Pavlodar. Köpşılıktıŋ köz aldyna tūrǧyndarynyŋ köbı resmi tılde söileitın sol baiaǧy «orystanǧan aimaq» keletın bolar. Syn aitpas būryn, syr tartqan jön. Öŋırdegı qazaq tılınıŋ qazırgı ahualy jönınde QR Jazuşylar odaǧynyŋ Pavlodar oblystyq filialynyŋ direktory, oblystyq mäslihat deputaty Jarqynbek Amantaiūlymen sūhbattastyq.
- Qazaq tılıne qatysty äŋgıme qozǧasaq, elımızdıŋ soltüstık öŋırlerıne köbırek alaŋdaitynymyz belgılı. Qoǧam tarapynan synnyŋ astynda da qalatyn öŋırdıŋ bırı de sızderdıŋ aimaq. Däl qazırgı uaqytta Pavlodar oblysynda memlekettık tıldıŋ ahualy qalai?
- Sözsız, synǧa qalatyndai da jönımız bar. Būl - jetpıs jyl jel ötınde bolyp, solaqai saiasattyŋ salqyny qatty ötken öŋır. Odan qaldy, Täuelsızdıktıŋ otyz jylynda da Reseimen ırgeles jatqan aimaqpyz. Özge ūlt ökılderı eŋ köp şoǧyrlanǧan oblystardyŋ bırımız. Onymen qosa, elımız boiynşa tuǧan tılımızge degen talap küşeimei tūrǧanda, bızdıŋ aimaqta da köŋıl qūlazytar olqylyqtardyŋ oryn aluy zaŋdylyq.
Bıraq, auyzdy qūrǧaq şöppen sürtuge bolmaidy. Qoǧamdy tūtastai alyp barlasaq, memlekettık tılge qatysty mäselede Ertıs-Baian öŋırınıŋ bır jylyn bır jylmen salystyruǧa kelmeidı. Tıldık ahualdyŋ özgerıp, tıl janaşyrlarynyŋ kün sanap artyp kele jatqanynyŋ kuäsı boludamyz.
- Desek te, äleumettık jelılerden qazaq tılıne qatysty mäsele jiı köterılıp, özge aimaqtardan qaraǧanda tıl töŋıregındegı talas-tartystyŋ köp bolatyny baiqalady...
- Ärine. Äleumettık jelıde köp köterılse, demek bızde tıl üşın küres te köp jürıp jatyr degen söz. Älemjelıdegı pıkır de, onyŋ ielerı de ärtürlı adamdar. Qatarynda ısı men sözı qabysqan şyn tıl janaşyrlary da, «divan batyrlar» da, arandatuşylar da bar. Sondyqtan ondaǧy oi-pıkırlerdı ekşep qaraǧan dūrys.
- Aimaqta memlekettık tıldıŋ qoldanys aiasyn arttyru boiynşa auyz toltyryp aitarlyq qandai jūmystar atqaryldy?
- Qazaq tılın damytu baǧytyndaǧy jūmystar basqa aimaqtaǧydan artyq bolmasa, kem jasalyp jatqan joq. Tek joǧaryda atap ötkendei, nätije aimaǧymyzdyŋ erekşelıgıne bailanysty bolyp otyr.
Jekelei atap ötsek, byltyr 5 myŋnan astam adam qazaq tılın oqytu kurstarynan ötken eken. Onyŋ qatarynda özge ūlt ökılderı de barşylyq. Būdan bölek, ata jūrtqa oralǧan 140 qandas azamatqa arnalǧan latyn qarpı negızındegı qazaq tılıne oqytu kursy ūiymdastyrylǧan. Būl az körsetkış emes, toqmeiılsuge de bolmaidy.
