Naımandar taıpasynyń tegi týraly másele erteden-aq tarıhshylardyń pikirtalasyn týdyryp keldi. Birqatar zertteýshiler (I.Ia. Shmıdt, A.M. Pozdneva, D.Osson, V.V. Bartold, V.P. Vasılev, t.b.) Naımandardardy mońǵol, basqalary (Rashıd ád-Dın, H.Hovars, P.Poýha, A.Bobrıvnıkov, G.E. Grýmm-Grjımaılo, N.A. Arıstov, S.Amanjolov, Á.Marǵulan) túrki tegine jatqyzdy. Qazirgi ýaqytta olardyń túrki tektes ekendigi tolyq dáleldengen. Kóptegen zertteýshilerdiń pikirinshe “naıman” ataýy mońǵolsha “segiz” degen sózdi bildiredi. “Oǵyz taıpasynan shyqqan naımandar túrki tildes halyq boldy. Olar 8 ǵasyrdan bastap “segiz oǵyzdar”, keıinirek “zbý-bý” odaǵyn qurap keldi. “Naıman” sózi olarǵa kórshi halyqtardyń bergen ataýy” dep jazdy L.L. Vıktorova. Ábilǵazynyń pikirinshe: “naımandar – kóne jurttardyń biri, maly men basy kóp ósken halyq”. “Selenga tas jazýy” dep atalatyn 750 j. turǵyzylǵan uıǵyr eskertkishinde, “Lıao shı” jazbalarynda (8 ǵ.) segiz-oǵyzdar týraly málimetter kezdesedi. Segiz oǵyz jurtyn áýeli “naıman aımaq” (“segiz taıpa”) dep 10 ǵasyrda qıdandar ataı bastaǵan degen topshylaý bar. Keıinnen mońǵol ımperııasynyń dáýirleýi bul sózdiń negizgi ataý ornyna qoldanyla bastaýyna odan ári jaǵdaı jasaǵan. Zertteýshiler bul taıpa 10 ǵasyrdan “naıman” dep atala bastasa da, 13 ǵasyrǵa deıin burynǵy “segiz” aty qosarlana aıtylyp kelgenin alǵa tartady.
Naımandar Monǵol ımperııasy quramynda.
Segiz oǵyzdar Túrik qaǵandyǵynyń shyǵys bóliginde ornalasty. Shyǵys Túrik qaǵandyǵy ydyraǵannan keıin olar biraz ýaqyt Uıǵyr qaǵandyǵynyń, keıinnen Soltústik Qytaıdan aýyp kelgen qıdandardyń (Lıao áýleti) qol astyna qarady. Osy kezde segiz oǵyz ataýynyń ornyna naımandar sózi ornyqty. 12 ǵasyrdyń bas kezinde qıdandar zın áýletinen (shúrshitter) jeńilip, Jetisýǵa aýǵan kezde naımandar jeke ulys bolyp qalyptasýǵa múmkindik aldy. 12 ǵasyrdyń 2-jartysynda olar Ortalyq Azııadaǵy eń kúshti, jetekshi memleket birlestikterdiń birine aınalyp, alys-jaqyn eldermen dıplomatııalyq qarym-qatynas ornatty (Naıman memleketi). Osy kezeńdegi jazba derekterinde naımandar batysynda qańly, qypshaq, shyǵysynda kereı, merkit, teriskeıinde qyrǵyz, ońtústiginde uıǵyr, tańǵuttarmen shekaralas, qońsylas bolǵany aıtylady. Naıman memleketi qulap, halqy Shyńǵys han[2] ımperııasyna baǵynǵan soń, olardyń biraz bóligi baıyrǵy qonystaryna jaqyn Ertis, Altaı alqabynda ornyǵyp, Úgedeı hannyń ulysyna qarady. Shapqynshylyqtan yǵysqandary Balqash tóńiregine, Alakól mańyna, Syr, Yrǵyz alqabyna deıin ornalasty. 15 ǵ-da edáýir bóligi Ábilhaıyr hannyń, keıinnen Muhammed Shaıbanı hannyń yqpalynda boldy. Qalǵan bóligi Qazaq handyǵyn quraǵan negizgi taıpalarmen birge Mońǵolstan jerine aýdy. 16 – 17 ǵ-asyrlarda keıbir naıman rýlary Atbasar, Yrǵyz aımaqtarynda ómir súrgen. M. Shaıbanımen[3] birge Maýerannahrǵa aýǵan naımandar Syrdarııanyń tómen aǵysyndaǵy Balyq pen Merv aralyǵy óńirleriniń saıası-áleýmettik ómirinde júzden asa jyl mańyzdy ról atqardy. 1620 – 25 j. Horezmdegi bılik úshin bolǵan tartystan keıin naımandar bas saýǵalap bir toby qyrǵyzdarǵa, bir bóligi Edil, Jaıyqtaǵy Noǵaı ordasyna, endi biri Buhar handyǵyna baǵyndy. M.Tynyshbaevtyń[4] aıtýynsha, 1680 j. naımandardyń bir toby Áýlıeatadan Tashkentke deıin, Arys pen Syrdarııa óńirin, Qarataý silemderin qonystana bastaǵan. “Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama”[5] jyldarynda naımandardyń kópshiligi qyrylyp, qalǵany Samarqand, Buhar óńirlerine yǵysady. 1726 j. naımandar Reseı shekarasyna jaqyn kelip, Sámeke hannyń qol astyna ótken. Ol qaıtys bolǵannan keıin Abylaı bıligine qaraı bet buryp, Alakól, Zaısan, Altaıǵa deıingi alqapqa oryn tebedi. Olar qazaq halqynyń jońǵarlarǵa qarsy ult-azattyq kúresine belsene qatysty. Qazaq qoly 1750 – 60 j. Jetisý men Altaıdy jońǵarlardan azat etkende naımandar Qara Ertis, Buqtyrmaǵa deıingi burynǵy ata mekeniniń bir shetine ıe bolyp, sonda túbegeıli ornyǵyp qaldy. Bul qonystaný 1810 jylǵa deıin jalǵasty. 1917 j. Reseı úkimeti júrgizgen sanaq boıynsha Reseı jáne Qytaı ımperııalarynyń quramynda 830 myńdaı naımandar ómir súrgen.Naımandar Ortalyq Azııanyń ózbek, qaraqalpaq, qyrǵyz, bashqurt, t.b. halyqtarynyń quramyna engen.
