ەل اۋزىندا قازاق وقىمىستىلارى ايتتى دەگەن سوزدەر از ەمەس. بەلگىلى عالىم، ەتنوگراف ا. سەيدىمبەك قۇراستىرعان تاريحي تۇلعا، اسقان وقىمىستى ءال-فارابي بابامىزدىڭ تاپقىر سوزدەرىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز
ءابۋ ناسر ءال-فارابي (مۇحاممەد يبن مۇحاممەد يبن ۋزلاع تارحاني) – اريستوتەلدەن كەيىن دۇنيەجۇزىلىك ءبىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان دانىشپان، ويشىل، ەنتسيكلوپەديست عالىم. ءال-فارابي سىرداريا بويىنداعى وتىرار قالاسىندا 870 جىلى تۋىپ، شام (داماسك) قالاسىندا 950 جىلى دۇنيە سالعان. وتىرار قالاسىن ارابتار فاراب دەپ اتاعان. وسىعان بايلانىستى ۇلى ۇستاز فارابي ء(ال-فارابي) دەپ اتالعان. ماحمۇد قاشقاري ءوزىنىڭ «ديۋاني لۇعات ات-تۇرك» اتتى ايگىلى ەڭبەگىندە «فاراب قالاسىنىڭ تۇرىكشە اتاۋى – قاراشوقى» دەپ جازادى.
ال، ارابتىڭ ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ايگىلى ساياحاتشى-گەوگراف عالىمى ءابۋ-ل-قاسىم يبن حاۋكال ءوزىنىڭ «ساياحاتتار مەن مەملەكەتتەر» دەگەن ەڭبەگىندە «بۇل شاھار – اتاقتى فيلوسوف ءال-ءفارابيدىڭ تۋعان جەرى» دەپ كورسەتەدى.
ءال-فارابي زامانىندا يسلام مادەنيەتىنىڭ دامىپ، وركەندەۋىنە اراب، پارسى حالىقتارى سياقتى تۇركى جۇرتى دا ەلەۋلى ۇلەس قوستى. سونىڭ جارقىن ءبىر ايعاعى – قازاق دالاسىنان شىققان ءال-فارابي. ءال-فارابي ساۋاتىن وتىرار قالاسىندا اشقانىمەن، ودان ءارى تىنىمسىز ىزدەنىپ، باعدات، مىسىر، شام، حالەب قالالارىندا ءبىلىمىن جەتىلدىرگەن. ءوز زامانىنداعى ءبىلىم، عىلىم، ونەر سالالارىنىڭ بارىندە دە وشپەس ءىز قالدىرا بىلگەن. ول – استرونوميا، استرولوگيا، ماتەماتيكا، لوگيكا، مۋزىكا، دارىگەرلىك، تابيعات عىلىمدارى، سوتسيولوگيا، لينگۆيستيكا، پوەزيا-ريتوريكا، فيلوسوفيا سياقتى عىلىم سالالارى بويىنشا جۇزدەن استام عىلىمي تراكتات جازعان عالىم.
قازاق حالقى ءال-فارابيدەي دانىشپان جەرلەسىن لايىقتى ماقتان تۇتادى. قازاقستانداعى ەڭ ىرگەلى وقۋ ورنى – الماتىداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت ءال-فارابي ەسىمىمەن اتالادى.
* * *
ءبىر كۇنى الدە كىم ءابۋ ناسر ءال-فارابيگە تاماشا بولىپ تولىسا پىسكەن المانى كورسەتىپ، ساۋال قويىپتى: «وسى المانىڭ ءبىتىم-بولمىسىنداعى جاقسى قاسيەت نە؟ ءتۇسى مە، شىرىنى ما، ءدامى مە، الدە ءبىتىمى مە؟» سوندا ءال-فارابي: «بارىنەن دە ونىڭ ۇرىعى تاماشا. ويتكەنى، وسى المانىڭ ءوزى سول ۇرىقتان ءوسىپ شىققان جانە ودان بۇكىل باق پايدا بولدى عوي!» – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
* * *
تاريحشى مۇحاممەد حۋسايني ەڭبەگىندە فارابي ومىرىنە قاتىستى مىناداي ءبىر قىزىق جايدى باياندايدى. ءال-فارابي بىردە داماسكىدەگى (سيريا) شىعىس بازارىن ارالاپ كەلە جاتىپ، تەرلەپ-تەپشىپ ەتىك تازالاپ وتىرعان بالاعا كوزى تۇسەدى. – بالاقان، وسىنشا قينالىپ، ماڭداي تەرىڭدى توككەندە كۇنىنە قانشا ديرحام (اقشا) تاباسىڭ؟ – دەيدى فارابي. سوندا بالا: – ەكى-اق ديرحام، – دەيدى مۇڭايىپ. ۇلى عالىم بالانى اياپ كەتەدى دە، وزىنە كۇن سايىن سايف اد-داۋلا جىبەرىپ تۇراتىن ءتورت ديرحامدى بەرەدى. كەيىنىرەك سول بالا ءفارابيدىڭ ەڭ جاقسى شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولعان ەكەن.