Jalpy, qazaq tılın üirenemın degen azamattarǧa barlyq jaǧdai qarastyryluda. Mysaly, Oblysymyzdyŋ negızgı üş qalasy, Pavlodar, Ekıbastūz jäne Aqsudaǧy barlyq derlık aialdamalarǧa kündelıktı ömırde qoldanylatyn auyzekı sözderdıŋ audarmasy jazylǧan arnaiy aqparattyq qaǧazdar ornatylǧan. Būl rette, qazaq tılındegı 15 000 söz orysşa audarmasymen jazylǧan. Taǧy bır köz körıp, köŋılden şyqqan joba - «QR-Qazaq tılı». Onda da köpşılık oryndarda QR kody bar japsyrmalar ılınude. Kez-kelgen tūrǧyn atalǧan kodty skanerleu arqyly qazaq tılın üiretetın arnaiy mobildı qosymşany jüktei alady.
Elımızdıŋ «Tıl turaly» Zaŋy 21-babynyŋ talaptaryn saqtau boiynşa 2200 obektıge monitoring jürgızıldı.
- Monitoring demekşı, osyndai tekseru şaralaryn köptep jürgızgen jön siiaqty. Äitpegen jaǧdaida, mekeme ataularyn, jarnama qaǧazdaryn qazaq tılınde qate jazyp qoiatyn jaittar jiı kezdesedı ǧoi.
- Būl - tekseru emes. Monitoring toptarynyŋ qūramynda özım de barmyn. Qoǧamda halyqpen tyǧyz jūmys jasaityn «Pavlodarenergo», «Gorvodokanal», «Spesmaşin» siiaqty monopolist mekemelerge qatysty syn pıkır köp aitylady. Atalǧan käsıporyndarǧa arnaiy at basyn būryp ondaǧy qazaq tılınıŋ ahualyn nazarǧa aldyq. Kem-ketıkter boiynşa basşylarymen tüsındıru jūmystaryn jürgızdık. Bırden tüzetıldı.
Atap öterlıgı, qoǧamdyq monitoring jūmysyna özımnıŋ ärıptesterım, türlı deŋgeidegı mäslihat deputattary tūraqty tartyluda. Olardyŋ qatarynda özge ūlt ökılderı de bar. Mūndaǧy maqsat memlekettık tıldıŋ bolaşaǧy, bügınıne ūlty men ūlysyna qaramai ärbır azamat jauapty ekendıgın sezındıru.
- Al, sol deputattardyŋ qazaqşasy qalai? Jalpy Pavlodardaǧy bilık basyndaǧy azamattar qai deŋgeide qazaq tılın meŋgergen?
– Būl da bız üşın özektı mäsele. Maqtanarlyqtai deŋgeide emes. Qazaq tılın jetık bılmeitın şeneunıkter är öŋırlerdegıdei, bızde de barşylyq. Būl kemşılıktı joiu üşın de bırqatar ıs qolǧa alynuda. Mysaly, oblystyq mädeniet tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ ūiymdastyruymen «Qazaqşaŋ qalai, bırınşı basşy?!» atty onlain konkurs ötkızıldı. Oǧan jergılıktı qūzyrly mekemelerdıŋ basşylary qatysty. Būl – memlekettık tıldı üirenuge bastaityn baiqau. Al, deputattar qauymyna keler bolsaq, olardyŋ da qazaq tılın jetıldıru maqsatynda arnaiy sabaqtar qolǧa alynbaq.
- Dūrys-aq. Qarap otyrsaq, atqarylyp jatqan jūmystar bar. Bıraq denı tıl bılmeitın qauymnyŋ, sonyŋ ışınde, özge ūlt ökılderınıŋ qabaǧyna qarailau siiaqty...
- Basqa amal joq. «Tıl turaly» Zaŋ özgerıp, talap küşeimei, būdan asyryp jūmys jasau mümkın emes. Ärkım öz qūqyǧy men zaŋdy alǧa tartyp şyǧatyn zaman. Qazırgı basty mındet – qoǧam sanasyn özgertu.
- Talap dedıŋız... Belden basatyn kez kelgen joq pa?
- Belden basyp öz halqymyzdyŋ berekesın özımız ketırsek, kelmeske ketken Keŋes ükımetınen qai jerımız artyq bolmaq. Būl jalpaqşeşeilık, ne jaltaqtau emes. Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly atap ötkendei, Memlekettık tıl – halqymyzdy ūiystyruşy faktorǧa ainaluy tiıs. Nätijege küşpen emes, jüielı ıspen jetu qajet degen pıkırdemın.
