ál-Farabı aıtqan eken

4694
Adyrna.kz Telegram

El aýzynda qazaq oqymystylary aıtty degen sózder az emes. Belgili ǵalym, etnograf A. Seıdimbek qurastyrǵan tarıhı tulǵa, asqan oqymysty ál-Farabı babamyzdyń tapqyr sózderin nazarlaryńyzǵa usynamyz

Ábý Nasr ál-Farabı (Muhammed ıbn Muhammed ıbn Ýzlaǵ Tarhanı) – Arıstotelden keıin dúnıejúzilik bilim men mádenıettiń ekinshi ustazy atanǵan danyshpan, oıshyl, enıklopedıst ǵalym. Ál-Farabı Syrdarııa boıyndaǵy Otyrar qalasynda 870 jyly týyp, Sham (Damask) qalasynda 950 jyly dúnıe salǵan. Otyrar qalasyn arabtar Farab dep ataǵan. Osyǵan baılanysty uly ustaz Farabı (ál-Farabı) dep atalǵan. Mahmud Qashqarı óziniń «Dıýanı luǵat at-túrk» atty áıgili eńbeginde «Farab qalasynyń túrikshe ataýy – Qarashoqy» dep jazady.

l-farabi-2Al, arabtyń H ǵasyrda ómir súrgen áıgili saıahatshy-geograf ǵalymy Ábý-l-Qasym ıbn Haýkal óziniń «Saıahattar men memleketter» degen eńbeginde «bul shahar – ataqty fılosof ál-Farabıdiń týǵan jeri» dep kórsetedi.

Ál-Farabı zamanynda ıslam mádenıetiniń damyp, órkendeýine arab, parsy halyqtary sııaqty túrki jurty da eleýli úles qosty. Sonyń jarqyn bir aıǵaǵy – Qazaq dalasynan shyqqan ál-Farabı. Ál-Farabı saýatyn Otyrar qalasynda ashqanymen, odan ári tynymsyz izdenip, Baǵdat, Mysyr, Sham, Haleb qalalarynda bilimin  jetildirgen. Óz zamanyndaǵy bilim, ǵylym, óner salalarynyń bárinde de óshpes iz qaldyra bilgen. Ol – astronomııa, astrologııa, matematıka, logıka, mýzyka, dárigerlik, tabıǵat ǵylymdary, soıologııa, lıngvıstıka, poezııa-rıtorıka, fılosofııa sııaqty ǵylym salalary boıynsha júzden astam ǵylymı traktat jazǵan ǵalym.

al-farabi

Qazaq halqy ál-Farabıdeı danyshpan jerlesin laıyqty maqtan tutady. Qazaqstandaǵy eń irgeli oqý orny – Almatydaǵy ulttyq ýnıversıtet ál-Farabı esimimen atalady.

* * *

Bir kúni álde kim Ábý Nasr ál-Farabıge tamasha bolyp tolysa pisken almany kórsetip, saýal qoıypty: «Osy almanyń bitim-bolmysyndaǵy jaqsy qasıet ne? Túsi me, shyryny ma, dámi me, álde bitimi me?» Sonda ál-Farabı: «Bárinen de onyń uryǵy tamasha. Óıtkeni, osy almanyń ózi sol uryqtan ósip shyqqan jáne odan búkil baq paıda boldy ǵoı!» – dep jaýap bergen eken.

* * *

Tarıhshy Muhammed Hýsaını eńbeginde Farabı ómirine qatysty mynadaı bir qyzyq jaıdy baıandaıdy. Ál-Farabı birde Damaskidegi (Sırııa) shyǵys bazaryn aralap kele jatyp, terlep-tepship etik tazalap otyrǵan balaǵa kózi túsedi. – Balaqan, osynsha qınalyp, mańdaı terińdi tókkende kúnine qansha dırham (aqsha) tabasyń? – deıdi Farabı. Sonda bala: – Eki-aq dırham, – deıdi muńaıyp. Uly ǵalym balany aıap ketedi de, ózine kún saıyn Saıf ad-Daýla jiberip turatyn tórt dırhamdy beredi. Keıinirek sol bala Farabıdiń eń jaqsy shákirtteriniń biri bolǵan eken.

* * *

Ál-Farabı Baǵdatqa kelgende oǵan Halıfa Muqtadıd ıbn-Mýaffak ál-Bıllah (892-902) bylaı dep suraq qoıady: – Osy seni oqýdyń túbine jetipti dep estidim, sonda sen kóp bilesiń be, álde Arıstotel kóp bile me? Sonda ál-Farabı: − Eger men onyń zamanynda ómir súrgen bolsam, shúbásiz onyń úzdik shákirtteriniń biri bolǵan bolar edim, – dep jaýap bergen eken.