* * *
ءال-فارابي باعداتقا كەلگەندە وعان حاليفا مۇقتاديد يبن-مۋاففاك ءال-بيللاح (892-902) بىلاي دەپ سۇراق قويادى: – وسى سەنى وقۋدىڭ تۇبىنە جەتىپتى دەپ ەستىدىم، سوندا سەن كوپ بىلەسىڭ بە، الدە اريستوتەل كوپ بىلە مە؟ سوندا ءال-فارابي: − ەگەر مەن ونىڭ زامانىندا ءومىر سۇرگەن بولسام، ءشۇباسىز ونىڭ ۇزدىك شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرى بولعان بولار ەدىم، – دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.
* * *
عىلىمنىڭ ءمانى تۋرالى اڭگىمە وربىگەن ءبىر وتىرىستا ءال-فارابيگە «دانىشپان كىم؟» دەگەن سۇراق قويىلىپتى. سوندا ءال-فارابي: – «دانىشپان كىم؟» دەگەن سۇراققا مەن الدىنداعى ءومىرىن ۇمىتپاعان كىسى دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. مەنىڭ الدىم – تۇڭعيىق. بۇگىن حاليفانىڭ قادىرمەندى قوناعى رەتىندە توردەمىن. ەگەر سىنىقتان سىلتاۋ شىقسا، ەرتەڭ كوردەمىن عوي. عىلىم مەن سوپىلىق بىرىنە ءبىرى قاراما-قارسى نارسە. عىلىم – شىندىق، سوپىلىق – سۇمدىق. بۇل – اقيقات، – دەگەن ەكەن. بۇل كەز باعدات حاليفاسى مۇتتاقيدان ءال-ءفارابيدىڭ ءزابىر كورىپ، قۋعىنعا ءتۇسىپ، باس ساۋعالاپ جۇرگەن كەزى بولسا كەرەك.
* * *
جولى ءتۇسىپ، تۋعان جەرى وتىرارعا قايتا ورالعان ءبىر شاقتا ءال-فارابي توڭىرەگىنە ەل بالالارىن جيناپ، ولاردى وقىتۋدى نيەت ەتەدى. كەشىكپەي-اق، عۇلاما جەرلەسىنىڭ الدىن كورۋگە جينالعان شاكىرتتەردىڭ سانى كوبەيە تۇسەدى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە ءبىر جاس بالا ساباققا كەلگەندە، ونىڭ اتىن سۇراسا، ايتپايدى. جاس شاكىرت ەكى قولىن كوكىرەگىنە باسىپ، تاعزىم ەتىپ تۇرىپ بىلاي دەيدى:
– و، قادىرلى ۇستازىم، ءوز ەسىمىمدى ءوزىم اتاي الماۋىما مەن جازىقتى ەمەسپىن. اتا-انام بىلە تۇرا ماعان ءسىز سياقتى ۇلى ادامنىڭ اتىن قويىپتى. وسى اتىم ءۇشىن تالاي رەت وپىق جەدىم. بىرەۋلەر – قانداي جاقسى ەسىم، ەكىنشى ۇستازعا ۇقساساڭ يگى دەسە، ەندى بىرەۋلەر – قوراشىل توبەتتى ءبورباسار اتاسا دا تازى بولماس دەپ، مازاق ەتەدى.
– جاقسى، بالام، ەسىمىڭ ءابۋ-ناسر ەكەن، ودان ءارى قالاي ەدى؟ – دەپ سۇرايدى فارابي.– وسىعان يسمايل حاممەدۇلى دەگەندى قوسساڭىز بولادى.