- Öŋırde özektı mäselenıŋ bırı – onomastika. Osy baǧytta qandai jūmys atqaryluda?
- Bır quantarlyǧy būl baǧyttaǧy jūmystar oŋ jolǧa qoiylǧan. Keiıngı bırneşe jylda oblysta ondaǧan eldımeken, jüzdegen köşenıŋ atauy özgerdı. Tıptı, Pavlodar qalasynyŋ negızgı daŋǧyly sanalatyn, atauy auyspastai körıngen Kutuzov, Lenin köşelerın qazaqşaladyq. Ötken jyly oblys ortalyǧynda bır künnıŋ ışınde 13 ırı köşenıŋ qazaqşalanuy ruhani serpılıs äkeldı. Sebebı, būǧan deiın bır köşenıŋ atauyn özgertu töŋıregınde bolatyn qoǧamdyq tyŋdau men äleumettık jelıdegı talas-tartystyŋ qanşalyqty şielenıstı bolatynyn bıreu bılse, bıreu bılmeidı. Būl rette, qoǧam belsendılerı men tıl janaşyrlary, «JEBE», «Qaǧandyq» syndy qoǧamdyq ūiymdardyŋ orny orasan.
- Pavlodardaǧy mäselege el bolyp jūmylyp, jan-jaqtan küş bırıktıru qajet şyǧar?
- Bızdıŋ öŋırdegı ahualdy, el-jerdıŋ erekşelıgın bızden artyq eşkım bılmeidı. Respublikalyq deŋgeide tanymal tıl janaşyrlarynyŋ oblysymyzǧa kelgen kezderı de boldy. Aimaqta jürıp, közımızşe ädemı pıkır aityp, keiın keketıp ketkenın köz kördı. Tılde de tereŋ saiasat jatyr. Sondyqtan, oblysymyzdaǧy naqty saiasi ahualdy, halyqtyŋ köŋıl-küiın, jekelei tıl-janaşyrlarynyŋ ıs-qimylyn jete tanyp, bılmei dübırge alystan qiqu qosqan paidasyz. Tūraqty, ärı keşendı jūmys qajet.
- Uaqyt bölıp äŋgımıleskenıŋızge rahmet!
- Qazaq tılıne qatysty äŋgıme qozǧasaq, elımızdıŋ soltüstık öŋırlerıne köbırek alaŋdaitynymyz belgılı. Qoǧam tarapynan synnyŋ astynda da qalatyn öŋırdıŋ bırı de sızderdıŋ aimaq. Däl qazırgı uaqytta Pavlodar oblysynda memlekettık tıldıŋ ahualy qalai?
- Sözsız, synǧa qalatyndai da jönımız bar. Būl - jetpıs jyl jel ötınde bolyp, solaqai saiasattyŋ salqyny qatty ötken öŋır. Odan qaldy, Täuelsızdıktıŋ otyz jylynda da Reseimen ırgeles jatqan aimaqpyz. Özge ūlt ökılderı eŋ köp şoǧyrlanǧan oblystardyŋ bırımız. Onymen qosa, elımız boiynşa tuǧan tılımızge degen talap küşeimei tūrǧanda, bızdıŋ aimaqta da köŋıl qūlazytar olqylyqtardyŋ oryn aluy zaŋdylyq.
Bıraq, auyzdy qūrǧaq şöppen sürtuge bolmaidy. Qoǧamdy tūtastai alyp barlasaq, memlekettık tılge qatysty mäselede Ertıs-Baian öŋırınıŋ bır jylyn bır jylmen salystyruǧa kelmeidı. Tıldık ahualdyŋ özgerıp, tıl janaşyrlarynyŋ kün sanap artyp kele jatqanynyŋ kuäsı boludamyz.
- Desek te, äleumettık jelılerden qazaq tılıne qatysty mäsele jiı köterılıp, özge aimaqtardan qaraǧanda tıl töŋıregındegı talas-tartystyŋ köp bolatyny baiqalady...