* * *

Ǵylymnyń máni týraly áńgime órbigen bir otyrysta ál-Farabıge «Danyshpan kim?» degen suraq qoıylypty. Sonda ál-Farabı: – «Danyshpan kim?» degen suraqqa men aldyndaǵy ómirin umytpaǵan kisi dep jaýap berer edim. Meniń aldym – tuńǵıyq. Búgin halıfanyń qadirmendi qonaǵy retinde tórdemin. Eger synyqtan syltaý shyqsa, erteń kórdemin ǵoı. Ǵylym men sopylyq birine biri qarama-qarsy nárse. Ǵylym – shyndyq, sopylyq – sumdyq. Bul – aqıqat, – degen eken. Bul kez Baǵdat halıfasy Muttaqıdan ál-Farabıdiń zábir kórip, qýǵynǵa túsip, bas saýǵalap júrgen kezi bolsa kerek.

* * *

Joly túsip, týǵan jeri Otyrarǵa qaıta oralǵan bir shaqta ál-Farabı tóńiregine el balalaryn jınap, olardy oqytýdy nıet etedi. Keshikpeı-aq, ǵulama jerlesiniń aldyn kórýge jınalǵan shákirtterdiń sany kóbeıe túsedi. Sondaı kúnderdiń birinde bir jas bala sabaqqa kelgende, onyń atyn surasa, aıtpaıdy. Jas shákirt eki qolyn kókiregine basyp, taǵzym etip turyp bylaı deıdi:

– O, qadirli ustazym, óz esimimdi ózim ataı almaýyma men jazyqty emespin. Ata-anam bile tura maǵan siz sııaqty uly adamnyń atyn qoıypty. Osy atym úshin talaı ret opyq jedim. Bireýler – qandaı jaqsy esim, Ekinshi ustazǵa uqsasań ıgi dese, endi bireýler – qorashyl tóbetti bórbasar atasa da tazy bolmas dep, mazaq etedi.

–  Jaqsy, balam, esimiń Ábý-Nasr eken, odan ári qalaı edi? – dep suraıdy Farabı.– Osyǵan Ismaıl Hammeduly degendi qossańyz bolady.

– Durys, – deıdi Farabı, – Ábý Nasr Ismaıl bın Hammed. Bir Ábý-Nasr oqytty, ekinshi Ábý-Nasr oqydy, onda turǵan ne bar. Bir Jaýharıden (Ǵabbas bın Saıd ál-Jaýharı Otyrardan Baǵdatqa barǵan matematık, astronom, Báıt el-Hıkmette professor bolǵan) oqydym, ekinshi jaýharıdi oqyttym dep, men de aıtyp júreıin. Ómiriń uzaq bolǵaı! Balam, Ǵabbas Jaýharımen qandaı jaqyndyǵyń bar?

– Ol kisi babammen – týajat eken, ákemmen  – júrejat, menimen – týmaıjat bolady. Bizdiń arǵy babalarymyz – atalas, tipten, qulajat – bir aýyl ekenbiz. Jazǵy jaılaýymyz bir, taıpamyz – qańly. Nege ekenin bilmeımin, kóbinese qypshaq deıtinin estip júrmin, − depti shákirt bala. Ál-Farabıden oqyǵan osy bala keıin kórnekti ǵalym bolady. Baǵdatta ustazdyq etip, «Syhaq fı-l-luǵat» degen kitap jazady. Osy eńbegi arab tiliniń kóptegen keıingi sózdikterine negiz bolady. Ábý-Nasr Ismaıl bın Hammed ál-Jaharı (937-1003 jyldar shamasy) óz zamanynyń belgili qaıratkeri de bolǵan.

* * *

Baǵdat halıfasy Harýn ál-Rashıd aqyndyq óner saıysy men oqymystylardyń oı órelestirýin meılinshe jaqsy kórgen adam eken. Kóptegen el basqarýshylar uly halıfaǵa eliktep ótken.

Birde ál-Rashıd saraıynda ádettegideı oı men ónersúıer qaýymnyń bas qosýy bolyp jatady. Bul bas qosý rásimin, eń qurmetti orynǵa jaıǵasqan sultan Seıf ál-Dáýlet basqaryp otyrsa kerek. Bir kezde habarshy aıaǵynyń ushymen basyp jaqyndap keledi de, saraıǵa Muhammed ál-Farabıdiń kelip turǵanyn habarlaıdy.