– دۇرىس، – دەيدى فارابي، – ءابۋ ناسر يسمايل بين حاممەد. ءبىر ءابۋ-ناسر وقىتتى، ەكىنشى ءابۋ-ناسر وقىدى، وندا تۇرعان نە بار. ءبىر جاۋھاريدەن (عابباس بين سايد ءال-جاۋھاري وتىراردان باعداتقا بارعان ماتەماتيك، استرونوم، ءبايت ەل-حيكمەتتە پروفەسسور بولعان) وقىدىم، ەكىنشى ءجاۋھاريدى وقىتتىم دەپ، مەن دە ايتىپ جۇرەيىن. ءومىرىڭ ۇزاق بولعاي! بالام، عابباس جاۋھاريمەن قانداي جاقىندىعىڭ بار؟
– ول كىسى باباممەن – تۋاجات ەكەن، اكەممەن – جۇرەجات، مەنىمەن – تۋمايجات بولادى. ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىز – اتالاس، تىپتەن، قۇلاجات – ءبىر اۋىل ەكەنبىز. جازعى جايلاۋىمىز ءبىر، تايپامىز – قاڭلى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، كوبىنەسە قىپشاق دەيتىنىن ەستىپ ءجۇرمىن، − دەپتى شاكىرت بالا. ءال-فارابيدەن وقىعان وسى بالا كەيىن كورنەكتى عالىم بولادى. باعداتتا ۇستازدىق ەتىپ، «سىحاق في-ل-لۇعات» دەگەن كىتاپ جازادى. وسى ەڭبەگى اراب ءتىلىنىڭ كوپتەگەن كەيىنگى سوزدىكتەرىنە نەگىز بولادى. ءابۋ-ناسر يسمايل بين حاممەد ءال-جاھاري (937-1003 جىلدار شاماسى) ءوز زامانىنىڭ بەلگىلى قايراتكەرى دە بولعان.
* * *
باعدات حاليفاسى حارۋن ءال-راشيد اقىندىق ونەر سايىسى مەن وقىمىستىلاردىڭ وي ورەلەستىرۋىن مەيلىنشە جاقسى كورگەن ادام ەكەن. كوپتەگەن ەل باسقارۋشىلار ۇلى حاليفاعا ەلىكتەپ وتكەن.
بىردە ءال-راشيد سارايىندا ادەتتەگىدەي وي مەن ونەرسۇيەر قاۋىمنىڭ باس قوسۋى بولىپ جاتادى. بۇل باس قوسۋ ءراسىمىن، ەڭ قۇرمەتتى ورىنعا جايعاسقان سۇلتان سەيف ءال-داۋلەت باسقارىپ وتىرسا كەرەك. ءبىر كەزدە حابارشى اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ جاقىنداپ كەلەدى دە، سارايعا مۇحاممەد ءال-ءفارابيدىڭ كەلىپ تۇرعانىن حابارلايدى.
– ەسىمى تانىس قوي، دانىشپاندى كىرگىزىڭدەر! – دەپ ءامىر بەرەدى سۇلتان. ءابۋ-ناسر ءال-فارابي زالعا ءتاجىم ەتپەستەن كىرگەندە جينالعان جۇرت داعدارىپ قالادى.
– كەلىپ وتىرۋىڭىزدى وتىنەمىن، – دەيدى سۇلتان.
– و، ۇلى ءامىرشى، قاي جەرگە وتىرايىن؟ – دەيدى ءال-فارابي.
– مۇندا اركىم وزىنە لايىق ورىنعا وتىرادى، – دەپ ءتىل قاتادى سۇلتان. مۇحاممەد ءال-فارابي سۇلتانعا جاقىنداپ كەلىپ، ونىڭ ارىرەك ىعىسۋىن ءوتىنىپتى. ءامىرشىنىڭ ساقشىلارى تىكسىنىپ قالادى. سۇلتان قوناعىنا ورنىن بوساتىپ بەرەدى دە، قىزمەتشىلەرىن تىنىشتاندىرىپ، سارايدىڭ قۇپيا تىلىندە بىلاي دەيدى:
– ەگەر بۇل شىنىمەن-اق ۇلى عۇلاما بولسا، كەشىرىم جاسايىق. ولاي بولماي شىقسا جازاسىن تارتادى. سابىر ساقتاڭدار! سوندا مۇحاممەد ءال-فارابي جىميىپ كۇلەدى دە:
– ايتقانىڭىز ءجون، ءامىرشىم، سابىرلىلىق ارقاشان دا دانىشپاندار مەن قۇدىرەتتىلەردىڭ ۇلەسىنە تيگەن، – دەپ، جاڭاعى قۇپيا تىلدە جاۋاپ قاتادى.