- Ärine. Äleumettık jelıde köp köterılse, demek bızde tıl üşın küres te köp jürıp jatyr degen söz. Älemjelıdegı pıkır de, onyŋ ielerı de ärtürlı adamdar. Qatarynda ısı men sözı qabysqan şyn tıl janaşyrlary da, «divan batyrlar» da, arandatuşylar da bar. Sondyqtan ondaǧy oi-pıkırlerdı ekşep qaraǧan dūrys.
- Aimaqta memlekettık tıldıŋ qoldanys aiasyn arttyru boiynşa auyz toltyryp aitarlyq qandai jūmystar atqaryldy?
- Qazaq tılın damytu baǧytyndaǧy jūmystar basqa aimaqtaǧydan artyq bolmasa, kem jasalyp jatqan joq. Tek joǧaryda atap ötkendei, nätije aimaǧymyzdyŋ erekşelıgıne bailanysty bolyp otyr.
Jekelei atap ötsek, byltyr 5 myŋnan astam adam qazaq tılın oqytu kurstarynan ötken eken. Onyŋ qatarynda özge ūlt ökılderı de barşylyq. Būdan bölek, ata jūrtqa oralǧan 140 qandas azamatqa arnalǧan latyn qarpı negızındegı qazaq tılıne oqytu kursy ūiymdastyrylǧan. Būl az körsetkış emes, toqmeiılsuge de bolmaidy.
Jalpy, qazaq tılın üirenemın degen azamattarǧa barlyq jaǧdai qarastyryluda. Mysaly, Oblysymyzdyŋ negızgı üş qalasy, Pavlodar, Ekıbastūz jäne Aqsudaǧy barlyq derlık aialdamalarǧa kündelıktı ömırde qoldanylatyn auyzekı sözderdıŋ audarmasy jazylǧan arnaiy aqparattyq qaǧazdar ornatylǧan. Būl rette, qazaq tılındegı 15 000 söz orysşa audarmasymen jazylǧan. Taǧy bır köz körıp, köŋılden şyqqan joba - «QR-Qazaq tılı». Onda da köpşılık oryndarda QR kody bar japsyrmalar ılınude. Kez-kelgen tūrǧyn atalǧan kodty skanerleu arqyly qazaq tılın üiretetın arnaiy mobildı qosymşany jüktei alady.
Elımızdıŋ «Tıl turaly» Zaŋy 21-babynyŋ talaptaryn saqtau boiynşa 2200 obektıge monitoring jürgızıldı.
- Monitoring demekşı, osyndai tekseru şaralaryn köptep jürgızgen jön siiaqty. Äitpegen jaǧdaida, mekeme ataularyn, jarnama qaǧazdaryn qazaq tılınde qate jazyp qoiatyn jaittar jiı kezdesedı ǧoi.
- Būl - tekseru emes. Monitoring toptarynyŋ qūramynda özım de barmyn. Qoǧamda halyqpen tyǧyz jūmys jasaityn «Pavlodarenergo», «Gorvodokanal», «Spesmaşin» siiaqty monopolist mekemelerge qatysty syn pıkır köp aitylady. Atalǧan käsıporyndarǧa arnaiy at basyn būryp ondaǧy qazaq tılınıŋ ahualyn nazarǧa aldyq. Kem-ketıkter boiynşa basşylarymen tüsındıru jūmystaryn jürgızdık. Bırden tüzetıldı.
Atap öterlıgı, qoǧamdyq monitoring jūmysyna özımnıŋ ärıptesterım, türlı deŋgeidegı mäslihat deputattary tūraqty tartyluda. Olardyŋ qatarynda özge ūlt ökılderı de bar. Mūndaǧy maqsat memlekettık tıldıŋ bolaşaǧy, bügınıne ūlty men ūlysyna qaramai ärbır azamat jauapty ekendıgın sezındıru.
- Al, sol deputattardyŋ qazaqşasy qalai? Jalpy Pavlodardaǧy bilık basyndaǧy azamattar qai deŋgeide qazaq tılın meŋgergen?