Qazaq halqy quramyndaǵy naımandar
Qazaq halqynyń shejire derekteri boıynsha naımandar Orta júzge kiredi.Qazaq halqynyń quramyndaǵy naımandardan: teristańbaly (keıde elata), saryjomart (ergenekti naıman), tólegetaı degen rýlar birlestikteri taraıdy. Teristańbalydan: mámbet, rysqul; caryjomarttan: baltaly, baǵanaly, kókjarly, býra (Naıman), qarataı; tólegetaıdan: qarakereı, muryn, tórtýyl, mataı, atalyq (keıbir derekterde kenje), sadyr. Kelesi bir shejire nusqasynda naımandardan toqpan, elata, ókiresh taratylady. Elatadan: kelbuǵa men ketbuǵa; ókireshten: tólegetaı jáne súgirish; tólegetaıdan: qarakereı, tórtýyl, sadyr, mataı taraıdy. Súgirishten: ertekti, baǵanaly, baltaly; ertektiden: kókjarly, saryjomart, býra rýlary taraıdy. Ár rýdyń óz rýlyq tańbasy men urany bar. naımandardyń ortaq tańbasy – Y (baqan), urany – Qaptaǵaı[6].
Naıman degen sóz týraly da ár túrli sóz bar. Professor Berezın «naıman degen sóz – mańǵol tilinshe segiz degen sóz, segiz rý el bolǵandyqtan aıtylǵan» deıdi. Arıstov «naıman degen Katýnı ózeniniń bir aıryǵy edi, sol ózen atymenen qoıylǵan» deıdi. Eski zamanda naıman kóp el bolǵan. Shyńǵys han tusynda Tań, Buıryq degen aǵaıyndy eki han bılep, eki bólinip turdy. Shyńǵys eki handy da óltirip, elin shapqanda, naımannyń bir bólegi kúnbatysqa qashyp baryp. Bul naımannyń da kóbi jer júzindegi túrik násilderinde bar. Orta júzdegi naıman, bizdiń qazaqtyń eski sózinshe, Sofy myrza degenniń násili. Ony Baba myrza degen inisi óltirgende, Sofy myrzanyń toqalynyń jalǵyz balasy Ókiresh qazaq ishine kóshipti. Osy sóz Ábilǵazy hannyń sózine týra keledi. Sebebi Ábilǵazynyń ákesi arab Muhamedhandy óltirip, «ornyna han qoıamyn» dep Sofy myrza Samarqandtan Hysyraý degen han násildi bireýdi alyp kelgende, arab Mahmud bilip Hysyraýdy óltirip, Sofy myrzany ózine nóker bolyp turǵan Sofynyń inisi Baba myrzaǵa bergende, «men hanǵa dushpan kisini aǵa qylmaımyn» dep óz aǵasyn ózi óltirdi dep jazady. Orta júzdegi naımannyń bergi atalary týraly jazylǵan Spasskıı, Arıstov, Maevskıı degen orys jazýshylarynyń sózinde shataq qatalary kórindi. Bizdiń bilýimizshe, orta júzdegi naıman atasy – Sofy myrza, onyń balasy – Ókresh, onyń úsh balasy – Dombaýyl, Súgirshe, Sarjomart. Dombaýyl tuqymy jylqysyna teris jaǵynan tańba basyp teristańbaly atandy. Súgirsheniń balasy – Qytaı, onyń balasy – Tólegetaı, onyń tórt balasy – Qarakereı, Mataı, Sadyr, Tórtýyl. Qarakereıdiń eki balasy – Baıtory, Ertory. Baıtorynyń balasy – Baıys jáke asyrap alǵan Aqnaıman. Ertorynyń balasy – Baısıyq jáne asyrap alǵan Qaramolda, Baıystyń báıbisheden tórt balasy – Mámbetqul, Sybanqul, Ahmedqul, Sary. Mámbetqul jas kúninde ókpeshil bolyp, qyrjıyp otyra bergennen Qyrjı atandy. Sybanqul Syban atanyp, Ahmedqul Aqymbet atandy. Baıystyń toqalynan eki balasy – Týma, Toqbaq jáne toqal asyrap eki bala – Boshatchy, Baıǵana. Jáne Baıystyń Maqta apaı degen bir qyzy Toqtar degen sartqa tıip, Erjigit, Baıjigit degen eki bala taýyp, Erjigit sartpen erip Túrkistanǵa ketip, Baıjigit munda qalǵan. Joǵarydaǵy Sarynyń qatynynyń aty Muryn eken, Sarynyń násili sol shesheleriniń atymen Muryn atandy; joǵarǵy Baısıyqtyń tórt balasy – Janǵuly, Meńlibaı, Tóbet, Aqbelbeý. Bul tórteýimenen asyrandy Qaramolda tásili Semiz naıman atandy. Joǵyrǵy Mataıdyń úsh balasy – Atalyq, Kenje, Qaptaǵaı – Atalyqtyń qatyny Qyzaı degenniń atymen tuqymy Qyzaı atandy. Joǵarǵy Saryjomarttyń báıbisheden – Qarataı jáne toqaldyń tórt balasy – Buıdaly, Jansary, Barjaqsy, Shaıgóz. Bul tórteýi naǵashysy Ýaq ishine ketip, kúni búgin ergenekti ýaq atanyp ketti. Onyń sebebi, Sarjomarttyń násili Ergenek tańba salyp, ergenekti naıman atanyp edi. Sol sebepten bular Ergenekti atandy. Biraq halyqtyń kóbi olardy ýaq dep ketti. Sarjomarttyń jáne asyrandy balasy – Býra jáne sheshesine erip kelgen kúńinen týǵan – Baltaly, Baǵanaly jáne bir quly – Kókjarly.[7].