– Esimi tanys qoı, danyshpandy kirgizińder! – dep ámir beredi sultan. Ábý-Nasr ál-Farabı zalǵa tájim etpesten kirgende jınalǵan jurt daǵdaryp qalady.

– Kelip otyrýyńyzdy ótinemin, – deıdi sultan.

– O, uly ámirshi, qaı jerge otyraıyn? – deıdi ál-Farabı.

– Munda árkim ózine laıyq orynǵa otyrady, – dep til qatady sultan. Muhammed ál-Farabı sultanǵa jaqyndap kelip, onyń árirek yǵysýyn ótinipti. Ámirshiniń saqshylary tiksinip qalady. Sultan qonaǵyna ornyn bosatyp beredi de, qyzmetshilerin tynyshtandyryp, saraıdyń qupııa tilinde bylaı deıdi:

– Eger bul shynymen-aq uly ǵulama bolsa, keshirim jasaıyq. Olaı bolmaı shyqsa jazasyn tartady. Sabyr saqtańdar! Sonda Muhammed ál-Farabı jymıyp kúledi de:

– Aıtqanyńyz jón, ámirshim, sabyrlylyq árqashan da danyshpandar men qudirettilerdiń úlesine tıgen, – dep, jańaǵy qupııa tilde jaýap qatady.

– Siz bul qupııa saraı tilin qaıdan bilesiz? – dep tańyrqaıdy sultan.

– Men jeti til bilemin, – deıdi Muhammed ál-Farabı.

– O, sózdiń qadirin biletin ustazym, onda sóz basy sizde bolsyn, qulaǵymyz sizde! – degen eken sultan Seıf ál-Dáýlet.

* * *

Týǵan jerden shalǵaıǵa júrip,  bar ómirin ǵylym-bilimge sarp etken ál-Farabı  qartaıǵan shaǵynda óz eliniń kerýen-kire tartyp júrgen adamdaryn kezdestirip qatty tolqıdy. El-jurttyń hal-jaǵdaıyn táptishtep surap, kóńil ornyqtyrǵan soń, qoshtasarda óziniń jan serigi – «qypshaq» dep atalatyn dombyrasynyń betine: «Aınalaıyn atam qypshaq, Týǵan jerim saǵyndym. Óz atyńa, úrmetińe Qaıda júrsem tabyndym!» – dep jazyp, týǵan jeri men eline sálemdeme belgi retinde berip jibergen eken deıdi.

* * *

Bir joly ámir saraıynda ákimder, ǵalymdar men ónerpazdar bas qosqan syr-suhbat keshi ótip jatsa kerek. Osy keshke jupynylaý kıingen ál-Farabı tap bolady da, eleýsiz ǵana bir shetten oryn alady. Nebir tapqyr sóz saıystary bolyp, nebir arqaly óner túrleri debele qozdyrǵan kezde jıyndy basqarýshy: – Qonaqtyń qandaı óneri bar eken? – dep ál-Farabıge til qatady. Sonda ál-Farabı ózi jasaǵan «Qypshaq» dep atalatyn dombyrasyn qorjynynan alyp, qulaǵyn kúılep tarta jóneledi. Alǵashqyda ortekedeı oınaqtaǵan erke kúı jınalǵan jurttyń bárin kúldirip, eliktirip áketkendeı bolady. Munan ári dombyrasyn basqasha kúılep, suńqyldata zarlatqanda tyńdaýshy qaýymnyń árqaısysy óz basyndaǵy qaıǵy-muńmen qaýyshqandaı, kózderine jas alypty deıdi. Kelesi bir tynysta, qypshaq-dombyranyń qulaq kúıi qońyr sazǵa aýysyp, janǵa rahat únmen besikteı terbegende tyńdaýshylar maýjyrap, qalǵı bastaıdy. Sol kezde «Bul kúılerdi tartqan – qypshaq ál-Farabı­­­­­­­» dep bir paraq qaǵazǵa jazypty da, ál-Farabı saraıdan shyǵyp júre bergen eken deıdi.

* * *

Shyǵys ámirleriniń biri ál-Farabıdi saraıyna arnaıy shaqyryp, mynandaı saýal qoıady: – Ýa, Ekinshi ustaz, meniń memleketimniń bolashaǵy qandaı kúıde bolmaq? Boljalyńdy estigim keledi, − deıdi. Sonda ál-Farabı: – Elińniń bolashaǵyn bilgiń kelse, maǵan jastaryńdy kórset, sonsoń aıtyp bereıin, − degen eken.


"history.kz"

Pikirler