– ءسىز بۇل قۇپيا ساراي ءتىلىن قايدان بىلەسىز؟ – دەپ تاڭىرقايدى سۇلتان.
– مەن جەتى ءتىل بىلەمىن، – دەيدى مۇحاممەد ءال-فارابي.
– و، ءسوزدىڭ قادىرىن بىلەتىن ۇستازىم، وندا ءسوز باسى سىزدە بولسىن، قۇلاعىمىز سىزدە! – دەگەن ەكەن سۇلتان سەيف ءال-داۋلەت.
* * *
تۋعان جەردەن شالعايعا ءجۇرىپ، بار ءومىرىن عىلىم-بىلىمگە سارپ ەتكەن ءال-فارابي قارتايعان شاعىندا ءوز ەلىنىڭ كەرۋەن-كىرە تارتىپ جۇرگەن ادامدارىن كەزدەستىرىپ قاتتى تولقيدى. ەل-جۇرتتىڭ حال-جاعدايىن تاپتىشتەپ سۇراپ، كوڭىل ورنىقتىرعان سوڭ، قوشتاساردا ءوزىنىڭ جان سەرىگى – «قىپشاق» دەپ اتالاتىن دومبىراسىنىڭ بەتىنە: «اينالايىن اتام قىپشاق، تۋعان جەرىم ساعىندىم. ءوز اتىڭا، ۇرمەتىڭە قايدا جۇرسەم تابىندىم!» – دەپ جازىپ، تۋعان جەرى مەن ەلىنە سالەمدەمە بەلگى رەتىندە بەرىپ جىبەرگەن ەكەن دەيدى.
* * *
ءبىر جولى ءامىر سارايىندا اكىمدەر، عالىمدار مەن ونەرپازدار باس قوسقان سىر-سۇحبات كەشى ءوتىپ جاتسا كەرەك. وسى كەشكە جۇپىنىلاۋ كيىنگەن ءال-فارابي تاپ بولادى دا، ەلەۋسىز عانا ءبىر شەتتەن ورىن الادى. نەبىر تاپقىر ءسوز سايىستارى بولىپ، نەبىر ارقالى ونەر تۇرلەرى دەبەلە قوزدىرعان كەزدە جيىندى باسقارۋشى: – قوناقتىڭ قانداي ونەرى بار ەكەن؟ – دەپ ءال-فارابيگە ءتىل قاتادى. سوندا ءال-فارابي ءوزى جاساعان «قىپشاق» دەپ اتالاتىن دومبىراسىن قورجىنىنان الىپ، قۇلاعىن كۇيلەپ تارتا جونەلەدى. العاشقىدا ورتەكەدەي ويناقتاعان ەركە كۇي جينالعان جۇرتتىڭ ءبارىن كۇلدىرىپ، ەلىكتىرىپ اكەتكەندەي بولادى. مۇنان ءارى دومبىراسىن باسقاشا كۇيلەپ، سۇڭقىلداتا زارلاتقاندا تىڭداۋشى قاۋىمنىڭ ارقايسىسى ءوز باسىنداعى قايعى-مۇڭمەن قاۋىشقانداي، كوزدەرىنە جاس الىپتى دەيدى. كەلەسى ءبىر تىنىستا، قىپشاق-دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيى قوڭىر سازعا اۋىسىپ، جانعا راحات ۇنمەن بەسىكتەي تەربەگەندە تىڭداۋشىلار ماۋجىراپ، قالعي باستايدى. سول كەزدە «بۇل كۇيلەردى تارتقان – قىپشاق ءال-فارابي» دەپ ءبىر پاراق قاعازعا جازىپتى دا، ءال-فارابي سارايدان شىعىپ جۇرە بەرگەن ەكەن دەيدى.
* * *
شىعىس امىرلەرىنىڭ ءبىرى ءال-ءفارابيدى سارايىنا ارنايى شاقىرىپ، مىنانداي ساۋال قويادى: – ۋا، ەكىنشى ۇستاز، مەنىڭ مەملەكەتىمنىڭ بولاشاعى قانداي كۇيدە بولماق؟ بولجالىڭدى ەستىگىم كەلەدى، − دەيدى. سوندا ءال-فارابي: – ەلىڭنىڭ بولاشاعىن بىلگىڭ كەلسە، ماعان جاستارىڭدى كورسەت، سونسوڭ ايتىپ بەرەيىن، − دەگەن ەكەن.
"history.kz"