Tarıhy
Naıman týraly derekter ony áýelde Hıngannan Qarpatqa deıin sozylyp jatqan Uly Dalanyń Ertis pen Orhon ózenderi aralyǵynda ejelden kóship júrgen taıpalar qatarynda tanıdy. Ol – sonaý jyl sanaýymyzǵa deıingi ekinshi ǵasyrlardan bastap dáýirlep, Orta Azııadan Sary ózenge deıingi baıtaq aımaqty jaılaǵan Hýnný (ǵun) ulysynyń, bizdiń jyl sanaýymyzdyń bastapqy ǵasyrlarynda qytaı jazbalarynda «tele» degen atpen áıgelengen baıyrǵy kıiz týyrlyqty qandas taıpalar qaýymdastyǵynyń kesek bir synyǵy. Ábilǵazy jazýynsha: «Naımandar – kóne jurttardyń biri, maly men basy kóp ósken halyq». Bul el VI-VII ǵasyrlardaǵy aıbyndy Túrik qaǵanaty zamanynda dúnıege kelgen ata jazýymyzda Mońǵolııadaǵy qazaq ǵalymy ári qaıratkeri Q.Sartqojaulynyń dáleldeýinshe, «Baıyrqý», «segiz oǵuz» taıpasy túrinde kórinis beredi. Birsypyra ǵalymdardyń dáleldeýinshe, «oǵuz» sóziniń kóne Túrk tilindegi bir maǵynasy taıpa degenge keledi. ( «oq» – taıpa, «z» – jıyntyq san esim). Al «naıman» mońǵolsha segiz degen sóz. Segiz oǵuz jurtyn áýeli «naıman aımaq» ( «segiz taıpa») dep H ǵasyrda mońǵol tildes qıdandar ataı bastaǵan eken. Keıinnen mońǵol ımperııasynyń dúnıege kelip dáýirleýi, bul sózdiń negizgi ataý ornynda qoldanyla bastaýyna odan ári jaǵdaı jasaǵan edi. Zertteýshiler bul taıpa H ǵasyrdan «naıman» dep atala bastasa da, HIII ǵasyrǵa deıingi burynǵy «segiz» aty da qosarlana baıqalyp kelgenin de ortaǵa tartady. Kezinde Japon teńizinen Shyǵys Túrkistanǵa deıingi baıtaq óńirdi qolastyna baǵyndyryp, naımandarǵa da biraz ýaqyt bılik júrgizgen Lııaý áýletiniń (Uly Qıdan memleketi tarıhy týraly jazylǵan jylnamalarda (H ǵasyr) naımandar batysynda (Ertisten ary) qanly, qypshaq, shyǵysynda (Orhon, Tola jáne Ońǵyn ózenleriniń alqaby) kereı, merkit, teriskeıinde (Seleńgenniń salalary) qyrǵyz, ońtústiginde uıǵyr, tańǵuttarmen shekaralas, qońsylas bolǵany aıtylady.
Ráshıd-á-dınniń «Jylnamalar jınaǵy» men «Mońǵoldyń qupııa shejiresiniń» kórsetýinshe, Arǵun ózeniniń Haılar dep atalatyn salasy men Halqyn gol ózeni alqabynda qońyrattar mekendedi. Ekinshi myńjyldyqtyń bas kezinde osy qońyrattardan batysqa qaraı Kereı, Merkit jerine deıingi aralyqta (Onon, Kerýlenózenderiniń alqaby) hýnný, dýnhýlardyń bir synyǵy bolyp tabylatyn túrk-mońǵol jurttary da qanatyn jaıyp ósip jatty. Ol taıpalarǵa ózderimen irgeles, keıinnen mońǵol tili dep en taǵylǵan tilde sóıleıtin Qıdan (osy sózden «qytaı» ataýy shyqqan) memleketiniń ústemdigi men yqpal-áseri tym etene baıqalatyn. Túrk taıpalarynyń qaq ortasynda jatqan osy jurttardyń sońyra mońǵol tildi atanyp ketýiniń de bir sebebi – túp-tegi Ishki Mońǵolııadan shyqqan sol qıdandardyń jegi qurttaı dendep ketken joıqyn assımılıaıııasyna tyǵyz qatysy bar bolýy da ǵajap emes. (Mundaı mysaldy alystan izdeýdiń qajeti de joq. Orys tili shyńdap ene bastaǵan jarty ǵasyr ishinde, qazaqtyń jartysyna jýyǵynyń orys tildi bolyp shyǵa kelgeni kóz aldymyzda ǵoı). HII ǵasyrdyń basynda Uly Qıdan (Lııaý( memleketi ydyrap, qıdandardyń biraz bóligi Jetisý men Orta Azııaǵa ótip, Qaraqytaı memleketin qurǵany belgili (1140-1213). Olar keıinirek jergilikti halyqtarǵa sińisip ketti. Al sol ǵasyrdyń sońyna taman Onon, Kerýlen alqabyn jaılaǵan taıpalardyń arasynan Temújın syndy jas kósem bastaǵan qııat taıpasy laý etip kótnrilip, «tarydaı shashyraǵan mońǵoldyń basyn qosyp», az ýaqytta-aq mańyndaǵy eldi uıystyra alǵan mońǵol memleketine aınaldy. Mońǵolııalyq qazaq ǵalymy I.Qabyshuly Temújınge Shyńǵys (Jeńis, Jeńgiz) degen esimdi enshilegen sol kezdegi kereılerdiń hany Tory (Torǵyl( ekenin aıtady. (Toryny oǵan qytaılar bergen «Ýań» ıakı, bir eldiń ámirshisi laýazymy boıynsha Ýań han dep te ataıdy. Ózi úlken bir eldiń bıleýshisi, ári ákesi Esýkeıdiń andasy bolǵannan keıin Tory bul esimdi «jaqsy tilek», jarym yrys» qylyp aıtsa aıtqan shyǵar. Alaıda Shyńǵys han shapqan saıyn tóske órlep, mańaıyndaǵy Tatar (tata, tetan) men Qońyratty qolastyna baǵyndyryp alǵannan keıin, Kereı eliniń ózine aýyz saldy. Ákesindeı bolǵan Toryny (Ýań handy) týǵan jerinen bezindirip, aqyry ol naıman qaraýyldarynyń qolynan kezdeısoq qaza tapty. Al aýqatty Naıman memleketiniń Shyńǵys hanmen shaıqastary tarıhı jylnamalarda jan-jaqty jazylyp qalǵan bir hıkaıa.
