنعى قاۋھارى دا، قايسار مىنەزى دە از قالدى. اشارشىلىق قازاق حالقىنىڭ پسيحيكاسىن وزگەرتىپ، قاسىرەت پەن ناۋبەت جىلدارىنداعى قورقىنىش پەن ۇرەي، شاراسىزدىق پەن تۇڭىلۋشىلىك سياقتى كەرى تۇستار بىرتىندەپ جادى مەن بويعا سىڭە باستادى.
بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ دەرتىنە اينالعان جەمقورلىق پەن پاراقورلىق، اشكوزدىك پەن تويىمسىزدىق، كورگەنسىزدىك پەن نەمكەتتىلىك، ناداندىق پەن كونگىشتىك، شاراسىزدىق پەن بويسۇنىشىلىق سول كەزدەن تامىر الادى.
ءتىپتى 1931-1933 جىلدارى قايتا ورالامىن دەگەن قازاقتى ءبىزدىڭ سول كەزدەگى بيلىك قابىلداعىسى كەلمەدى. كورشىلەر ماجبۇرلەگەن سوڭ عانا، امالسىزدان جەر جەرگە وكىلەتتى ادامدارىن جىبەرىپ، ەلگە ورالىڭدار دەپ ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىپ، جارىلقايمىز دەپ وتىرىك ۇران تاستادى. ۇستىندەگى جىرتىق-جاماۋ كيىمىنەن باسقا تۇگى جوق، تەمىر جول بەكەتتەرىنە جينالعان قازاقتى بيلىك تاعى دا الدادى. اپتالاپ ەشەلون كۇتكەن قازاق سول جەردە جۇزدەپ ءولىپ جاتتى.
سوستاۆ كەلگەننىڭ وزىندە جولعا ازىق، ءتىپتى سۋ دا بەرمەدى. ال جىبەرسە، استىققا قۇم ارالاستىرىپ، كومەك كورسەتكەندەي بولدى. ول از بولسا، اراسىندا انتيكەڭەستىك ەلەمەنتتەر بار دەپ، بىرنەشە كۇن شەكارادا ۇستادى. ازىقسىز تەكسەرۋدى كۇتكەن قازاق تاعى قىرىلدى. وسىنداي اۋىرتپالىقتان ءوتىپ ەلگە ورالعان قازاقتى تاعى دا ەشكىمگە كەرەك ەتپەدى. ولاردى ءوز اتا جەرى مەن تۋعان اۋىلدارىنا ەمەس، شەكارادان شالعاي جەرلەرگە ىشكى دالالى وڭىرلەرگە اپارىپ كولحوز ەتىپ ورنالاستىرماقشى بولدى. كەيىن قىتايدان 100 مىڭ باس مال ساتىپ الىپ، مال شارۋاشىلىعىن كوتەرمەكشى بولدى. سونى قالپىنا كەلتىرۋگە كەڭەس وكىمەتىنىڭ 30 جىلى كەتتى. قازاق جىلقىسى، قازاق قويى، قازاق تازىسى دەگەن سول كەزدە قۇرىپ بىتكەن. ويتكەنى 1928-1932 جىلدارى قازاقستاندا بۇكىل مال باسىنىڭ 90 پايىزى جويىلعان. ال قالالاردا جانە كاسىپورىن ورتالىقتارىندا مىسىق پەن يت قالماعان كەز ەدى.
قازاقتىڭ بۇل قاسىرەتتى تاريحى ءالى دە جۇيەلى تۇردە زەرتتەلمەي كەلە جاتىر. ونىڭ اشىلار تۇستارى مەن قىرلارى وتە كوپ. مۇنى زەرتتەگەندە دە، تەك تاريحشىلاردىڭ مويىنىنا ىلە سالۋعا بولمايدى. بۇل كەشەندى سالالى عىلىمي زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى اشارشىلىق قازاقتىڭ دا، ونىڭ باستى ازىق كوزى - مالىنىڭ دا تەك قورىن تۇتاستاي وزگەرتىپ جىبەرگەن.
بۇل زەرتتەۋ ءبىر جىلدىڭ دا، نە ءبىر زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ دا كوتەرەتىن جۇگى ەمەس. ارۋاقتى سىيلايمىز دەسەك، اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الامىز دەسەك، ناۋقانشىلدىقتى قويىپ، بۇل ناۋبەتتى جوسپارلى، ساتىلى، كەزەڭ-كەزەڭمەن زەرتتەۋىمىز كەرەك.
اشارشىلىقپەن اينالىساتىن مامانداردىڭ ەسىمدەرى بەلگىلى. اشارشىلىقتىڭ تاريحىن اشا الاتىن سول كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ماماندارى دا بەلگىلى. ءبىزدىڭ ەلدە تاريحتى جازا الاتىن كاسىبي مامان كوپ ەمەس. اشارشىلىقتىڭ تاريحىنا كەدەرگى مەن توسقاۋىل بولىپ تۇرعان نارسەلەردىڭ بارلىعى دا بەلگىلى. ءبىزدىڭ ارحيۆتەردە قۇجاتتار جەتىپ ارتىلادى، اشارشىلىقتىڭ تاريحىن جازىپ شىعامىن دەگەن ادامعا. بۇل بايقۇس ارحيۆتەردىڭ جاعدايى دا بەلگىلى. تيىن ءۇشىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن تاريحشى-عالىمداردىڭ جاعدايى دا بەلگىلى. ەش قۇپيا ەمەس.
وسى ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاپقاندا، ءبىز، ەل ىشىندەگى جانە سىرتتاعى قازاقتارعا، كوپشىلىك جۇرتقا حح عاسىردا قازاقتىڭ باسىنان وتكەن ەڭ قاسىرەتتى تاريحتى كوپتومدى عىلىمي تۋىندى رەتىندە ۇسىنا الامىز. بۇل تاريحتىڭ قازاق ءۇشىن ەڭ باستىسى - تاعىلىم الۋ جانە ونى بولاشاقتا بولدىرتپاۋ. ولاي ىستەي الماي ما قازىرگى بيلىك، وندا جۇرتتىڭ باسىن قاتىرماي، شۋلاتپاي، ۇرانداتپاي، قويا سالۋ كەرەك.
الماس ءجۇنىسباي