– Būl da bız üşın özektı mäsele. Maqtanarlyqtai deŋgeide emes. Qazaq tılın jetık bılmeitın şeneunıkter är öŋırlerdegıdei, bızde de barşylyq. Būl kemşılıktı joiu üşın de bırqatar ıs qolǧa alynuda. Mysaly, oblystyq mädeniet tılderdı damytu jäne arhiv ısı basqarmasynyŋ ūiymdastyruymen «Qazaqşaŋ qalai, bırınşı basşy?!» atty onlain konkurs ötkızıldı. Oǧan jergılıktı qūzyrly mekemelerdıŋ basşylary qatysty. Būl – memlekettık tıldı üirenuge bastaityn baiqau. Al, deputattar qauymyna keler bolsaq, olardyŋ da qazaq tılın jetıldıru maqsatynda arnaiy sabaqtar qolǧa alynbaq.
- Dūrys-aq. Qarap otyrsaq, atqarylyp jatqan jūmystar bar. Bıraq denı tıl bılmeitın qauymnyŋ, sonyŋ ışınde, özge ūlt ökılderınıŋ qabaǧyna qarailau siiaqty...
- Basqa amal joq. «Tıl turaly» Zaŋ özgerıp, talap küşeimei, būdan asyryp jūmys jasau mümkın emes. Ärkım öz qūqyǧy men zaŋdy alǧa tartyp şyǧatyn zaman. Qazırgı basty mındet – qoǧam sanasyn özgertu.
- Talap dedıŋız... Belden basatyn kez kelgen joq pa?
- Belden basyp öz halqymyzdyŋ berekesın özımız ketırsek, kelmeske ketken Keŋes ükımetınen qai jerımız artyq bolmaq. Būl jalpaqşeşeilık, ne jaltaqtau emes. Memleket basşysy Qasym-Jomart Kemelūly atap ötkendei, Memlekettık tıl – halqymyzdy ūiystyruşy faktorǧa ainaluy tiıs. Nätijege küşpen emes, jüielı ıspen jetu qajet degen pıkırdemın.
- Öŋırde özektı mäselenıŋ bırı – onomastika. Osy baǧytta qandai jūmys atqaryluda?
- Bır quantarlyǧy būl baǧyttaǧy jūmystar oŋ jolǧa qoiylǧan. Keiıngı bırneşe jylda oblysta ondaǧan eldımeken, jüzdegen köşenıŋ atauy özgerdı. Tıptı, Pavlodar qalasynyŋ negızgı daŋǧyly sanalatyn, atauy auyspastai körıngen Kutuzov, Lenin köşelerın qazaqşaladyq. Ötken jyly oblys ortalyǧynda bır künnıŋ ışınde 13 ırı köşenıŋ qazaqşalanuy ruhani serpılıs äkeldı. Sebebı, būǧan deiın bır köşenıŋ atauyn özgertu töŋıregınde bolatyn qoǧamdyq tyŋdau men äleumettık jelıdegı talas-tartystyŋ qanşalyqty şielenıstı bolatynyn bıreu bılse, bıreu bılmeidı. Būl rette, qoǧam belsendılerı men tıl janaşyrlary, «JEBE», «Qaǧandyq» syndy qoǧamdyq ūiymdardyŋ orny orasan.
- Pavlodardaǧy mäselege el bolyp jūmylyp, jan-jaqtan küş bırıktıru qajet şyǧar?
- Bızdıŋ öŋırdegı ahualdy, el-jerdıŋ erekşelıgın bızden artyq eşkım bılmeidı. Respublikalyq deŋgeide tanymal tıl janaşyrlarynyŋ oblysymyzǧa kelgen kezderı de boldy. Aimaqta jürıp, közımızşe ädemı pıkır aityp, keiın keketıp ketkenın köz kördı. Tılde de tereŋ saiasat jatyr. Sondyqtan, oblysymyzdaǧy naqty saiasi ahualdy, halyqtyŋ köŋıl-küiın, jekelei tıl-janaşyrlarynyŋ ıs-qimylyn jete tanyp, bılmei dübırge alystan qiqu qosqan paidasyz. Tūraqty, ärı keşendı jūmys qajet.
- Uaqyt bölıp äŋgımıleskenıŋızge rahmet!
Sūhbattasqan Saǧyn SERIK,
Pavlodar
Ūqsas jaŋalyqtar