Temújınniń ákesi Esúkeı batyrdyń tusynda Naımanelin Inanyǵ Bilgi qaǵan bılegen edi. «Inanyǵ» – senimdi, «bilgi» – bilgir, kemeńger degen sóz. Sol Inanyǵ bilginiń zamanynda naımandar Qıdan memleketiniń (qaraqytaılardyń) qarmaǵynan qutylyp, bostandyǵyn alady. Ol ólgennen keıin Naıman ulysy eki balasy baıbuqa (qosalqy aty – Taı, Taıan. Qıdandar oǵan Daýań) «úlken ámirshi» (degen ataq bergen, sol sóz kele-kele Taıanǵa aınalǵan) men búırektiń talasyna túsedi. Aqyry aǵaıyndy ekeý arasyndaǵy arazdyq ulysty ekige bólip tynady. Taı han úlkeni bolǵandyqtan, ákesiniń ornynda jazyq aımaqty, Búırek taýly óńirdi mekendeıdi. Naımandar men shyńǵys han áskeriniń alǵashqy shaıqasy 1199 jyly Altaı óńirindegi Úlińgir kóliniń mańynda ótken edi. Onda Shyńǵys kereı hany Torynyń shaqyrýymen odaqtas retinde kómekke kelgen. Sol joly Búırek han oısyraı jeńilip, ózi Enesaı qyrǵyzdaryna qashyp qutylady. Arada úsh jyl ótpeı jatyp, olar taǵy da shaıqas dalasynda bas qosqan. Biraq bul joly da Shyńǵys han men Ýań hannyń tize qosa qımyldaýy Búırek hannyń oısyraı jeńilýine májbúr etti. Ol basyn ázer saýǵalap, taǵy da qashyp qutyldy. Budan keıin Shyńǵys hannyń kereılermen jaýlasyp, Tory hannyń (Ýań hannyń) túbine jetkenin jańa aıttyq. Ony óltirgen Búırik hannyń aǵasy Taı hannyń jasaýyldary bolatyn. Sol habarǵa kózi anyq jetken Taı boıyn ashý-yza kernep: «Kúnshyǵystaǵy az mońǵol qyr kórsetetindi shyǵardy. Atasynan asyl jaralǵan Ýań handy alýan túrli qyrmen qorqytyp, bezendirip, ólimge dýshar etti. Sóıtip olar bárin ıelenip, qaǵan bolmaqshy ǵoı, tegi? Kún men aı aspandy únemi jaryq etip turý úshinjaratylǵan bolar. Al jerde eki qaǵan bola almaıdy. Endnshn sol az mońǵoldy baılap ákeleıik», – deıdi. («Mońǵoldyń qupııa shejiresi»). Sonda Taı hannyń kishi sheshesi Kerbez: «Qaıtpeksiń, ol mońǵoldar qońyrsyǵan ıisti, qomyt-qomyt kıimdi emes pe? Ákelip qaıtesiń. Aýlap júrgeniń jón ǵoı. Tek óńi túzý qyz-qatyndaryn ákelip, qol-aıaǵyńdy jýyndarap, mal saýǵyzsa jetpeı me?» – deıdi. Taı han mańaıyndaǵy áli de mońǵoldarǵa baǵyna qoımaǵan merkit, qataǵan, dúrbet taıpalary jáne buryn talqandalǵankerreıler men tatarlardyń biraz bligimen odaq quryp, Shyńǵys hanǵa qarsy joryqqa qamdanady. Alaıda bul habardy alysymen, Shyńǵys erterek qımyldap, odaqtastar áskerine tutqıyldan shabýyl jasap, olardy tas-talqan etedi. Taı han soǵysta qaza taýyp, onyń uly Kúshlik aman qalǵan jurtyn bastap, bul kezde Altaıdyń tústiginde júrgenaǵasy Búırek hanǵa kelip panalaıdy. Osydan keıin búkil naıman eliniń qonysy mońǵoldyń qolastyna qaraǵan. «Qupııa shejirede» Taı hannyń kishi sheshesi Kerbez (Kúrbesý) hanymdy Shyńǵys han aldyna ákeldirip: «Sen mońǵoldy sasyq depsiń ǵoı. Qandaı eken», – dep ózine toqal etip alǵandyǵy jazylady.
Qanattas otyrǵan iri kórshileri naımandar men kereıitterdi osylaısha jeńgennen keıin bul óńirde endi Shyńǵys handy toqtata alatyn kúsh te qalmaǵan edi. Az ýaqytta ol qazirgi mońǵol jerine sáıkes keletin aımaqty túgel baǵyndyryp aldy., 1206 jyly kıiz týyrlyqty kóshpeliler Onon jaǵasyna quryltaıǵa jınalyp, «toǵyz sıraqty aq tý kóterip», Shyńǵysty Mońǵol ımperııasynyń uly hany etip kóterdi. (Tarıhshy I.Qabyshuly sol ımperııa qurylar qarsańynda mońǵoldar 200 myń, kereıler 600 myń, naımandar 800 myń bolǵan eken degen dáıek aıtady). Osy quryltaıdan keıin Shyńǵys han Altaıdyń kúngeıinde áli de naımannyń atamekenin qaıtaryp alýdy oılap júrgen Búırek hanǵa joryqqa attanady. Ol bul kezde eshteńeden habarsyz Ulyq taý qoınaýyndaǵy Saqsý ózeniń boıynda az adammen ań aýlap, seıil quryp júrgen edi. Qas qylǵandaı nópir ásker dál onyń ústinen túsedi de, tutqynǵa alynyp, ata jaýy sol jerde onyń basyn qaǵady. Oǵan panalap júrgen Kúshlik aman qalǵan eldi ertip Ertiske qaraı qashady. Alaıda Shyńǵys han naımandarǵa bul jerde de tynyshtyq bermeıdi. 1208 jyly Ertis jaǵasynda naımandar men merkitterdiń birlesken kúshin tas-talqan qylady. Odan keıin bul taıpalar Jetisýǵa qaraı bosady.
Kúshlik han Besbalyq, Turfaı aımaǵy arqyly aınalyp, bir kezde naımandardy da bılegen Qıdan memleketiniń Orta Azııaǵa kelip jańǵyrǵan túri Qaraqytaı ımperııasynyń astanasy Balasaǵunǵa jetedi. Bul dáýirde Jońǵar taýynan Iranǵa deıingi aımaq osy Qaraqytaı Górhanyna (uly hanyna) qaraıtyn. Naımandardyń Taıan syndy hanynyń balasy Kúshlikti Górhan saraıynda iltıpatpen qarsy alady. Jılýgý Górhan oǵan qyzyn berip, jaqyn adamdarynyń biri etedi. Bul shamada Qaraqytaı memleketiniń álsirep, buǵan deıin oǵan baǵynyshty bop kelgen Horezm eliniń eliniń dáýirleı bastaǵan da kezi edi. Shamasy Górhan Kúshlik tóńiregine jınalýǵa tıis naımandardy óz múddesine paıdalanýdy kózdegen de bolýy kerek. Ári Kúshliktiń de oǵan osy tektes ýáde bergenin biz Ráshıd-ád-dınniń «Jylnamalar jınaǵynan», Qytaıdyń «Jol qatynas tarıhynyń materıaldary» atty eńbeginen ushyrastyramyz. Kúshlik han Jılýgýge: «Meniń taıpam kóp, olar qazir Emil, Qoılyq, Besbalyq jerlerine kelip qonystanyp otyr. Maǵan ruqsat berseńiz, olardy jınap, olardyń kúshin men sizderge kómek beremin», – deıdi. Górhan muny maqul kórip, oǵan qarý-jaraq, qarajat beredi. Árıne Taıan hannyń uly Kúshlik han Túrkistan aımaǵyna kelipti degen habar osy mańǵa Shyńǵys hannyń qaharynan yǵysyp kelgen naımandarǵa qatty áser etti. Olar tez arada Kúshlik hannyń qolastyna jınalyp, joıqyn kúshke aınaldy. Bul jaǵdaı endi Kúshlikti Górhan bıligin tartyp alý nıetine ıtermeledi. Jáne sol kezde talaıdan andysýly Muhammed Horezmniń Górhanǵa qarsy shyqqanyn estýi muń eken, Kúshlik te oıyn júzege asyrmaq bop Qaraqytaı ámirshisine qarsy qymıldy bastap jiberdi. Jasanǵan ásker qoısyń ba, Kúshlik kóp uzamaı-aq óz qaıyn atasynyń taǵyna otyrdy. Osylaısha Shyńǵys han áskerinen kúıregen (1204 jyl) Naıman memleketiniń sońǵy hany arada segiz jyl ótpeı jatyp, Qaraqytaı ımperııasynyń bıligin óz qolyna alǵan. Tarıhı derekterde naımandar men kereılerdiń nestorıan dinin (hrıstıan dinindegi bir aǵym) ustanǵany aıtylady. Kúshlik han Jılýgýdiń qyzy Kúnkege úılengennnen keıin nestorıan dininen shyǵyp, býdda dinine (putqa tabynýshylyq) kiredi. Ol kezde Qaraqytaı memleketindegi jurttyń deni musylman dinin ustanatyn bolǵandyqtan, Kúshlik han tarapynan olar «ne nestorıan, ne býdda dinine kirsin» degen zombylyq talaptar da qoıylyp turǵan kórinedi.
Atamekeninen kótere qýyp jibergen naıman hany Kúshliktiń baıtaq Túrkistan aımaǵynda bulaısha dáýirlep otyrǵanynan Shyńǵys han sirá habarsyz emes-tin. Tek ol bul kezeńde Qytaıdy jaýlap alý joryqtarynyń basy-qasynda júrdi. Sol joryqtan qaıtysymen, Shyńǵys han 1218 jyly Kúshlikke qarsy áıgili qolbasshysy Jebe noıan basqarǵan kúshti áskerin jiberdi. Jebe noıan Qaraqytaı eline jetisimen, barshaǵa din, senim bostandyǵyn jarııalady. Buǵan deıin de ózine musylmandardy qarsy qoıyp alǵan Kúshlik shaıqastarda shyńdalyp kelgen mońǵol áskerleriniń ekpinine tótep bere almady. Tas-talqan bolyp jeńilip, Altaı taýlaryna qaraı qashty. Biraq Jebe noıan ony qoımmaı qýalap júrip, aqyry Sarykól mańynda qolǵa túsirip, óltirip tynady. Naıman eliniń Shyńǵys hanǵa qarsy jıyrma jyldaı ýaqytqa sozylǵan qan keshti kúresi osylaısha aıaqtaldy. Naıman memleketiniń kúıreýi atamekenderinde qalyń otyrǵan bul eldiń quramyna kirgen rýlardyń jan-jaqqa keń ydyrap ketýine, basqa taıpalar arasyna sińýine áser etti. Olardyń biraz bóligi baıyrǵy qonystaryna jaqyn Ertis, Altaı alqabynda ornyǵyp qalyp, Shyńǵys hannyń balasy Úgedeı hannyń qol astyna qarady. Shapqynshylyqtan yǵysqandary Balqash tóńiregine, Alakól mańyna, Syr, Yrǵyz alqabyna ornalasty, ońtústikte Orta Azııa handyqtary jerine deıin jetti.
Bul óńirde qonystanǵan naımandar HV ǵasyrdyń sońynda Muhammed Shaıbanı hannyń yqpalynda boldy. 16 ǵasyrda Maryǵa naımannan shyqqan Qobyz bı, Jolym bıler ámir júrgizdi. Naıman Nazar bı Balhty bıledi. Nuratalyq kóshpelilerdi naıman Ahmetáli basqardy. Shaıban tuqymy Babahannyń bir áskerbasysy naıman Janmuhammed bı boldy. Shejireshi Ábilǵazy naıman Sopyrmyrzanyń 1604 jyly onyń ákesi Arab Muhammed handy óltirý úshin qastandyquıymdastyrýshylardyń biri bolǵanyn tilge tıek etedi. Osy mysaldardan-aq naımandardyń Orta Azııa aımaǵynda qabyrǵaly kúshterdiń biri retinde áreket etkenin baıqaý qıyn emes. Bul naımandar birtin-birtin jergilikti halyqqa sińisip, ózbek, qaraqalpaq qaýymdastyǵynyń bir tarmaǵy bolyp ketti. Ózbekterde qazaq-naıman, qaraqalpaqta baǵanaly, teristańbaly, qyrǵyzda búıe naıman, kún naıman, myrza naıman, jýanbut naıman rýlarynyń kezdesýi sol aralasýdyń bir nyshany.
Qazaq naımandary 1720 jyldardaǵy Jońǵar shapqynshylyǵynan keıin Ortalyq Qazaqstandaǵy Toqyraýyn alqabynan Altaı men Jońǵar taýlaryna deıingi aralyqqa ornalasty.. M.Tynyshbaıulynyń aıtýynsha, naımandardyń 1810 jyly Qarqaraly men Shyńǵystaıdy tastap ońtústikke qaraı syrǵýy olardyń sońǵy qonys aýdarýy bolǵan edi. Osy tarıhshy naımandardyń sany 1917 jyldyń qarsańynda Buqara men Qytaıdaǵy rýlastaryn qosqanda 830 myń adam tóńireginde dep kórsetedi. Orta júz elderi arasynda dál naımandardaǵydaı mol tańbany kezdestire almaısyń. Olardyń iri rýlyq birlestigi ǵana emes, keıde jeke rýlarynyń ózi de derbes uran-tańbaǵa ıe. Dál osy ereksheliktiń ózinde onyń sonaý birinshi myńjyldyqta «segiz-oǵuz» dep kórinis bergen sıpatynyń áseri bolýy da ǵajap emes. «Segiz taıpa» – demek, naıman jurty osynsha taıpadan quralǵan. Alaıda ǵylymı derekterde olar týraly anyq málimet joq.
Tarıhı derekterge súıensek, «Naıman» – qazaq shejirelerinde aıtylǵandaı jeke adamnyń aty emes. Alaıda halyq shyǵarmashylyǵy ony túp babanyń esimi etip, ózin naımanbyz deıtin bar rýdy (olardyń arasynda baıaǵy alasapyran zamandarda basqa elderden kelip sińisken jurttar bar bolsa da) sol «shaldan» ǵana tarqatyp qoıady.
Qarııa sózder boıynsha Naımannyń keshigip kórgen Toqpan degen uly er jetken kezde Uly júz Dýlat bıdiń qyzy Aqsulýǵa úılengen eken deıdi. Sodan az ýaqyt óter-ótpeste Naımannyń kempiri men uly Toqpan qatar qaıtys bolady. Aqsulý ózi túsken shańyraqtyń bolashaǵyn oılap, eline baryp, jaqyn sińlileriniń biri Álpeshti surap ákelip, atasyna qosady. Naıman Qyzeınemen alty aıdaı ǵumyr keship kóz jumady. Ekiqabat qalǵan Álpesh kún jetip bosanady. Balanyń atyn Naımannan qalǵan belgi ǵoı dep Belgibaı qoıady. Onyń ekinshi aty – Ókiresh. Naımannyń áýlıe kelini Aqsulý atasynyń jylyn bergennen keıin Qyzyneıdi Naımannyń uly atasy delinetin Sarmanaımen bir týysqan Shýmaq degenniń nemeresi Eltaıǵa qosady. Oǵan atamnyń ornyna atam boldy dep El ata degen at qoıady. Qyzyneı odan Serkibaı degen ul tabady. Aqsulý Belgibaıdy tárbıelep ósirip, on bes jasqa tolǵanda qaınym dep oǵan ózi tıedi. Odan Súıinshe, Súgirshe degen eki ul tabady. Nemere sińlisi Toqsulýdy keıinnen ápkeme qolqanat bolsyn dep bir sińlisi Qarakózdi Belgibaıǵa qosady. Qarakózden Ótegen týady. Qazaq shejiresinde bar Naıman osy tórteýinen taraıdy da, toǵyz tańbaly naıman atalady.
Al, jalpy alǵanda, qazaqtyń tól shejiresin, ár rý men ár úsh júzdiń qalaı jáne kimnen taraǵanyn bilgińiz kelse, Alash Orda úkimetiniń múshesi, tilshi Kárim Bátishulynyń 1911 jyly «Aıqap» jýrnalyna jazǵan «Qazaq shejiresi» atty týyndysyn sholyp shyǵýyńyzǵa bolady.
QAZAQ ShEJIRESI
Túrik násilinen «Alash esimdi baı hám balalary kóp baqytty bir adam Alasha hannyń zamanynda máshhúr adamdardan sanalyp turypty. Sol zamannan qalǵan bir sóz bar: «Alash alash bolǵanda, Alash han bolǵanda, tańbasyz taı ensiz qoı bolǵanda» degen.
Alashtan eki bala týǵan Seıilhan, Jáıilhan degen. Jáıilhannan - Maıqy bı. «Túgel sózdiń túbi bir, túp atasy - Maıqy bı» degen sóz bar. Maıqy bıden - Ózbek, Sybııan. «Ózbek - az aǵam, sart - sadaǵam» degen sóz osydan qalǵan. Sybııannan, Aıyrqalpaqtan - Qazaq, Sozaq. Sozaqtan - Qaraqalpaq.
Qazaqtan úsh bala týady. Aqarys, Janarys, Bekarys. Bulardyń árqaısylary baı hám máshhúr adamdar bolǵan. Násil, nesipteri kóp bolyp, tap-tabymen baryp Qarataý degen jerge sháhár bolyp, birneshe jyl otyrypty. Úlkenine qaraǵan eldi «Uly júz», ortanshysyna qaraǵan eldi «Orta júz», kishisine qaraǵan eldi «Kishi júz» dep ataǵan. Kádimgi taýdyń arǵy júzi, bergi júzi degen sekildi. Munan biraz zaman ótken soń bularǵa jeti jyl tutas asharshylyq kelgen. Eńkeıgen kári, eńbektegen jas óle bastaǵan soń bular bas qosyp, oılasyp, tus-tusyna bytyrap kún kórýge, áýelde taýdyń ońtústiginde - óziniń otyrǵan jaǵyna uly júz, kúnshyǵys jaqqa orta júz, kishi júz óziniń otyrǵan kúnbatys jaǵyna, árqaısysy óziniń týǵan-týysyna ketip kún kórmekshi bolyp, jıylyp amandasyp taraǵan. Bul jıylyp turǵan jerde bir óleńshi zarlyq etip, úsh aýyz óleń aıtqan. Sózdiń basy osy:
Qarataýdyń basynan kósh keledi,
Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi.
Qaryndastan aıyrylǵan jaman eken,
Qara kózden móldirep jaı keledi.
Myna zaman, qaı zaman, baǵy zaman,
Baıaǵydaı bola ma taǵy zaman?!
Atadan ul, eneden qyz aıyryldy,
Kózdiń jasyn kól-darııa aǵyzamyn.
Myna zaman, qaı zaman, qysqan zaman.
Baqyt qusy basyńnan ushqan zaman.
Topyraq pen aspannan shań boraıdy,
Qańtardaǵy kún sýyq qystan jaman.
Bizge qysym kórsettiń qatty, Qudaı,
Qabyrǵama qara jer batty, Qudaı.
Jaıaý júrsem, tabanym aýyrady,
Tym bolmasa, bermediń atty, Qudaı!
«Qarataý» degen óleńdi «Men qazaq» degen zattyń bári biledi.
Uly júz Aqarystan eki bala - Úısin, Dýlat. Úısinnen tórt bala - Shańyshqyly, Qańly, Oshaqty, Irgenekti. Dýlattan tórt bala - Botbaı, Shymyr, Sıqym, Janys.
Orta júz Janarystan jeti bala - Taraqty, Arǵyn, Qypshaq, Naıman, Qońyrat, Kereı, Ýaq. Ár atanyń balasy sońǵylaryn ózderi bilý mindet. Mine, bul jerde Qypshaqty jazamyn. Janarystan - Aqtymsopy, onan Qypshaq, onan Aqkóbik alyp, odan Solym alyp, onan Múıizdi sary abyz, onan úsh bala - Qara, Qula, Sary. Qaranyń áýleti Qaraqypshaq atanady. Sarynyń áýleti Qytaıqypshaq atanady. Iaǵnı qonystary Qytaı qoltyǵynda bolǵandyqtan, Qulanyń balalary Qulanqypshaq atanady.
Joǵarǵy aıtylǵan Qaradan Qulandy, onan Toqtar, onan bes bala týady: Bultyń, Tory, Uzyn, Qarabalyq, Kóldeneń.
Kishi júz Bekarystan Alshyn týady, onan Alaý batyr, onan Qudýar tentek. Aqylyń bolsa, ala baıtal soǵa shap degen naqyl osy kisiden qalǵan eken. Qudýardan eki bala - Qydyrqoja, laqaby «Baı», Qarakesek. Qydyrqojadan on eki bala - Qydyrsıyq, Baqytsıyq, Sultansıyq, Esentemir, Asyq, Qyzylqurt, Masqara, Tazdar, Altyn, Jappas, Adaı, Berish.
Qarakesekten - Álim, Shómen, Kete, Ojyraı, Álimnen Tórtqara, Shekti. Shómennen - Aspan, Bozǵul, Toqa, Kónen. Kishi júzge qosylǵan jeti rýlar: Jaǵalbaıly, Tileý, Tama, Tabyn, Kerderi, Kereıt, Ramadan.
Bul - Alashtyń barlyq qazaqtyń atasy ekendiginiń kýási. Buryn qazaq bóten halyqpen shektesse, bireýi «Alash» degen urandy shaqyrsa, bári biryńǵaı bolyp, tez jıylyp, tilek qosyp qalady eken. Bul sózder — bizdiń burynǵy kárilerden estigen sózder. Qadiri hal bilgenimizdi jazdyq. Munan artyq bilýshiler bolsa, bilgenin ishine saqtamas, halyqqa jazyp bildirer dep úmit etemiz.
Shejıre dlıa rýsskoıazychnyh kazahov
Shejıre (kaz. shejire) — genealogıcheskaıa rodoslovnaıa ý kazahov ı kıpchakskıh narodov, naprımer, tatar ı bashkır. Kak pravılo predstavlıaet soboı pısmennoe ılı ýstnoe perechıslenıe predkov po prıamoı mýjskoı lınıı.
Takje rasprostranen sınonımıcheskıı varıant shejıre — Jetı-Ata (býkv. perevod s kazahskogo — sem dedov). Schıtaetsıa, chto znanıe shejıre (ılı svoıh predkov do sedmogo kolena) ıavlıaetsıa obıazatelnym dlıa kajdogo kazaha. Eto pozvolıaet ızbejat blızkorodstvennyh brakov.
Kazahı ı shejıre
Otnoshenıe kazahov k shejıre ıavlıaetsıa sakralnym. Mnogıe sovremennye kazahı pytaıýtsıa vosstanovıt svoı kornı ı ochen serıozno ızýchaıýt svoıý rodoslovnýıý. Soglasno drevnım tradıııam, rod ý kazahov peredaetsıa cherez mýjskýıý lınııý. No ınogda v etı zapısı vklıýchaıýt ı naıbolee vydaıýıhsıa jenın. Krome ımıon etı zapısı soderjat bıografıı, ıstorııý ı geografııý naıbolee znachımyh sobytıı, legendy.
Sovremennye shejıre
Massovoe ývlechenıe kazahamı shejıre vyrajaetsıa v ızdanıı mnogotomnıkov s perechıslenıem vseh chlenov opredelennogo roda. Naprımer, takıe bolshıe rody kak Naımany, Dýlaty, Albany, Baıýly ılı Alımýly mogýt naschıtyvat do odnogo mıllıona chelovek tolko v sostave kazahov, ne ýchıtyvaıa drýgıe narodnostı, onı mogýt ımet neskolko ızmenennye nazvanııa (Dýlý→Dýglat→Dýlat). Dlıa sravnenııa chıslennost Argynov prevyshaet mıllıon, a s ýchıotom nekazahskıh Argynov sostavlıaetsıa neskolko mıllıonov. Knıgı s perechıslenıem shejıre mogýt sostavlıat 3 ı bolee tomov.
Shejıre sostoıt ız treh jýzov
Starshıı jýz
Aıdarly
Akarys
Aksakal
Alban
Alybaı
Asan
Baıdıbek
Baıdolla
Baıterek
Baktııar
Beımbet
Bırmanak
Botbaı
Dýlat
Eskeldy
Jalaıyr
Jalmanbet
Jansakal
Janys
Jarımbet
Jarykshak
Joldaboldy
Ibraıym
Ile
Kalybaı
Kanly
Karash
Keıki bı
Kogam
Kýıyldar
Kýrti
Meaıky
Mekreıil
Oısyl
Oshakty
Sakaldy
Sary
Saryýısin
Sirgeli
Sýan
Syıkym
Syrmanak
Tolybaı
Ýzynsakal
Ýısil
Shanyshkyly
Shapyrashty
Shegır
Shýmanak
Shybyl
Shymyr
Ysty
Srednıı jýz
Argyn
Atygaı
Ashamaıly
Baganaly
Bazarhan
Baıtalak
Baltaly
Basentıın
Bahram
Begendyk
Beımen
Betke
Bolatkoja
Elemes
Ergenshı
Er-Kosaı
Eskara
Jadık
Jamanbaı
Jangýly
Jantekeı
Jantelı
Jastaban
Itelı
Kazygýl
Kambar
Kanjygaly
Karagereı
Karakas
Karakesek
Karakıpchak
Karasopy
Karataı
Karaýl
Karaýyl
Kensadak
Kereı
Ketbýga
Kıtaıkıpchak
Kokjarly
Kokkoz
Konyrat
Kotenshı
Kýandyk
Kýlankıpchak
Kyldybatyr
Kypshak
Madıar
Mataı
Meıram
Merkıt
Molky
Mýlkıaman
Naganaı
Naıman
Sadyr
Sarman
Sarysopy
Sýındyk
Sýıenısh
Tarakty
Tobykty
Tokpak
Toktamys
Torteýyl
Tortýl
Torykıpchak
Ýak
Shegendyk
Sherýshı
Shımoıly
Shýbaraıgyr
Shýbyrtpaly
Mladshıı jýz
Adaı
Alasha
Alımýly
Altyn
Baıbakty
Baısary
Baıýly
Baksıık
Berısh
Esentemır
Jagalbaıly
Jappas
Jetyrý
Karakesek
Karasakal
Kerderı
Kereıt
Kete
Maskar
Nogaı-kazak
Ramadan
Sýltansıık
Tabyn
Taz
Tama
Tana
Teleý
Tortkara
Shekty
Shenesh
Sherkesh
Shýmekeı
Ysyk
Voznıknovenıe 3-h jýzov
Vopros o jýzah takje ıavlıaetsıa ne vpolne reshennym.
V opredelenıı samogo termına «jýz» bolshınstvo ıstorıkov schıtaıýt egoobdınenıem kazahskıh rodov ı plemen. Samo slovo «jýz» perevodıat kak «vetv», «chast», «sotnıa». Slojnym ıavlıaetsıa vopros o prıchınah ı vremenı obrazovanııa jýzov.Delenıe etnosa na chastı tıpa jýzov ımelo mesto v ıstorıı rıada narodov (drevnerımskıe trıby-plemıa, ý severo-amerıkanskıh plemen - troıstvennye soıýzy), no do nastoıaego vremenı ono sohranılos tolko ý kazahov.
Prıchıny obrazovanııa jýzov:
1. Hozıaıstvenno-ekonomıcheskıe ýslovııa, kochevoı obraz jıznı(S. Asfendııarov, M. Vıatkın, V. Bartold). Delenıe terrıtorıı Kazahstana dlıa kochevogo skotovodstva na trı estestvenno-geografıcheskıe oblastı: zapadnýıý - na r.Ýral; srednıýıý - na reke Sarysý, Chý, nızovıa Syr-Darı, po Ishımý, Tobolý ı Irtyshý, ı vostochnýıý - v Djetysý.
2. Prırodno-geografıcheskıe (terrıtorıalnye) faktory.
3. Voenno-polıtıcheskıe faktory (dlıa zaıty).
4. Istorıcheskıe tradııı (delenıe plemen na zapadnoe, vostochnoe krylo, entr - ee s hýnnov, tıýrkov, mongolov ı td.).
Pomımo naýchnyh obıasnenıı ımeıýtsıa razlıchnye legendy po povodý proıshojdenııa jýzov. (otrajaıýt sobytııa s VIII veka ı ranee).
Jýzy ımeıýt nazvanııa: Starshıı (Velıkıı), Srednıı ı Mladshıı. Znachenıe takoı ıerarhıı toje obıasnıaıýt po-raznomý. V chastnostı, Velıkım schıtaetsıa jýz po ego drevnemý proıshojdenııý, on - prarodına vseh plemen; Mladshım – potomý, chto on oformılsıa pozdnee vseh.
Terrıtorıı ı osnovnye rody ı plemena, sostavlıaıýıe jýzy:
Starshıı jýz - eto Semıreche ı Iýjnyı Kazahstan - saryýısin, dýlaty, jalaıry, kanly ı dr.
Srednıı jýz - Vostochnyı, Severnyı ı entralnyı Kazahstan - argyny, kypchakı, naımany, kereı ı t.d.
Mladshıı jýz - Zapadnyı Kazahstan - alımýly, baıýly, jetyrý ı dr.
Kogda obrazovalıs jýzy? Po raznomý traktýıýt vremıa obrazovanııa jýzov, kotoroe otnosıat k perıodý s X v. po XVI v. (raspad Zapadno-Tıýrkskogo kaganata ılı trı samostoıatelnyh ýlýsa v XV-XVI vv. polojılı nachalo kazahskomý hanstvý ı dr. ). Bolshınstvo sklonıaıýtsıa k XVI veký. Odnako v poslednee vremıa takaıa tochka zrenııa vyzyvaet vozrajenıe. V chastnostı, E. Arynov, E. Abenov ı dr. somnevaıýtsıa v tom, chto komý-to bylo vygodno razdelıt edınoe Kazahskoe hanstvo na trı chastı, chto ne chastı sostoıat ız elogo, a eloe ız chasteı. Takım obrazom, schıtaıýt onı, obrazovanııý Kazahskogo hanstva predshestvovalo po vremenı obrazovanıe jýzov.
Jýzy v ıstorıı kazahskogo naroda ıgralı vajnýıý rol v regýlırovanıı obestvennyh (admınıstratıvno-terrıtorıalnyh, hozıaıstvenno-ekonomıcheskıh, polıtıcheskıh) otnoshenıı.
"Alashainasy".kz
